Исследование в XXI веке март, 2023 г 636 maktabgacha ta'lim tashkilotlarida didaktik o'yinlar ro'LI

---

Международный научный журнал № 8(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» март, 2023 г 
636 
 
MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA DIDAKTIK O'YINLAR RO'LI 
Qashqadaryo viloyati G'uzor tumani
13 - DMTT tarbiyachilari
Chorshanbiyeva Sabohat 
Haydarova Zilola Ahror qizi 
Annotatsiya: Ushbu maqolaning mazmuni bo'lajak bolajonlarni qiziqish va faollik 
darajasini oshiradigan didaktik o'yinlarga bag’ishlangan. O’yin usullari o’quv materialini 
mustahkam o’zlashtirishga yordam beradi, dunyoqarashni kengaytiradi, ijodiy fikrlashni, 
badiiy tasavvurni, xotirani, kuzatishni, sezgini rivojlantiradi. Hozirgi sharoitda maktabgacha 
ta’lim tizimi faoliyatida pedagogik texnologiyalar, interfaol usullar keng foydalanilmoqda. 
Bu texnologiyalarning mazmun-mohiyatini, asosiy tamoyillarini, qonuniyatlarini, ulardan 
samarali foydalanish yo‘llarini amaliyotchi- tarbiyachi va o‘qituvchilarga yetkazib berish 
pedagogika fani oldida turgan dolzarb muammolardan biridir.
Kalit so’zlar: ta’lim, innovatsiya, ta’lim texnologiyasi, pedagogika o’yin usullari, ijodiy 
fikrlash, badiiy tasavvur, musiqa o’qituvchisi, dunyoqarash, sezgi, qiziqish, o’quv materiali, 
didaktik o’yinlar. 
 
Didaktik oyinlar - Bu, ehtimol, ta'limning eng muhim vositalaridan biridir. Axir, o'ynab, 
bola o'rganadi va shuning uchun rivojlanadi. Bolalar didaktik o'yinlari bolani diversifikatsiya 
qilishning asosiy vositasidir, o'yin umuman shaxsning asosiy fazilatlarini tarbiyalashga 
yordam beradi. Shunday qilib, o'yin jarayonida bolalar o'zlarini o'rab turgan narsalarga, 
kundalik hayotning hodisalariga, tabiatga, o'yinlarga to'g'ri munosabatni shakllantiradi va 
bolaning bilimini chuqurlashtiradi, bu, albatta, aqliy tarbiyadir. Bolalar didaktik o'yinlari
hissiyotlarni rivojlantiring, chunki atrofimizdagi dunyoni to'liq anglash uchun bola uni his 
qilishi va idrok qilishi kerak. Didaktik o'yinlar bolalar nutqini rivojlantirishga katta e'tibor 
beradi. O'yinda bola so'z boyligini boyitadi, ham faol, ham passiv, tovushlarni va butun 
so'zlarni to'g'ri talaffuz qilishni, jumlalarni tuzishni, o'z fikrlarini aniq ifoda etishni o'rganadi. 
To'g'ri didaktik o'yin yosh avlodning axloqiy tarbiyasiga katta e'tibor beradi. Bolalar 
kattalar mehnati natijasida o'yinchoqlarga, atrofdagi narsalarga g'amxo'rlik qilishni 
o'rganadilar, ijtimoiy xulq-atvor me'yorlari, tengdoshlar va kattalar bilan bo'lgan 
munosabatlar, turli xil shaxsiy xususiyatlar haqida tushunchaga ega bo'ladilar. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun didaktik o'yinlar mehnat ta'limi funktsiyasini 
bajaradi. Darhaqiqat, bolalar o'yin uchun materiallarni mustaqil ravishda tayyorlash orqali 
boshlang'ich mehnat ko'nikmalariga ega bo'ladilar. Besh yoshdan olti yoshgacha bo'lgan 
bolalar rasmlarni, o'yinlar uchun tabiiy materiallarni olishadi, kartalar, chiplar, o'yinlar 
uchun qadoqlar tayyorlashadi. Agar bola o'yin uchun atributlarni o'zi tayyorlasa, ularga 
nisbatan munosabat yanada ehtiyotkor bo'ladi. Didaktik material gigienik bo'lishi kerak va 

---

Международный научный журнал № 8(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» март, 2023 г 
637 
iloji bo'lsa estetik tarzda ishlab chiqilgan bo'lishi kerak. Darhaqiqat, yorqin, oqlangan 
o'yinchoqlar har doim bolalarning e'tiborini jalb qiladi, ular bilan o'ynash istagini uyg'otadi, 
bu ular estetik tarbiya funktsiyasini bajarishini anglatadi. Didaktik o'yinda jismoniy tarbiya. 
O'yin deyarli har doim farovonlikni, ijobiy hissiyotlarni keltirib chiqaradi. Eng muhimi, 
didaktik o'yinchoqlar yordamida o'yinlar bo'lib, ular davomida qo'llarning nozik motorli 
mahoratlari mustahkamlanib, rivojlanadi. Bu bolalarning aqliy rivojlanishiga eng qulay ta'sir 
ko'rsatadi, qo'llarni yozishga tayyorlashga yordam beradi. Ko'pgina didaktik o'yinlar 
madaniy va gigiena ko'nikmalarini shakllantiradi. O'yinda bolalar turli xil his-tuyg'ularni 
ifoda etadilar, hamma narsani birgalikda, ya'ni birgalikda bajarishga intilishadi. 
Bolalarning etakchi faoliyati maktabgacha yosh o'yin faoliyati hisoblanadi. Didaktik 
o'yin - bu batafsil, murakkab, pedagogik hodisa: bu maktabgacha yoshdagi bolalarni 
o'qitishning o'yin usuli va bolalarni o'qitish shakli va Bilan mustaqil o'yin faoliyati va bolani 
har tomonlama tarbiyalash vositasi.
Didaktik o'yinlar yordam beradi:
- kognitiv va aqliy qobiliyatlarni rivojlantirish: yangi bilimlarni olish, ularni 
umumlashtirish va mustahkamlash, ob'ektlar va tabiat hodisalari, o'simliklar, hayvonlar 
haqidagi tasavvurlarini kengaytirish; xotira, e'tibor, kuzatishni rivojlantirish; o'z 
mulohazalarini ifoda etish, xulosa chiqarish qobiliyatini rivojlantirish.
- bolalar nutqini rivojlantirish: lug'atni to'ldirish va faollashtirish.
- maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy va axloqiy rivojlanishi:
bunday o'yinda bolalar, kattalar, jonli va jonsiz tabiat ob'ektlari o'rtasidagi 
munosabatlar haqidagi bilimlar sodir bo'ladi, unda bola tengdoshlariga nisbatan sezgir 
munosabatda bo'ladi, adolatli bo'lishni o'rganadi, kerak bo'lganda yon beradi, hamdard 
bo'lishni o'rganadi va hokazo. Didaktik o'yinning tuzilishi asosiy va qo'shimcha qismlarni 
tashkil qiladi. TO asosiy komponentlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: didaktik vazifa, o'yin 
harakatlari, o'yin qoidalari, natija va didaktik material. TO qo'shimcha komponentlar: syujet 
va rol.
Didaktik o'yinlarni o'tkazish quyidagilarni o'z ichiga oladi: 
1. Bolalarni o'yin mazmuni bilan tanishtirish, undagi didaktik materialdan foydalanish 
(ob'ektlar, rasmlarni ko'rsatish, qisqa suhbat, bunda bolalarning bilimlari va g'oyalari 
oydinlashadi).
2. Ushbu qoidalarni aniq amalga oshirgan holda, o'yinning borishi va qoidalarini 
tushuntirish.
3. O'yin harakatlarini ko'rsatish.
4. Katta yoshli shaxsning o'yindagi rolini, uning o'yinchi, muxlis yoki hakam sifatida 
ishtirok etishini aniqlash (o'qituvchi o'yinchilarning harakatlarini maslahat, savol, eslatma 
bilan boshqaradi).
5. O'yin natijalarini sarhisob qilish uni boshqarishda hal qiluvchi daqiqadir.
O'yin natijalariga ko'ra, uning samaradorligi, bolalar tomonidan mustaqil o'yin 
faoliyatida foydalaniladimi yoki yo'qligini baholash mumkin. O'yinni tahlil qilish bolalarning 

---

Международный научный журнал № 8(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» март, 2023 г 
638 
xulq-atvori va xarakteridagi individual qobiliyatlarni aniqlash imkonini beradi. Bu esa ular 
bilan individual ishni to'g'ri tashkil etish demakdir. Didaktik o'yin shaklidagi ta'lim bolaning 
xayoliy vaziyatga kirish va uning qonunlariga muvofiq harakat qilish istagiga asoslanadi, 
ya'ni u maktabgacha yoshdagi bolaning yosh xususiyatlariga mos keladi. Didaktik 
o'yinlarning turlari:
1. Ob'ektlar bilan o'yinlar (o'yinchoqlar).
2. Ish stolida chop etiladigan o‘yinlar.
3. So‘z o‘yinlari. 
Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan 
loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy 
etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini 
boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini 
rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik 
texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning 
samaradorligi, qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi. 
O‘yin texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak 
bo’lgan jarayonlarning mantiqiy ketma- ketligi va o‘zaro bog’liqligi, oldindan belgilangan 
natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy 
dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. Har qanday o‘yin 
muayyan vazifalarni bajaradi: 
•maftunkorlik;
• kommunikativlik; 
• o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish; 
• tashxis; 
• o‘yin ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqot; 
• ijtimoiylashuvlik.
Ma’lumki, o‘yinlar quyidagi to‘rt asosiy xususiyatga ega: - erkin rivojlantiruvchi 
faoliyat, ya’ni bola o‘yinni o‘zi tanlaydi, unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda 
yakuniy natija emas, balki o‘yin jarayoni muhim ahamiyatga ega; - ijodiy xarakter, ya’ni 
o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta imkoniyatlar mavjud; - emotsional ta’sir 
— bola o‘yinda markaziy o‘rin egallashni xohlaydi, g‘olib bo‘lishga intiladi, bu bolaning 
faolligini oshirishga yordam beradi; - asosiy va qo‘shimcha qoidalar o‘yin mazmuni, uning 
mantiqiy ketma-ketligini belgilaydi. 
O’yinlar maktabgacha va maktab yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat shakllari 
hisoblanadi. Bu esa pedagogika oliy o’quv yurtlarida bo’lajak musiqa o’qituvchilarni va 
olimlar tomonidan shu yosh davridagi o’yinlarning musiqa ta’lim - tarbiyaviy ahamiyatini 
o’rganish va yanada oshirish bo’yicha tadqiqot olib borishiga asos bo’ldi. Natijada oldingi 
asrning 60-yillari boshida AQSH so’ngra boshqa G’arb mamlakatlarida ishchanlik o’yinlari 
qo’llanila boshlandi. Ishchanlik o’yinlari tadqiqotchilari bu usulni eng asosiy samarali va 
tejamli ta’lim metodlaridan iborat deb takidlaganlar. Didaktik o’yinlarning yana bir turi 

---

Международный научный журнал № 8(100), часть 2 
«Новости образования: исследование в XXI веке» март, 2023 г 
639 
aqliy hujum usulini birinchi marta 1939 - yilda A.F.Osborn qo’llagan. Bu usulni g’oyalar 
banki deb ham nomlagan. U muammolarni quyidagicha yechishga asoslanadi: - muammoli 
vaziyat yaratish; - g’oyalarni shakllantirish; - eng yaxshi g’oyalarni tekshirish, baxolash va 
tanlash. Ishchanlik o’yin darsi - dars mavzusi bo’yicha masalalarni hal etish jarayonida 
o’quvchilarning faol ishtirok etishini ta’minlash orqali yangi bilimlarni o’zlashtirish mashqi.
Teatrlashtirilgan dars - dars mavzusi bilan bog’liq sahna ko’rinishlari tashkil etish 
orqali dars mavzusi bo’yicha chuqur, aniq ma’lumotlar berish darsi. 
O’yin darsi - dars mavzusiga mos o’yin orqali o’quvchilarning o’zlashtirishlarini tashkil 
etish darsi.
Konsert darsi - dars mavzusini sahnalashtirgan holdagi konsert shaklida ifodalash 
mashqlari bo’lib, o’quvchilarni faollashtirish va bilimini mustahkamlash imkoniyatini beradi.
Tergovchi bilimdonlar olib boradigan darsi - dars mavzusini oldindan puxta o’rgangan 
o’quvchilar yordamida qiziqarli savol - javoblar, tahlillar asosida isbotlab, tushuntirish 
mashqlari bo’lib, bunda o’quvchilar dars mavzusini o’zlashtirib eslab qolishlari uchun 
qulaylik yaratadilar.