Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti olmaliq filiali

Induktivlik L ni va sig‘im S ni shunday ta’minlaymizki, bunda I va I toklari teng bulsin, ya’ni

= UC

Bundan quyidagilarni aniklaymiz:

₀ = ва f p =

Bu chastotalar xususiy yoki rezonans chastotalar deb ataladi.

Sigimli zanjirda I tok U kuchlanishdan fazas jihatidan 90 gradus oldinda bo‘ladi, induktivli zanjirda esa I va U kuchlanishdan fazasi buyicha 90 gradus burchakka orkada koladi. I va I toklarning qiymatlari teng va yunaishlari karama – qarshi bulgani uchun zanjirning tarmoklanmagan kismida I tok nolga teng bo‘ladi. Formuladan toklar rezonansining sharti kuchlanishlari rezonansi shartiga uxshashligi kurinib turibdi. Zanjirning tarmoklanmagan kismida to‘la rezonans vaqtida tok nolga teng bulgani uchun unga parallel ulangan induktivli va sig‘imning birgalikdagi to‘la qarshiligi cheksiz katta qiymatga teng bo‘ladi.

Agar kondensator biror kuchlanishgacha zaryadlansa va induktiv g‘altak ka ulansa , unda yopik konturdan tok utadi va kondensator g‘altak orqali zaryadsizdanadi.

Vektor diagrammadan kurinib turibdiki, induktivlik va sig‘imda toklar faza buyicha ( = 180 gradus burchakka siljigan va o‘zaro teng bo‘ladi. Bunda toklar rezonansi vaqtida umumiy tok nolga teng, zanjirning to‘la qarshiligi esa cheksiz katta bo‘ladi.

Xakikatda esa umumiy tok juda kichik bo‘ladi, birok nolga teng bulmaydi. Aslida bu tok generator beradigan va konturdagi energiya isrofini koplaydigan aktiv tokdir.

Токлар резонансида частота тавсифлари.

Kетма–кет r, L ва С лар уланган занжир каби параллел уланишда ҳам резонанс моментида реактив ўтказувчанликнинг тавсифини ўзгариши содир бўлади. Мазкур ҳолатда I=const, g=const, L=const ва С=const даги U(ω) каби частотали тавсифда қуйидаги ифода билан аниқланади.

_____________

U(ω) =I/√g² +(1/ωL –ωc)² (8)

U(ω) расм –3 даги эгри чизиқлар билан тасвирланган.

3-расм.

3-расмда яна частотали қуйидаги тавсифлар келтирилган.

I_L(ω) =U(ω)/ωL ва I_c(ω) =U(ω)

Хусусий ҳолда, қачонки ω=0 га эга бўлсаU=0 га эга бўламиз.

Чунки ўзгармас токда индуктив ғалтакдаги ток нольга тенг ва мос равишда барча ток ғалтак орқали ўтиши содир бўлади ва ω= ∞ да U=0 бўлади, чунки мазкур ҳолатда конденсаторнинг қаршилиги нолгача пасаяди. Ҳамда мос равишда барча ток конденсатор орқали ўтиши содир бўлади.

Яна ω=ω₀ ҳолда шундай бир оний ҳолатга эришиладики, бунда I_c=I_L бўлади ва ғалтак ҳамда сиғимдаги токлар ўзаро компенсацияланади. Шунда барча I ток g ўтказувчанликка эга бўлган қисмдан ўтади.

I_g =U*G =I (9)

Расм-3 да d>1 даги диаграмма тасвирланган, бунинг оқибатида I_L=I_c>I бўлади.

Қачонки r, L, C лар кетма-кет ёки паралел уланганида қуйидаги ўтказа олиш оралиги, контурнинг бузилиши, нисбий бузилиши ва умумлашган бузилиш каби тушунчалар киритилади.

Quvvat koeffitsenti. Aktiv va reaktiv energiya.

Generator normal kuchlanish, nominal tok va cos =1 bilan ishlagan vaqtda uning quvvatidan to‘la foydalaniladi, chunki shundagina generator uzining to‘la nominal teng bulgan eng katta aktiv quvvat beradi:

P_a = U_н I_н cos

Akt iv quvvat cos ga proportsional bulganligidan, quvvatning kamayishi generator quvvatidan to‘la foydalanmaslikka olib keladi.

Aktiv quvvat bilan ishlayotgan energiya iste’molchisining toki kuchlanish o‘zga rmaganda cos ga teskari proportsional o‘zgaradi:

I =

Demak, energiya iste’molchisiga boglik bulgan cos kamaysa, tok ko‘payadi, simlarda va tok manbaini kizitish uchun isrof bo‘ladigan quvvat ortadi.

Sos( kamayganda generatorlarning belgilangan quvvatidan to‘la foydalanmaslik va elektr energiya isrofining ortishi xar bir kurilmaning cos( sini birga yakinlashtirish zaruriyatini tugdiradi. Dvigatel-larning cos( si nagruzkaga boglik bulib, nagruzkasiz ishlagan vaqtda 0,1- 0,3 bo‘lsanormal nagruzkada 0,8-0,9 gacha kutariladi.

Demak, cos( ning ortishi dvigatellar nagruzkasining ortishini talab etadi. Undan tashkari, cos( ni orttirish uchun dvigatellarga parallel qilib kondensatorlar ulanadi.

Elektr asboblarining cos( sini orttirish xalk xujaligi uchun katta ahamiyatga ega, chunki cos( orttirilsa, tarmoklarda va generatorlarda isrof bo‘ladigan ko‘p miqdordagi elektr energiyani tejashga va generatorlarning katta quvvatlaridan yaxshirok foydalanishga imkoniyat tugiladi.

Aktiv quvvatning shu quvvat doimiy koladigan vaqtga ko‘paytmasi bilan aniklanadigan kattalik aktiv energiya deb ataladi:

W_a = P t = IUcost

Bu quvvat o‘zgaruvchan tok zanjirida sarflangan elektr energiya xarakterlaydi.

Aktiv energiya aktiv schyotchiklari yordamida ulchanadi.

Reaktiv quvvat va vaqtning ko‘paytmasi bilan aniklanadigan kattalik reaktiv energiya deb ataladi:

W_p = Qt = IUsint

Reaktiv quvvat o‘zgaruvchan bo‘lsa reaktiv energiya quyidagi formula bilan topiladi

W_p = Q₁t₁ + Q₂t₂ + …. = Wp₁ + Wp₂ + …

Reaktiv energiya reaktiv energiya schyotchiklari yordamida ulchanadi.

Bir xil vaqt oraliklarida aktiv va reaktiv energiyalarni ulchab zanjirning quvvat koeffitsentini topish mumkin:

Kuvvatlar o‘zgaruvchan bo‘lsa elektr schyotchiklarining kursatishiga asoslanib, quvvat koeffitsentining urtacha qiymati olinadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Идельчик В.И. Электрические системы и сети. - М. Энергоатомиздат, 1989, 592 с.

2. Электрические системы. Электрические сети: Учебное пособие для вузов/Под ред. А.В.Веникова и В.А.Строева. – М.: Высшая школа. 1998. – 512 с.

3. Блок В.М. Электрические сети и системы. - М.: Высшая школа, 1986, 430 с.

4. Ғойибов Т.Ш. Электр тармоқлари ва тизимлари. Мисол ва масалалар тўплами. Ғ Тошкент.: ТошДТУ, 2006.