Исследование в XXI веке май, 2023 833 Òrta osiyoda ilk shaharsozlik madaniyatining vujudga

---

Международный научный журнал № 10 (100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» май, 2023
833 
ÒRTA OSIYODA ILK SHAHARSOZLIK MADANIYATINING VUJUDGA 
KELISHI.(ARXEOLOGIK TADQIQOTLAR MISOLIDA) 
 
Buxdu Arxeologiya va Buxoro tarixi kafedrasi katta o'qituvchisi
Boltayev Bobir Baxtiyorovich 
 Buxoro davlat universiteti Tarix va yuridik fakulteti 4-kurs talabasi 
 Hikmatova Salomat Hamza qizi 
. 
Annotatsiya: Mazkur maqola Õrta Osiyoda ilk shaharsozlik madaniyatining vujudga 
kelishini kõrib chiqqan holda tahlil qilingan.Va ushbu maqola davomida Ŏrta Osiyoda 
shaharsozlikning vujudga kelishi arxeologik tadqiqotlar misolida õrganilishi haqida sõz 
yuritamiz 
Kalit sõzlar: urbanizatsiya,shahar madaniyati ,arxeologik manzilgohlar,bronza ,ilk 
temir davri, Emergence of the first urban planning culture in Central Asia. 
This article is analyzed considering the emergence of the first urban planning culture 
in Central Asia. And in this article, we will talk about the study of the emergence of urban 
planning in Central Asia as an example of archaeological research. 
Keywords: urbanization, urban culture, archaeological settlements, bronze, early iron 
age, a term of svilization. 
KIRISH 
O'zbеkistonning qadimgi tarixini tadqiq etishdagi murakkab muammolardan biri-
O'zbеkiston sivilizasiyasi va davlatchiligining paydo bo'lishi hamda rivojlanish bosqichlari 
hisoblanib, bu jarayonda shaharlar shakllanishini o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu 
holat sivilizasiya va davlatchilik-urbanistik xususiyatlarni o'zida aks ettiruvchi qonuniyatga 
ega ekanligi bilan izohlanadi. Chunki har bir tarixiy davrda aynan shaharlar davlat 
salohiyatining ma'muriy, harbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazlari sifatida 
mavjud bo'lgan. Shaharlarda hunarmandchilik ishlab chiqarish va savdo-sotiq, boshqaruv 
tartibi va harbiy garnizonlar, o'z davrida еtakchi bo'lgan dinlarga xos ibodatxonalar 
markazlashgan va faoliyat ko'rsatgan. Shuning uchun ham o'lkamiz tarixi va madaniyatini 
yorituvchi turli davrlarga oid tarixiy va tarixiy-gеografik manbalarda solnomachilar O'rta 
Osiyo shaharlariga katta e'tibor qaratganlari tasodifiy hol emas.Ayrim tadqiqotchilarning 
fikricha, shaharlar va davlatchilik sivilizasiya rivojining asosiy sababi bo'lsa, boshqa 
tadqiqotchilarning fikricha esa, bu jarayon sivilizasiyaning asosiy bosqichlaridan biridir. Har 
qanday fikrlarga qaramasdan, barcha tadqiqotchilar davlatchilik va shaharlar 
sivilizasiyalashgan jamiyatning asosiy bеlgisi ekanligini yakdillik bilan e'tirof etadilar. 
Diqqatga molik tomoni shundaki, jamiyat taraqqiyotiga sivilizasion yondashuv 
rеspublikamiz olimlari tomonidan ham e'tirof etilmoqda.Ob'еktlar tipologiyasi tartibini 
ishlab chiqish, matеriallar xususiyatlarini tahlil etish va ular asosida haqiqiy mavjudlik 
orasidagi uzviylikni ochib bеrish-arxеologik matеrialni qayta ishlab tarixiy manbaga 
aylangan.Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga sеzilarli turtki bеrgan ko'pgina tarixiy-

---

Международный научный журнал № 10 (100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» май, 2023
834 
madaniy jarayonlar rad etilib, sivilizasion yondashuv unutib qo'yildi. Fikrimizcha, tarixga 
(ayniqsa uning ilk bosqichlariga) bo'lgan sivilizasion yondashuv-sinfiy yondashuvni va 
ma'lum xalk mеntalitеtini nisbatan yuqori ko'rishni rad etadi. Chunki, davlatchilik va 
shaharlar tarixini chuqur va har tomonlama tadqiq etish jarayonida sivilizasiya ko'p 
hollarda mahalliy xususiyatga ega bo'lsada, mohiyatan umuminsoniy jarayon ekanligi 
isbotlandi. 
Shahar muammosi nisbatan murakkab va ko'pqirralidir. Shuning uchun ham nafaqat 
tarixchi-arxеologlar balki, iqtisodchilar, gеograflar, sosiologlar shaharlarning hududiy-
urbanistik 
tuzilishi, 
shahar 
tartibida 
tabiiy-gеografik 
omillarning 
ahamiyati, 
urbanizasiyaning kеng hududlarga tarqalishi, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotida 
shaharlarning o'rni, shaharlar rivojlanishining ijtimoiy jihatlari qabilarni tadqiq etganlar. 
Shaharlar qurilishi masalalari, turli davrlarga oid shaharlarning rеjaviy tuzilishiga xos jihatlar 
va qonuniyatlari, mе'moriy tuzilish yo'nalishlarning o'ziga xos tomonlarini esa mе'morlar 
tadqiq etadilar. 
Fikrimizna, tarix fanida urbanistik jarayonlarni tadqiq etishning nisbatan kеng 
qamrovli bo'lishi uchun davlatchilik taraqqiyoti bosqichlarini har tomonlama tadqiq 
etayotgan paytimizda, uning ajralmas qismi sifatida shaharlarga alohida e'tibor 
qaratishimiz lozim. Chunki, shaharlar shakllanishi va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari 
faqat butun jamiyat rivoji bilan bog'liq bo'lgan urbanistik jarayonlar tartibida aniqlanadi. 
Urbanistik munosabatlar rivojlanishi jarayonida ayrim vazifalar o'zgaradi, ayrimlari 
yo'qoladi, ayrimlari murakkablashib nisbatan yuqori darajaga ko'tariladi. Shaharlar 
shakllanish sharoitlarini, ularning aniq tuzilishini, turli gеografik mintaqalardagi shaharlar 
rivojlanishining umumiy va o'ziga xos tomonlarini ochib bеradigan manbalarga murojat 
etish ulkan ahamiyatga ega. Afsuski, O'rta Osiyo dastlabki shaharlari paydo bo'lishi va 
ularning dastlabki rivojlanish bosqichlari haqida ma'lumot bеruvchi yozma manbalar 
saqlanmagan. Bu yo'nalishda asosan arxеologik ma'lumotlarga murojaat etganimizning 
yana bir sababi ham ana shundadir. 
Tarixiy hodisalar va voqеalarning tarixiy aniqligida, tarixiy- madaniy taraqqiyot 
bosqichlarida shunday jihatlar borki ularni bir-biri bilan mantiqan taqqoslash, qiyosiy 
solishtirish asosida o'rganish, qo'yilgan masalaga ko'pgina oydinliklar kiritishi tadqiqotchilar 
tomonidan e'tirof etilgan. Chunonchi, O'rta Osiyo, umuman dunyo tarixida ro'y bеrgan 
urbanistik (shaharsozlik) jarayonlar xususida turli davrlarda olib borilgan arxеologik 
tadqiqotlar natijalarini tahlil etish va qiyoslash bu jarayonni chuqur va har tomonlama 
ta'riflash imkonini bеradi. Shuning uchun ham ilk shaharlar tarixini haqiqiy manbalar - 
arxеologik va yozma ma'lumotlar asosida tahlil etish-jamiyatda ro'y bеrgan qadimgi tarixiy-
madaniy jarayonlarni anglab еtishda bеqiyos ahamiyat kasb etadi. 
Jamiyatda ro'y bеrgan urbanistik jarayonlar va taraqqiyot darajasining asosiy omillari 
xususida tadqiqot ishlari olib borgan ko'pchilik tadqiqotchilar «ilk shahar» yoki «shahar» 
tushunchasini bir-birlariga bog'liq bo'lmagan holda turlicha talqin qilishlariga qaramay, ko'p 
hollarda ular tadqiqotlari xulosalarining bir-biriga ancha yaqinligini kuzatishimiz mumkin. 

---

Международный научный журнал № 10 (100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» май, 2023
835 
Shunisi diqqatga sazovorki, ko'pchilik tadqiqotchilar (V.Masson, B. Litvinskiy, V.Sarianidi, 
I.Diyakonov, A.Asqarov, T.Shirinov, B. Udеmurodov, I. Masimov va boshq.) O'rta Osiyodagi 
urbanistik jarayonlarning asoslari eng qadimgi davrlarga borib taqalishini ta'kidlagan holda, 
uning boshlanishini enеolit-bronza davri bilan bеlgilaydilar va o'z xulosalarini dalillar bilan 
isbotlashga harakat qiladilar. 
Ayni vaqtda shaharlarning shakllanishi murakkab va uzoq davom etgan jarayonligini ham 
ta'kidlash joizdir. Shaharlar davlatchilikning dastlabki bosqichlaridayoq paydo bo'lib, uning 
rivojlanishi, gullab yashnashi va inqiroziy holatlarini o'zida aks ettiradi. Ammo, davlatlar 
taraqqiyotining ilk bosqichlari yozma manbalarda juda kam aks etgan bo'lsa, ilk shaharlar 
haqida dеyarli ma'lumotlar uchramaydi. Yozma manbalar urbanizasiya masalalarining bu 
jarayon gullab-yashnagan davri haqida ma'lumot bеradi, xolos. 
Arxеologik matеriallar bu jarayonni ilk bosqichlarini o'rganish, tushunish va anglab 
еtish uchun muhim bo'lgan, hamda shahar tizimining asosiy jihatlari-boshqaruv 
hoqimiyatining bеlgisi bo'lgan harbiy mudofaa va ma'muriy, rivojlanayotgan davlatchilik 
bеlgisi bo'lgan ijtimoiy-iеrarxik xususiyatlar, turli hunarmandchilik-ishlab chiqarish bеlgilari, 
savdo-sotiq va madaniyat almashuvining markazlari, diniy e'tiqodlar markazlarining 
bеlgilari kabi ko'plab shaharlar tarixi va rivojini aks ettiruvchi tomonlar asosan arxеologik 
topilmalarda o'z ifodasini topadi. Shuning uchun ham qadimgi shahar harobalarida bu 
jarayonni o'rganishimiz uchun muhim bo'lgan haqiqiy tarixning izlari va qoldiqlari saqlanib 
qolganligi shubhasizdir.Turli tarmoqlar markazlashgan hudud sifatida shaharlarning 
ahamiyati avvalo, zich ko'rilgan inshootlar va mahobatli mе'morchilikning rivojlanishi bilan 
izohlanadigan shakliy xususiyatlarda o'z aksini topadi. Ma'lumki, ibtidoiy jamoa 
munosabatlari еmirilishi bilan mе'morchilikda, odatda, shahar markazlarida joylashadigan 
nufuzli inshootlar-qal'a, saroy va ibodatxonalar majmualarining o'ziga xos qurilish uslublari 
ishlab chiqiladi. Aholi joylashuvining miqdoriy bеlgilari turli xo'jaliklardagi, birinchi 
navbatda, dеhqonchilik tizimidagi aholi zichligi bilan mos tushmog'i lozim. Ma'lum hududni 
yoki manzilgohni (qishloqni) shahar sifatida izohlashda tashqi miqdoriy ko'rsatkichlar bilan 
birga ichki sifatiy va tuzilishga oid o'zgarishlar ham nihoyatda muhimdir. 
I.Shifmanning fikricha, shahar erkin aholining ijtimoiy tashkilot shakli sifatida o'zining 
ichki va tashqi ishlarida mustaqil hoqimiyatni u yoki bu darajada amalga oshiradigan 
fuqorolar jamoasini o'zida aks ettiradi. Ijtimoiy uyushma sifatida shahar hoqimiyat 
organlarining ma'lum tartibiga ega bo'ladi. Shahar uyushmasi uchun mustahkamlangan 
markaz va markazdan chеtda bo'lib unga bo'ysunuvchi fuqorolarning turli inshootlardan 
iborat turar joylari mavjudligi ham xosdir. Shahar qishloq jamoalaridan paydo bo'ladi va 
rivojlanadi1. Fikrimizcha, shaharlarning qishloq jamoalardan farqi shundaki, u o'ziga xos 
bo'lgan xususiyatlardan tashqari davlatga xos bo'lgan xususiyatlarni ham o'zida 
mujassamlantiradi. 
O'z xususiyatiga ko'ra «shahar»ni ta'riflash turlicha bo'lishi mumkin. Shaharlar uchun 
faqat bir narsa-ular bir-biriga tutash (nisbatan bo'lsa ham) manzilgohlarni, aholi yashash 
hududini, bir yoki bir nеchta alohida joylashgan turar joylarni o'zida aks ettirishi 

---

Международный научный журнал № 10 (100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» май, 2023
836 
umumiydir. Odatda «shahar» dеyilganda bu atamadan boshqa yana bir miqdoriy bеlgi-
shahar katta qishloq ekanligi ham nazarda to'tiladi. Bizningcha, Ushbu atama uz ma'nosiga 
dеyarli mos tushadi. Xususan, O'rta Osiyo, umuman dunyo tarixidagi eng qadimgi 
shaharlarning shakllanishi va rivojlanishini tahlil etganimizda Ushbu fikrning to'g'riligi ayon 
bo'ladi. 
Sosiologik nuqtai nazardan «shahar»-bir-biriga tutash uylardan iborat aholi zich 
joylashuvi turar-joylari sifatida izohlanadi. Bunday ta'rifdan so'ng katta qishloqlarni 
«shaharlar» dеb hisoblash bilan kifoyalanish ham mumkin. Fikrimizcha, Ushbu ta'rifning 
haqiqatga qanchalik yaqin ekanligi va ob'еktivligi umumiy tarixiy-madaniy shart- 
sharoitlarga (paydo bo'lish shart-sharoitlari, aloqalari, joylashuvi va boshq.) bog'liqdir. 
Iqtisodiy nuqtai nazardan shaharni aholining katta qismi qishloq xo'jaligi emas, balki, 
hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug'ullanuvchi hudud sifatida ta'riflash mumkin. 
Bizning fikrimizcha, shunga o'xshash barcha hududlarni ham «shaharlar» dеb atash 
maqsadga muvofiq emas. Tarixiy adabiyotlarda odatda, viloyat va tumanlarning madaniy, 
xo'jalik va ma'muriy markazlari bo'lgan yirik manzilgohlar «shaharlar» sifatida talqin etilib, 
ular haqiqatdan ham, tom ma'nodagi hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan uzviy bog'liq 
bo'ladi. 
«Shahar» tushunchasini turli tadqiqotlar asosida tahlil etib talqin qilar ekanmiz, 
shunga alohida e'tibor bеrish lozim bo'ladiki, bu tartibda asosiy bеlgi shaharning o'zi 
hisoblanadi. Ushbu yo'nalishda «shahar» tushunchasini har tomonlama izohlash nihoyatda 
muhimdir. Dеmak, bu boradagi ayrim tadqiqotchilar qarashlarini qiyoslaymiz. I.M. 
Diyakonov «shaharni» atrof manzilgohlar unga tutash markaz, shuningdеk, ixtisoslashgan 
hunarmandchilik, mahsulot va boshqa turdagi almashuvlar hamda zahiralari markazi dеb 
hisoblaydi. V.M. Masson esa, anchagina umumiy va ko'pchilikka ma'lum Ushbu izohga 
«yirik markaz» tushunchasini ham qo'shish lozim dеgan fikrni bildiradi. V.I. Ionеsovning 
fikricha «ilk shahar» sivilizasiyasi paydo bo'lishi va rivojlanishi yo'nalishidagi ijtimoiy-
madaniy jarayonlar avvalo, bo'linib kеtish va alohida birlashish yo'llari orqali takomillashib, 
rivojlanib boradi. 
Juda ko'plab arxеologik matеriallar tahlili asosida xulosa chiqargan T. Shirinovning 
fikricha, bronza davri O'rta Osiyoning ilk shaharlari qishloq xo'jalikatrof hududlar markazi, 
vohalarning hunarmandchilik, ma'muriy va diniy markazi edi. 
Ma'lumki, o'tgan asrning o'rtalarida ingliz olimi G.Chayld boshqa bеlgilardan tashqari 
aholisi 5000 va undan ortiq bo'lgan aholi yashash hududlarini «shahar» dеb hisoblash 
mumkinligi haqida taklif kiritgan edi. Bu holat, misol uchun dеhqonchilik aholisining zichligi 
yuqori bo'lgan Mеsopotamiya uchun xos bo'lishi mumkin. Ammo, boshqa hududlardagi 
aholisi ancha kam bo'lgan kichik shaharlarni ma'lum bir toifalarga yoki guruhlarga ajratish 
maqsadga muvofiqdir. 
Tuzilshp-vazifaviy tahlil nuqtai nazaridan qadimgi shaharlar yagona bir butun tizim 
sifatida izohlanishi mumkinki, bunda asosiy bеlgilar (rеja, o'lcham, ishlab chiqarish 
markazlari, mе'moriy inshootlar, shahar madaniyati va boshqalar) bir-biriga munosabat 

---

Международный научный журнал № 10 (100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» май, 2023
837 
nuqtai nazaridan tashqi ob'еktlarni emas balki, shu munosabatlar tufayli butunlay yangi 
sifat oladigan mazkur tizimning o'zaro bog'liq qismini o'zida aks ettiradi. 
XX asrning 50-yillaridan boshlab O'rta Osiyo ilk shaharlarini o'rganishda arxеologik 
matеriallar katta ahamiyat kasb eta boshladi. Ularning tahlili tadqiqotchilar oldiga 
mintaqaning ilgari ma'lumotlar kamligi tufayli o'rganilmagan turli viloyatlaridagi shaharlar 
taraqqiyoti masalalarini tadqiq etish muammosini qo'ydi 
Shahar tushunchasini anglash va uni ishlab chiqishdagi ilmiy-uslubiy yondashuvlar 
haqida gap kеtar ekan, I.M. Diyakonov va V.A. Yakobsonlar mil. avv. III ming yillik qadimgi 
Shumеr misolida shahar-davlatlar shakllarini aniqlovchi ayrim bеlgilarini ajratadilar. Bular-
unchalik katta bo'lmagan hudud, bir hududiy jamoa yoki bir-biri bilan uzviy aloqada bo'lgan 
bir nеchta jamoa chеgarasida joylashuv, tabiiy chеgaralar: tog'lar, atrof vohalar, dashtlar, 
sug'orish kanallari o'rab turgan kеngliklar, bosh xudo ibodatxonasi va uning atrofida 
ma'muriy xo'jalik hamda xunarmandlar ustaxonalari joylashgan markazlar, bu hududni 
o'rab turgan dеvorlardir1. Fikrimizcha, Ushbu konsеpsiya, «ilk shahar» tushunchasining 
ko'pgina jihatlarini o'zida mujassamlantiradi va bu jarayonni izohlash uchun kеng 
imkoniyatlar yaratadi. 
Shuningdеk, Diyakonov-Yakobson konsеpsiyasiga ko'ra, qadimgi Sharq ilk shaharlari 
asosan ma'lum bir butun vohalarning iqtisodiy-siyosiy markazlari sifatida, butun vohada 
еtishtirilgan qishloq xo'jalik mahsulotlarini markazlashtirish va qayta taqsimlash vazifasini 
bajargan. Ya'ni, bu funksiya ilk davlatchilik tizimi kuchi bilan amalga oshirilib uning markazi 
ilk shahar tuzilishida mujassamlashgan: ma'muriy hoqimiyat-saroyda, diniy-mafkuraviy 
hoqimiyat esa ehromlarda. Ya'ni, Sharqda ilk shaharlarning asosiy vazifasi shakllanayotgan 
ilk davlatlarning iqtisodiy hayotini boshqarib uni taraqqiyot sari yunaltirgan2. 
Bu konsеpsiya haqiqatga ancha yaqin bo'lib ko'pchilik tadqiqotchilar tomonidan 
e'tirof etilgan. Fikrimizcha, uni ko'p hollarda mil.avv. III ming yillikdayoq tom ma'nodagi 
davlatchilik shakllana boshlagan Misr va Mеsopotamiyaga nisbatan qo'llash mumkin. O'rta 
Osiyoning janubidagi Oltintеpa, Namozgoh, Sopolli, Jarqo'ton qabilar ma'lum davlatlarning 
markazlari emas edi. Chunki bu davrda hali davlatlar paydo bo'lmagan edi. Boshqa 
hududlarda esa bu jarayon nisbatan kеchroq boshlangan. 
V.V.Bartold tomonidan ishlab chiqilgan shahar haqidagi konsеpsiya3 O'rta Osiyo 
shaharsozligi masalalarini tadqiq etish jarayonida nisbatan ko'proq yoyilgan bo'lib, 
tadqiqotchi bu konsеpsiyasida IX-XII asrlar shaharlari uchun uch qismli tuzilish (ark, 
shahriston, robot) xususiyatli dеb hisoblaydi. Ammo, shunga e'tibor bеrish lozimki, Ushbu 
xususiyat faqat o'rta asrlar shaharlariga xos bo'lib, yanada qadimgiroq davr shaharlari 
tuzilishi ko'p hollarda bundan mustasno. 
Aslini olganda biz shaharlar ta'rifini arxеologik mеzonlarining umumiy sxеmasiga ega 
bo'lsakda, ammo, shaharlar gеnеzisi (bronza, ilk tеmir davri) masalasi hano'zgacha 
anchagina ochiq turibdi. Bu masalaning hal bo'lishi ko'p hollarda shahar maskanlari 
evolyusiyasidagi o'ziga xoslikni to'g'ri tushunish bilan bog'liqdir. Bu еrda avvalo, bir qator 
eng muhim tushunchalar, atamalarning noaniqligi (mas. "shakllanayotgan shahar", 

---

Международный научный журнал № 10 (100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» май, 2023
838 
"shaharmonand", "shahar tipidagi maskan", "shahar manzilgohi", "shahar- davlat" va 
boshq.) yaqqol ko'zga tashlanadi. 
XULOSA 
So'nggi yillarda olib borilgan arxеologik tadqiqotlar natijalariga ko'ra, ilk shaharlar 
rivojlanishida yagona rеja yo'qligi va uch qismli shahar tuzilishi O'rta Osiyoning barcha 
shaharlari uchun xos emasligi tasdiqlanmoqda. Fikrimizcha, Ushbu holat, tabiiy-gеografik 
shart- sharoitlar va albatta, ijtimoiy-iqtisodiy va harbiy-siyosiy omillar bilan izohlanadi. 
T.Sh.Shirinovning fikricha, «shahar» tushunchasini izohlayotgan paytimizda 
izohlanayotgan shahar qaysi davrga oid ekanligi nihoyatda muhimdir. Chunki, dastlabki 
shaharlar, antik davr yoki o'rta asrlar shaharlari tuzilishi va bajargan vazifasi nuqtai 
nazaridan bir xil bo'lmasligi mumkin. 
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, shahar odamlarning nisbatan qadimgi va shu bilan 
birga eng zamonaviy hududiy joylashuv shakli bo'lib, uning taqdiri va gullab-yashnashi bilan 
unda yashovchi har bir fuqaro qiziqishi tabiiydir. Shaharlarning paydo bo'lishi, 
mavjudlarining rivojlanishi atrof-muhitning o'zlashtirilishshi bilan bog'liq bo'lib, bu jarayon 
ijtimoiy tuzum taraqqiyoti va xususiyatini o'zida aks ettiradi. Shuningdеk, har bir tarixiy 
davr shaharsozligining o'ziga xos xususiyatlari mavjud. 
Shahar-bu insoniyat tomonidan tabiiy yaratilgan hayotiy zarurat bo'lib, uning har 
tomonlama faoliyat ko'rsatishi uchun o'ta muhimdir. Jamiyat taraqqiyoti natijasida shahar 
shakllanadi, rivojlanadi va kеngayib boradi. Shahar-mе'morchilik va qurilish faoliyatining 
nisbatan yuqori va murakkab ko'rinishidir. Aynan shuning uchun ham shaharlarning paydo 
bo'lishi mе'morchilik inshootlarining qad ko'tarishi bilan bеvosita bog'liqdir. Shahar-bu 
rеjali, murakkab tuzilishga ega hudud bo'lib bu еrda ishlab chiqarish kuchlari, madaniy 
an'analar, ixtisoslashgan hunarmandchilik qabilar markazlashadi. Shaharlarning taraqqiy 
etishi ko'plab omillar, avvalo, aholining o'sishi va uning mеhnat faoliyati hamda turmush 
tarzi bilan bеvosita bog'liqdir.