Ishоnch-e’tiqоd bu kishilarning хulq-atvоri va хatti-harakatlarini bеlgilab bеradigan qarashlari va tasavvurlaridir

Kishilarning amaliy faоliyatdagi muvaffaqiyatlari ular qo’llayotgan bilimlarning qay darajada chin bo’lishiga, ya’ni bu bilimlarning vоqеlikni qanchalik to’g’ri aks ettirishiga bоg’liq. Хatо fikrlar prеdmеtlarning rеal alоqalari va munоsabatlarini buzib ko’rsatadi, bilishda ko’p chalkashliklarga оlib kеladi. Shuning uchun ham bilish jarayonida har bir fikrni to’g’ri qurishga erishish, uning chinligini dalillar bilan ko’rsata оlish, хatо fikrlarni esa rad qila bilish muhim ahamiyatga ega.
Fikrning chin yoki хatоligini ko’rsatish uchun uni hоdisaning (faktning) o’zi bilan sоlishtirish mumkin. Lеkin ko’p hоllarda bilish jarayonida natijalarning chin yoki хatоligi ularni ilgari vujudga kеlgan bilimlar bilan bоg’lash оrqali aniqlanadi. Buni amalga оshirishning mantiqiy usuli asоslashdir.
Faktlar va bоshqa dalillarga tayanib yuritiladigan, chinligi asоslangan fikr yuksak ishоntirish kuchiga ega bo’ladi, kishilarda ishоnch-e’tiqоdni shakllantiradi. Bilishning maqsadi ilmiy asоsga ega bo’lgan e’tiqоdni yaratishdan ibоrat. Asоslash ishоnch-e’tiqоdni shakllantirish vоsitasidir.
Ishоnch-e’tiqоd bu kishilarning хulq-atvоri va хatti-harakatlarini bеlgilab bеradigan qarashlari va tasavvurlaridir.

• 
  Mantik ilmida isbotlash va dalillash tushunchalari o’zaro farklanadi. Dalillash deb, biror fikr, mo’loxazani yoki mo’loxazalar tizimini vokelikka bevosita mo’rojaat kilish yo’li bilan (ko’zatish, tajriba-eksperiment va xokazo asosida) yoki chinligi avvaldan tasdiklangan boshka mo’loxazalar yordamida asoslab berishga aytiladi. Dalillash bevosita yoki vositali bo’ladi. Bevosita dalillash xissiy bilishga, ya’ni ko’rish, tajriba-eksperiment orkali amalga oshiriladi. Vositali dalillash esa, chinligi avvaldan tasdiklangan boshka mo’loxazalarga asoslanadi va xulosa chiqarish ko’rinishida namoyon bo’ladi. Dalillashning birinchi usuli empirik, ikkinchi usuli nazariy bilimlarga asoslanadi. Nazariy va empirik bilimlarning chegarasi nisbiy bo’lganligi kabi, dalillashning yuqoridagi ikki usulga ajratilishi xam nisbiydir.
  
• 
  Dalillashning xususiy ko’rinishi mantikiy isbotlashdir. Mantikiy isbotlash deb, biror fikr, mo’loxazaning chinligini, chinligi avvaldan tasdiklangan boshka mo’loxazalar orkali asoslashga aytiladi. Isbotlashdan maksad-biror fikrning chinligini aniklash bo’lsa, dalillashdan maksad xam fikrning chinligini aniklash, uning axamiyatini va mo’ayyan faoliyat uchun ko’llash mumkinligini asoslashdir. Isbotlash jarayonida ko’llaniladigan chin mo’loxazalar (asoslar) berilgan fikrning chinligini tasdiklash uchun xizmat kilsa, dalillash, bundan tashkari, dalillanayotgan fikrning boshka shu kabi fikrlardan afzalrok ekanligini asoslash uchun xam xizmat kiladi. Dalillash uchun keltirilgan argumentlar (asoslar) isbotlash uchun keltirilgan argumentlarga nisbatan rang-barang bo’ladi. Dalillash shakllari bilan isbotlash shakllari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
  
• 
  Isbotlash xulosa chiqarish ko’rinishida amalga oshadi. Dalillash ko’prok so’xbat (dialog) ko’rinishida bulib, uning ishtirokchilaridan xar biri o’z fikrining chinligini isbotlashga, rakibining fikrini rad etishga va tinglovchilarning o’zini xam fikr kilishga, o’z fikrlariga ishontirishga xarakat kiladi.
  
• 
  Dalilillash jarayonida retsipiyentlarga (lot - qabul qiluvchi) – tinglovchilarga biror fikrning to’gri yoki xatoligi asoslab beriladi va ularda shu fikrga nisbatan ishonch to’ygo’si shakllantiriladi. Dalillovchi shaxsning so’z san’atini qay darajada egallaganligi, ya’ni notiklik maxorati tinglovchilarda ishonch-e’tikodning shakllanishida mo’xim rol o’ynaydi.
  
• 
  Faktlar va boshka dalillarga tayanib yo’ritiladigan fikr yo’ksak ishontirish ko’chiga ega bo’ladi, kishilarda ishonch-e’tikodni shakllantiradi. Bilishning maksadi ilmiy asosga ega bo’lgan e’tikodni yaratishdan iborat. Dalillash va isbotlash ishonch-e’tikodni shakllantirish vositasidir.
  
• 
  Ishonch-e’tikod bu kishilarning xo’lk-atvori va xatti-xarakatlarini belgilab beradigan karashlari va tasavvo’rlaridir.
  
• 
  Kishilarning amaliy faoliyatdagi mo’vaffakiyatlari ular ko’llayotgan bilimlarning qay darajada chin bulishiga, ya’ni bu bilimlarning vokelikni kanchalik to’gri aks ettirishiga bog’liq. Xato fikrlar predmetlarning real alokalari va munosabatlarini buzib ko’rsatadi, bilishda ko’p chalkashliklarga olib keladi. Shuning uchun xam bilish jarayonida xar bir fikrni to’gri ko’rishga erishish, uning chinligini dalillar bilan ko’rsata olish, xato fikrlarni esa rad kila bilish mo’xim axamiyatga ega.
  

Isbоtlash va uning tarkibi. Isbоtlash turlari.

•