Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti elektr energetikasi fakulteti

1. Nazariy qism: 
Tojlanish – bir jinsli bo‘lmagan maydonlarda razryadlanish mustaqilligining bir turi hisobla-
nadi. Keskin bir jinsli bo‘lmagan maydonda mustaqillik shartining bajarilishida, hosil bo‘layotgan 
strimer elektrodlar oralig‘ini qoplamasdan, ionlanish jarayoni elektrodlar yaqinidagi kichik radi-
usli soha bilan chegaralanadi. Bu sohaga tojlanish g‘ilofi deyiladi. Ionlanish va unga mos 
keluvchi rekombinasiya jarayoni va qo‘zg‘atilgan molekula va ionlar normal holatiga o‘tishida 
ko‘p sonli yorug‘lik kvantini ajratishi natijasida tojlanish g‘ilofi yorug‘lanadi va tojlanayot-gan 
elektrodlar atrofida yog‘dulanishni paydo qilgani uchun unga tojlanish deyiladi.
Tojlanish g‘ilofida hosil bo‘layotgan ionlar tashqi maydon ta’sirida tashqi sohaga siljiydi. 
Kuchlanishning oshishida tojlanish g‘ilofini tashkil etayotgan va alohida hosil bo‘layotgan stri-
merlar asta-sekin uzayadi. Tojlanish tokining qo‘yilgan kuch-lanishga bog‘liqligi tojlanish 
razryadining asosiy xarakteristikalaridan biri hisoblanadi. 
Tojlanishning fizik xossasi ko‘pincha «sterjen(igna)–tekislik» oralig‘ida o‘rganiladi va bu yerda 
igna sifatida kichik diametrli o‘tkirlashtirilgan simdan foydalaniladi. Bunday oraliqda maksimal 
kuchlanganlik bo‘lgan nuqta ignaning uchi hisoblanadi va ionlanish ignaning uchiga yaqin uncha 
katta bo‘lma-gan hajmda sodir bo‘ladi. Energetikada havo elektr uzatish yo‘llarining 
o‘tkazgichlarida kuzatiladigan tojlanish katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, silindrik ko‘rinishdagi 
o‘tkazgichlar atrofida elektr maydon notekis bo‘ladi. Uning elektr maydon kuchlanganligi 
o‘tkazgich sirtidan uzoqlashgan sari tez kamayadi va o‘tkazgich radiusi qancha kichik bo‘lsa, 
shuncha tez kamayadi. O‘tkazgichlarning radiusi kichik bo‘lganda va nisbatan uncha katta 
bo‘lmagan elektr maydon kuchlanganligida tojlanish bir jinsli ko‘chki xarakterga ega bo‘lib, 
tashqi tomondan zich bir jinsli yallig‘lanuvchi tojlanishning g‘ilofi ko‘rinishda xarakterlanadi. 
O‘tkazgichlarning radiusi va ularga qo‘yilgan kuchlanish katta bo‘lganda tojlanish strimer xarak-
teriga ega. Tojlanishning g‘ilofi katta qalinlikda, uzilishli va notekisliklarga ega bo‘ladi.
Ma’lumki, har qanday silliqlangan simning sirtida g‘adir-budurliklar mavjud, u o‘zgarmas 
kuchlanishda tojlanish boshla-nishiga olib keladi. Simning uzunasiga birdaniga bir nechta 
nuqtalarida tojlanish boshlanishidan tojlanish toki uzluksiz bo‘ladi. 
Laboratoriya ishidan ma’lumki, simning sirtida tojlanish mustaqil razryad ko‘rinishida paydo 
bo‘lishi, maydon kuchlanganligining kritik qiymati va kuchlanishga bog‘liq.
Ma’lumki, yuqori va o‘ta yuqori kuchlanishdagi havo elektr uzatish yo‘l (liniya)larining simlari-
da tojlanish bo‘lganda simlar orasida toklarning oqishi natijasida, tojlanish razryadi juda katta 
energiya isrofiga va elektr uzatish foydali ishlash koeffitsienti-ning pasayishiga olib keladi. Yana 
tojlanishning paydo bo‘lishi toklarning egri chiziqlarida yuqori garmonikaning hosil bo‘lishi va 

---

38 
elektr uzatish yo‘li yaqinida joylashgan aloqa liniyalarining ishlash rejimiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
omillarning paydo bo‘lishi kuzatiladi. O‘ta kuchlanishlar paytida tojlanish razryadi energiya 
isrofining keskin ko‘payishiga olib kelishi bilan o‘tkazgichlarda kuchlanishni pasaytiradi va shu 
bilan birga o‘ta kuchlanish sathining chegaralanishi kuzatiladi. 
Kuchlanish o‘sgan sari ionlanuvchi qatlamning qalinligi oshib boradi va nihoyat o‘tkazgichlar 
orasining to‘la teshilishi sodir bo‘ladi. O‘tkazgichlarni o‘rab turgan havoning yallig‘la-nishi 
boshlanishi uchun o‘tkazgich sirtidagi elektr maydon kuchlanganligi ma’lum bir qiymatga yetishi 
kerak. Kuchlanishning bu qiymati “ko‘rinuvchan tojlanish kuchlanishi” deb ataladi, u simning 
radiusiga bog‘liq va radius kamaygan sari o‘sib boradi.
Umumiy hol uchun amalda qo‘llaniladigan va juda kichik radiusli o‘tkazgichlar uchun F. Pik 
tomonidan quyidagi bog‘lanish olingan: 





 




