Ишнинг умумий тавсифи

Ochil, ha, g‘o‘zalar, parpirab yon-chi!
Ochil, oppoq tonglar alangasiday,
Ochil, hayron bo‘lsin ko‘kda somonchi. (II. 37)
Ushbu bandda tovush takrori so‘z takrori bilan uyg‘unlashib, ma’noni kuchaytirishga xizmat qilgan va kitobxon diqqatini jalb etgan. Misralar boshidagi ko‘tarinkilikni ta’minlagan.
Shoir she’rlarining ba’zi bandlarida misralar oxirida unlilar takrori yuzaga kelgan. Adibning “Soz”, “Fasli bahor...”, “Elu yurt maqtovi”, “Paxtakor tilidan” kabi she’rlarida shunday takrorlar mavjud. “Soz” she’rida unli tovush takrori quyidagicha hosil qilingan:
Chal to‘lg‘ona-to‘lg‘ona,
Soz sehriga chulg‘ona.
Tinglayin yona-yona,
Tashnaday qona-qona. (II. 122)
Xalqona uslubda yozilgan ushbu she’rda misralar oxirida a tovushi takrori yuzaga kelgan. Natijada qofiyadosh so‘zlarning yanada ohangdosh bo‘lishiga xizmat qilgan.
Shoir she’rlarida qofiyada so‘z o‘yini vositasida turli ma’noni ifodalovchi omonim so‘zlar qo‘llash natijasida unlilar ohangdoshligi hosil qilingan:
Jonlarning ozig‘i – so‘zning yotig‘i,
So‘zim bo‘lsa elning qo‘shiq yo tig‘i,
Ko‘nglimni titratmas aslo yot yig‘i,
Doim xushvaqt qucholsam, deyman. (II. 47)
Shoir “Ustozga ataganim” nomli ushbu she’rida shaklan yaqin, ammo turli ma’no ifodalovchi omonim so‘zlar (yotig‘i, yo tig‘i, yot yig‘i) yordamida she’r ma’nosini o‘ziga xos bir usulda bayon etgan. Bu so‘zlarda, asosan, o unlisi takrori ohangdoshlikni, badiiy ta’sirchanlikni ta’minlagan.
Umuman olganda, yuqoridagi tahlillardan ko‘rinib turibdiki, Mirtemir she’riyatida assonansning a va o tovushlar takrori ko‘proq uchraydi. Shoir bu takrorlardan mohirona foydalanib, har biriga o‘ziga xos uslubiy ma’no va vazifa yuklagan.


QISQA XULOSALAR

Mirtemir she’riyatida qo‘llangan fonetik takrorlarning ma’noviy-uslubiy xususiyatlari yuzasidan yuqoridagi tahlillar asosida quyidagicha xulosaga kelish mumkin.

1. Fonetik takrorlar badiiy asarning shakliy o‘ziga xosligi bo‘lib, asarning badiiyatini oshirish, ayniqsa, she’riy tilda misralarning ohangdoshligini ta’minlash, ifodaviy ta’sirchanlik, soddalik va ravonlikni oshirishga xizmat qilgan. Shoir she’rlaridagi tovush va bo‘g‘inlar takrori she’r misralariga mantiqan mos tarzda asosiy ma’noni bo‘rttirib ifodalashga qaratilgan.
2. Shoir lirikasida fonetik-uslubiy usul sifatida alliteratsiyaning turli ko‘rinishlari uchraydi. Undosh tovushlarning takrorlanishi badiiy nutqda tovushlarning talaffuzda yaqin va uyg‘unligini yuzaga keltirgan, bu esa tasvirlanayotgan narsa-hodisalarga o‘quvchining diqqatini jalb qilib, misralarning badiiy-estetik ta’sir kuchini oshirgan. Alliteratsiya tasviriy vositasi sifatida ma’lum tushunchalarni ta’kidlash, ajratib ko‘rsatishga xizmat qilgan va fikrning mantiqiy hamda uslubiy yukini oshirgan.
3. Mirtemir she’riyatida unlilar uyg‘unligi va takrori orqali ma’lum bir so‘z yoki tovushga, ular tashuvchi mazmunga urg‘u berilgan.
4. Unlilar takrori ma’lum ritmni yuzaga keltirgan. So‘z bo‘g‘inlaridagi cho‘ziq yoki qisqalikni ta’minlovchi, musiqiylikni yuzaga keltiruvchi asosiy vositalardan biri bo‘lgan unli tovushlar shoir she’rlarida ohangdoshlik va musiqiylikni ta’minlagan.