Исследование в XXI веке октябрь, 2022 г 741 ish haqi va unga ta’sir etuvchi omillar

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
741 
ISH HAQI VA UNGA TA’SIR ETUVCHI OMILLAR
 
Pulatov Jahongir Shuxratjon o'g'li
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetining 2-bosqich talabasi  
Sharipova Umida Adxamovna
O’qituvchi  Iqtisodiyot fanlari nomzodi, dotsent
Annontatsiya:Ushbu maqolada iqtisodiyotda ish haqi va unga ta’sir etuvchi omillar
to’g’risida fikr yuritilgan.  
Kalit so’zlar: Iqtisodiyot, ish haqi stavkalari,rea ish haqi ,nominal ish haqi narxlar 
darajasi, 
Ish haqi va uning turlari, ish haqi stavkalari va vazifalari hamda unga ta’sir etuvchi 
omillarni ko’rib o’tamiz. Ish haqi shartnomaga muvofiq xizmat ko'rsatish uchun ish 
beruvchi tomonidan xodimlarga to'lanadigan pul summasi sifatida belgilanishi mumkin. 
1948 yildagi eng kam ish haqi to'g'risidagi qonunga binoan, ish haqi deganda, agar 
mehnat shartnomasi shartlari bajarilgan bo'lsa, uning ishi yoki ishi bo'yicha ishlayotgan 
shaxsga to'lanishi kerak bo'lgan pul shaklida ifodalanishi mumkin bo'lgan barcha to'lovlar 
tushuniladi. bunday ishda amalga oshiriladi. Avvalambor, ish haqi tushunchasiga to’xtalib 
o’tamiz. Ish haqi- bu qilingan mennat uchun mos ravishda to’lanadigan pul miqdori. Ishchi 
kuchining qiymati va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqining miqdori esa 
mehnat bozorida kelishiladi. Xizmat ko’rsatyotgan xodim mehnat bozorida mehnatni emas, 
o’z ish kuchini sotadi. Ish haqi mehnatning pul shaklidagi bahosi hisoblanadi va uni ishga 
yollovchilar: korxona, tadbirkor yoki bironta muassasa mehnat qiluvchilarga ma’lum vaqt 
mobaynida ma’lum miqdordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklariga qarab pul 
to’laydilar. Yollanma ishchi uchun ish haqi asosiy daromad manbaidir.Shu bilan birga ishchi 
kuchi ishlab chiqrishning asosiy omillaridan biri bo’lib xizmat qiladi. Haqiqiy ish haqi: 
Pul ish haqi bilan sotib olinishi mumkin bo'lgan mahsulot va xizmatlar miqdori real ish 
haqi deb ataladi. "Haqiqiy ish haqi" atamasi pul ish haqini real qiymatlarga aylantirishni 
anglatadi. Nominal ish haqi ish haqi oluvchilarning to'lov konvertlaridagi summalarni 
bildiradi, real ish haqi esa olingan xarid qobiliyati miqdorini bildiradi. Haqiqiy ish haqiga 
ta'sir qiluvchi omillar quyida muhokama qilinadi:
Ishchining haqiqiy ish haqiga quyidagi omillar ta'sir qiladi: 
Pul ish haqi - puldagi ish haqi Agar boshqa barcha omillar doimiy bo'lib qolsa, pul ish 
haqi darajasi qanchalik katta bo'lsa, real ish haqi darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Haqiqiy 
ish haqi pul ish haqi bilan bir zumda o'sib boradi. 
Narxlar darajasi – narxlar darajasi yoki pulning sotib olish qobiliyati real daromadga 
sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Narxlarning umumiy darajasi oshganda pulning xarid qobiliyati 
pasayadi, natijada real ish haqi kamayadi va aksincha. 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
742 
Ishning tabiati – ba'zi faoliyatlar xavfli, boshqalari esa charchatadi, masalan, uchish 
yoki kon qazish. Ba'zi kasblar juda charchatadi (masalan, temirchilik) va ishchining ishlash 
muddatini pasaytiradi, boshqalari esa xavfli (masalan, qo'rg'oshinlik) va daromad 
muddatini qisqartiradi. Keyin supurish yoki qassoblik kabi harom va xor bo'lgan ba'zi 
kasblar bor. 
Qo'shimcha daromad: — real ish haqiga qo'shimcha daromad manbalarining 
mavjudligi ham ta'sir qiladi. Besh yulduzli mehmonxonada porter o'z maoshini oshirish 
imkoniyatiga ega. iste'molchi takliflari yordamida Kollej peonida bunday imkoniyat yo'q. 
To'liq to'lovchining haqiqiy ish haqi yuqoriroq. Xuddi shunday, o'qituvchilar o'z 
daromadlarini kitoblarga javob berish, savollarga javob berish, o'qish uchun to'lovlar, 
kitoblar yozish va hokazolar orqali to'ldirishlari mumkin. 
Ish vaqti - ishlagan soatlar va dam olish kunlari soni real ish haqiga ta'sir qiladi. Ertalab 
soat 9:00 da bankiga borib, kechki 18:00 da qaytib kelgan bank menejerini bankiga soat 
9:00 da borib, kechki 18:00 da qaytib kelgan bank menejerini kuniga bir necha hayz 
ko'radigan kollej o'qituvchisi bilan solishtirishimiz mumkin. U ko'p dam olish vaqtini oladi. 
Natijada professorning haqiqiy maoshi menejernikidan yuqori bo‘ladi. Shunday qilib, ish 
vaqti haqiqiy ish haqiga ta'sir qiluvchi muhim omillardan biridir. 
O'quv xarajatlari - texniklar , kompyuter olimlari va shifokorlar kabi ba'zi 
mutaxassislar o'z ta'limlariga katta miqdorda pul va vaqt sarflashadi. Natijada, biz ularning 
haqiqiy ish haqini hisoblashda ularning o'qitish xarajatlarini pul ish haqidan ayirishimiz 
kerak.
Mehnat sharoitlari - ishchining haqiqiy ish haqi uning ish sharoitlariga bog'liq. Toza va 
sog'lom muhitda ishlaydigan ishchi iflos va nosog'lom muhitda ishlagandan ko'ra ko'proq 
pul topadi. 
Boshqa imkoniyatlar - agar biror kishi kasbda ishlayotgan bo'lsa, ularga turli xil 
imtiyozlar beriladi. Tibbiyot va uy-joy nafaqalari, provident jamg'armasi, nafaqa, pensiya va 
bonuslar pul daromadlariga misollardir. 
Muvaffaqiyat imkoniyatlari - kelajakda yuqori maosh olish imkoniyati real ish haqiga 
ta'sir qiladi. Ishning xarakteri - ishchining haqiqiy ish haqi ham ishning tabiati bilan 
belgilanadi. Bu ishchining doimiy yoki yarim kunlik asosda ishlayotganligini bildiradi. 
Muntazam va doimiy ish bilan ta'minlangan taqdirda, haqiqiy daromad yuqori bo'ladi, 
vaqtinchalik va vaqtinchalik ishda esa, haqiqiy ish haqi kamroq bo'ladi.
Ijtimoiy maqom - Yaxshi ofisdagi xizmatchi va politsiya sub-inspektori bir xil miqdorda 
pul topishi mumkin, ammo sub-inspektor bosh kotibga qaraganda yaxshiroq ijtimoiy 
maqomga ega. Natijada, haqiqiy, Inspektorning maoshi yuqori bo'ladi. 
Kelajakda ko'tarilish imkoniyatlari - ma'lum bir martabadagi pul maoshlari dastlab 
past bo'lishi mumkin, ammo vaqt o'tishi bilan ular ko'tariladi. Kelajakda lavozimga 
ko‘tarilish ehtimoli bor. Bu ishlar real ma'noda ko'proq haq to'laydi. 

---

Международный научный журнал № 3 (100), часть 1 
«Новости образования: исследование в XXI веке» октябрь, 2022 г
743 
Qaramog‘ida bo‘lganlarni ishga joylashtirish — armiya, temir yo‘llar, banklar va 
boshqa davlat organlarida xizmat qilayotgan shaxslarning qo‘riqchilari va qaramog‘idagi 
shaxslar ishga joylashish uchun ariza berishda ustuvor ahamiyatga ega. Natijada ular 
ko'proq iqtisodiy xavfsizlikka ega. Voyaga etgan o'g'il bolalar ba'zi sanoat hududlarida 
osongina ish topishlari mumkin, ammo boshqa hududlarda bunday yordam mavjud emas. 
Natijada, oldingi turdagi firmalarda ishchilarning haqiqiy daromadlari yuqori bo'ladi. 
Kasbiy xarajatlar - O'z kasbini davom ettirish uchun vaqti-vaqti bilan ba'zi xarajatlarga 
duch kelishi kerak. Masalan, kollej professori darslarga borishi uchun transport vositasini 
ijaraga olib, kitob va nashrlarga pul sarflashi kerak. Xuddi shunday, advokat transport 
vositasiga ega bo'lishi, kotibni ushlab turishi va advokatlar uyushmasiga badal to'lashi 
kerak. Haqiqiy daromadni to'g'ri hisoblash uchun barcha bunday xarajatlarni ish haqidan 
ushlab qolish kerak. 
Ish haqining ikki xil ko’rinishi mavjud bo’lib,ular nominal va real ko’rinishdagi ish 
haqilari. Nominal ish haqi xodimning o’z mehnati evaziga olgan pul daromadlari. Real ish 
haqi esa xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday iste’mol buyumlari sotib olishi va 
madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini ko’rsatadi. Oddiyroq qilib 
aytganimizda, real ish haqi- bu nominal ish haqining xarid qilish qobiliyati. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga haq 
to’lashning asosan vaqtbay va ishbay tizimlari mavjud. Vaqtbay ish haqi shaklida xodim 
oladigan ish haqi miqdori ishlgan vaqtga bog’liq bo’ladi. Agar ishchi qanchalik ko’p vaqt 
ishlasa, shunchalik ko’proq maosh oladi. Vaqtbay ish haqi ham har xil bo’lishi mumkin. 
Masalan, soatbay, kunbay va hokazo. Bunday ish haqini hisoblashda xodimning ishlagan 
vaqtini belgilangan vaqtbay maoshga ko’paytiriladi. Ikkinchi shakli bu ishbay ish haqidir. 
Bunday holatda ishchiga ish hajmi oldindan belgilab beriladi va umumiy ish haqi kelishib 
olinadi. Ish butunlay yakunlangandan keyin ish haqi to’liq to’lab beriladi. Bu holatimizda ish 
haqi ko’proq ish hajmiga bog’liq bo’ladi. Ishbay ish haqidan ko’pincha qurilishlarda 
foydalaniladi. 
Endi esa ish haqiga ta’sir etuvchi omillarni ko’rib o’tamiz. Bu omillar juda ko’p va 
hozir asosiylarini ko’rib o’tamiz. Ular bozor omillari va bozordan tashqaridagi omillar 
ko’rinishida bo’lishi mumkin. Bozor omillariga tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif 
o’zgarishlari, mehnatga bo’lgan talab narxining o’zgaruvchanligi, iste’mol tovarlari va 
xizmatlar narxi o’zgarishi va boshqalar kiradi. Bozorga aloqasi bo’lmagan omillar ham juda 
ko’p. Misol uchun, maehnatning sifati va miqdoriga qarab maosh belgilanadi. Yoki 
xodimning ma’lumotiga qarab: o’rta ma’lumotliligiga qarab yoki oliy ma’lumotli. Albatta, 
o’z navbatida xodimning tajribasi ham juda katta rol o’ynaydi. Bundan tashqari, xodimning 
jinsiga, millatiga va yoshiga qarab ham ish haqi belgilanadi. Shuni unutmasligimiz kerakki, 
ish haqining asosiy vazifasi xodimning va uning oilasini farovon va yaxshi turmush tarzini 
kechirishni ta’minlashdir.