Issn 1820-6700 Univerzitet u Beogradu
Download 3.6 Kb. Pdf ko'rish
|
|
American Sociological Review, Vol. 29,
No. 5, p. 818. 46 MILOVA N DEK IĆ BIBLIOGRAFIJA [1] Przeworski, Adam, „Marxism and Rational Choise“, in: Pierre Birnbaum and Jean Leca (eds.), Individualism. Theories and Methods, Oxford University Press, Oxford, 1990, pp. 62–93. [2] Smit, Adam, Teorija moralnih osećanja, CID, Podgorica, 2008. [3] Caplan, Bryan, The Myth of the Rational Voter. Why Democracies Choose Bad Policies? Princeton University Press, Princeton, 2008. [4] Cramer, Christopher, „Homo Economicus Goes to War: Methodological Individualism, Rational Choice and the Political Economy of War“, World Development , Vol. 30 No. 11, pp. 1845–1864. [5] Christine Horne, The Rewards of Punishment. A Relational Theory of Norm Enforcement, Stanford University Press, Stanford, 2009. [6] Bicchieri, Cristine, The Grammar of Society. The Nature and Dynamics of Social Norms, Cambridge University Press, Cambridge, 2006. [7] Elder-Vass, David, Causal Powers of Social Structures. Emergence, Structure and Agency, Cambridge University Press, Cambridge, 2010. [8] Lewis, David, Convention. A Philosophical Study, Harvard University Press, 1996. [9] Wrong, Denis, „The Oversocialized Conception of Man in Modern Sociology“, American Sociological Review , Vol. 26, No. 2, pp. 183–193. [10] Gambetta, Diego, Were They Pushed or Did They Jump? Individual Decision Mechanisms in Education , Cambridge University Press, Cambridge, 1987. [11] Posner, Eric, Law and Social Norms, Harvard University Press, 2000. [12] Fehr, Ernst and Gintis, Herbert, „Human Motivation and Social Cooperation: Experimental and Analytical Foundations“, Annual Review of Sociology, Vol. 33, pp. 43–64. [13] Gualla, Francesco and Mittone, Guala, „How history and convention create norms: An experimental study“, Journal of Economic Psychology, Vol. 31, pp. 749–456. [14] Akerlof, George and Kranton, Rachel, Identity Economics. How Our Identities Shape Our Work, Wages, and Well-Being , Princeton University Press, 2010. [15] Brennan, Geoffrey and Lomasky, Loren, „The Impartial Spectator Goes to Washington. Toward a Smithian Theory of Electoral Behavior“, Economics and Philosophy , Vol. 1, No. 2, pp. 189–211. [16] Homans, George, The Nature of Social Science, Harcourt, Brace & World Inc, New York, 1967. [17] Homans, George, „Bringing Man Back In“, American Sociological Review, Vol. 29, No. 5, pp. 809–818. [18] Mackie, Gerry, „Ending Footbinding and Infibulation: A Convention Account“, American Sociological Review , Vol. 61, No. 6, pp. 999–1017. 47 METODOLOŠKI INDIVIDUALIZAM I OBJAŠNJENJE DRUŠTVENIH NORMI [19] Gintis, Herbert, „Beyond Homo Economicus: Evidence from Experimental Economics“, Ecological Economics, Vol. 35, No. 3, pp. 1–12. [20] Coleman, James, Foundations of Social Theory, Harvard University Press, 1990. [21] Elster, Jon, Explaining Technical Change, Cambridge University Press, Cambridge, 1983. [22] Jon Elster, Ulysses and the Sirens, Cambridge University Press, Cambridge, 1984. [23] Jon Elster, „Interview“, in: Richard Swedberg (ed.), Economics and Sociology: Redefining Their Boundaries , Princeton University Press, Princeton, 1990, pp. 233–249. [24] John Wettersten, „Beyond Methodological Individualism: Social Scientific Studies of Rational Practice“, European Journal of Sociology, Vol. 53, No. 1, pp 97–118. [25] Karl-Dietter Opp, „Why Do People Vote? The Cognitive-Illusion Proposition and Its Test“, Kyklos, Vol. 54, No. 2–3, pp. 355–378. [26] Kenneth Arrow, „Methodological Individualism and Social Knowledge“, American Economic Review , Vol. 84, No. 2, pp. 1–9. [27] Peter Hedstrom, Dissecting the Social. On the Principles of Analytical Sociology, Cambridge University Press, Cambridge, 2005. [28] Peter Hedstrom and Peter Bearman, „What Is Analytical Sociology All About? An Introductory Essay“, in: Peter Hedstrom and Peter Bearman (eds), The Oxford Handbook of Analytical Sociology , Oxford University Press, Oxford, 2011, pp. 3–24. [29] Raymond Boudon, Theories of Social Change. A Critical Appraisal, Polity Press, Cambridge, 1986. [30] Raymond Boudon, The Art of Self-Persuasion. The Social Explanation of False Beliefs, Polity Press, Cambridge, 1994. [31] Raymond Boudon, „Should one still read Durkheim's Rules after one hundred ye- ars?“, Revue suisse de sociologie, Vol. 21, No. 3, pp. 559–573. [32] Raymond Boudon, „Social mechanisms without black boxes“, in: Peter Hedstrom and Richard Swedberg (eds), Social Mechanisms. An Analytical Approach to Social Theory , Cambridge University Press, Cambridge, 1998, pp. 172–203. [33] Raymond Boudon, „Ordinary Rationality: The Core of Analytical Sociology“, in Pierre Demeuleneare (ed.), Analytical Sociology and Social Mechanisms, Cambridge University Press, Cambridge, 2012, pp. 33–49. [34] Raymond Boudon, Sociologija kao znanost, Jesenski i Turk, Zagreb, 2012. [35] Richard McAdams, „Cooperation and Conflict. The Economics of Group Status Production and Race Discrimination“, Harvard Law Review, Vol. 108, No. 5, pp. 1003–1084. [36] Richard McAdams, „The Origin, Development, and Regulation of Norms“, Michigan Law Review , Vol. 96, No. 2, pp. 338–433. [37] Rick Hasen, „Voting Without Law“, Journal of Legal Studies, Vol. 144, pp. 2135–2179. 48 MILOVA N DEK IĆ [38] Robert Ahdieh, „Beyond Individualism in Law and Economics“, Boston University Law Review , Vol. 91, No. 43, pp. 43–85. [39] Robert Axelrod, „An Evolutionary Approach to Norms“, The American Political Science Review , Vol. 80, No. 4, pp. 1095–1111. [40] Robert Ellickson, Order without Law. How Neighbors Settle Disputies, Harvard University Press, 1991. [41] Russell Hardin, How Do You Know? The Economics of Ordinary Knowledge, Princeton University Press, Princeton, 2009. [42] Satoshi Kanazawa and Mary Still, „The Emergence of Marriage Norms: An Evolutionary Psychological Perspective“, in Michael Hechter and Karl-Dieter Opp (eds.), Social Norms, Russel Sage Foundation, New York, 2001, pp. 274–304. [43] Siegwart Lindenberg, „Three Psychological Theories of a Classical Sociologist“, Mens en Maatschappij , Vol. 50, No. 2, pp. 133–153. [44] Siegwart Lindenberg, „The Explanation of Preferences“, in: Goor, H. van (ed.) Empirische sociologie als opdracht , Groningen: MB-Boek, 1992, pp. 49–66. [45] Vladimir Vuletić, „Javno dobro kao izraz nivoa društvene integrisanosti“, Politički život , br. 4, str. 91–101. Milovan Dekić METHODOLOGICAL INDIVIDUALISM AND THE EXPLANATION OF SOCIAL NORMS Abstract Is the principle of methodological individualism applicable in the explana- tion of social outcomes in the production of which the effect of social norms is evident? The literature is dominated by mainly a negative response. The aim of this article is to provide a positive answer to this question, and thus to confute the negative claims. In the first part of the article, I reconstruct the logic of individualistic explanation because I consider the lack of its under- standing as the main cause of its rejection. In the second part, by using just in- dividualistic apparatus I seek to explain the paradox of voting, the persistence of racist norms and the occurrence of a marriage norm. In the concluison, I summarize the findings of the article. Key words: methodological individualism, social norms, rationality, beliefs, wants, opportunities 49 METODOLOŠKI INDIVIDUALIZAM I OBJAŠNJENJE DRUŠTVENIH NORMI POLITIKOLOGIJA Stručni članak Primljen: 29. april 2012. UDC 328 Stefan Surlić 1 Univerzitet u Beogradu Fakultet političkih nauka Pojam, vrste i osnovna obeležja parlamentarnog mandata Apstrakt Ovim radom želi se ukazati na status koji poseduju narodni predstavnici u sa- vremenim demokratskim parlamentima. Polazeći od različitih doktrina pred- stavljanja, možemo pratiti istorijski put razvoja nacionalnih parlamenata, a samim tim i karakter mandata koji su uživali i koji danas uživaju njihovi čla- novi. Uporednom analizom ustavnih rešenja uvideće se osnovni zajednički principi kojima se vode savremene demokratije pri određenju parlamentar- nog mandata, potom izuzeci koji proističu iz različitih istorijsko-političkih iskustava, kao i posebnosti mandata u parlamentarnom životu Srbije. Ključne reči: političko predstavljanje, parlament, parlamentarni mandat, slobodan mandat, imperativni mandat UVOD Savremene liberalne demokratije, prema Dalovom (Dahl) zapažanju, sadrže dve bitne osobine: participaciju, koja podrazumeva toleranciju vlasti prema opoziciji i dopušta široku uključenost zainteresovanih političkih aktera, i kompeticiju , odnosno postojanje redovnih izbora putem kojih građani imaju mogućnost da se opredele za svoje predstavnike. Postojanje istinske partici- pacije i kompeticije omogućava izbor legitimnih predstavnika u parlamentu koji svojim nastupima u plenarnim zasedanjima i radom u parlamentarnim 1 Email: stefan.surlic@fpn.bg.ac.rs odborima štite interese građana koji su ih izabrali. No, izazov koji stoji pred savremenim demokratijama jeste priroda mandata neposredno izabranih narodnih predstavnika. Parlamenti država simbolišu narodno predstavništvo. U doba kada egze- kutiva sve više preuzima poluge moći, parlamenti gube ulogu donosioca važ- nih odluka i inicijatora zakonskih predloga. Njihova bitnost se, pre svega, oči- tava u narodnom predstavništvu i značenju koje imaju za građane. 2 Članovi parlamenta, predstavnici „narodne volje“, poseduju određena statusna prava pomoću kojih se definiše karakter njihovog mandata. Mandat je kroz istoriju evaluirao iz imperativnog u slobodan oblik. Međutim, slobodan mandat u sa- vremenom kontekstu, pored zagarantovanih prava, poseduje značajna ogra- ničenja nametnuta porastom moći političkih partija. POJAM PREDSTAVLJANJA Savremene demokratije počivaju na političkom predstavljanju. Antički ideal o neposrednom učešću svih građana pri većanju i donošenju odluka neostva- riv je u moderno konstituisanim nacionalnim državama. To je bio i razlog što su mnogi mislioci u predstavljanju videli ograničavanje istinske demokratije, jer se moć odlučivanja smešta u ruke nekolicine. Pri takvom poimanju pred- stavljanje ima dodira sa demokratijom, ali je, po mišljenju mnogih političkih teoretičara, reč o „aristokratskom“ obliku demokratije. Međutim, autori po- put Plotkea nas upozoravaju da „suprotnost predstavništvu nije participacija, suprotnost predstavništva je isključenje“. 3 Pojam predstavljanje od posebne je važnosti za razumevanje karaktera mandata. U savremenom kontekstu, političko predstavljanje se odnosi na rela- ciju koja postoji između birača i njihovih predstavnika, odnosno kako pojedinci ili grupe deluju u ime veće grupacije, tj. građana. Upitanost koja zaokuplja teo- retičare predstavništva jeste kakva je priroda odnosa između predstavnika i onih koji su ih izabrali? Iz nje proističu odgovori čija se suprotnost kreće u rasponu od samostalnog i sposobnog vođstva nezavisnog od volje građana do poniznog i poslušnog delegata čija je jedina uloga da prenese „glas naroda“. Takođe, Hejvud zapaža da se savremeno predstavljanje svodi na analizu glasanja i izbora, dok su pitanja kao „kada možemo reći da neka osoba predstavlja neku drugu osobu i šta je to što ona predstavlja“ potpuno zanemarena u političkoj misli. 4 2 Rod Hague, Martin Harrop, Komparativna vladavina i politika, Golden marketing, Zagreb, 2009, str. 263. 3 David Plotke, „Representation is Democracy“, Constellations, Vol. 4, No. 1, p. 19. 4 Endru Hejvud, Politika, Clio, Beograd, 2004, str. 422. 52 STEFA N SURLIĆ Složenost predstavljanja se ogleda upravo u različitom tumačenju znače- nja pojma. Da li pod predstavljanjem podrazumevamo zastupanje nečijih in- teresa ili predstavljanje u smislu nečijih osobina i svojstava? U zavisnosti od toga koje poimanje prihvatimo slediće i naša dalja opredeljenja prema nekom od ponuđenih koncepcija predstavništva. Istorijski nastanak i razvoj političkog predstavništva Iako su temelje predstavništva sazidale građanske revolucije, treba imati na umu da savremeno značenje možemo razumeti samo uz osvrtanje na istorij- ski razvoj pojma. Svakako da doba Helade ne poznaje institut predstavništva, budući da je on u suprotnosti sa osnovnim načelima tadašnjih polisa. Svi gra- đani su, ukoliko zanemarimo grupacije koje su bile uskraćene (stranci, žene, robovi), imali obavezu da se okupljaju na Narodnim skupštinama i da većaju o pitanjima koja su od važnosti za zajednicu u kojoj žive. Prva upotreba pojma predstavljanja zabeležena je u obraćanju Olivera Kromvela (Oliver Cromwell) članovima britanskog parlamenta: „Bio sam bri- žljiv prema vašoj bezbednosti i bezbednosti onih koje vi predstavljate“. Međutim, iako je parlament bio označen kao predstavnička institucija, još dugo vremena nije u očima puka bio prepoznat kao njegov verodostojan reprezent. Tek se u XVII i XVIII veku značenje pojma predstavljanje oblikuje u formu koja je i danas prihvaćena. Sazrela je svest o potrebi za delovanjem u ime drugih i povezivanjem tog delovanja sa pravima i slobodama ljudi. Posebno je bio prihva- ćen koncept „zamišljenog predstavništva“, čiji je tvorac Edmund Berk (Edmund Burke). Koncept je podrazumevao da narod predstavljaju pojedinci koji nisu iza- brani, ali koji imaju osećaj za „zajednički interes“. 5 Tim stavom Berk je branio po- ziciju aristokratije, za koju je smatrao da je jedina sposobna da vlada i odgovarao na sve glasnije zahteve za reformom političkog predstavništva. Ulogu predstavnika građana, sa povećanjem društvenih potreba dobija sve više aktera. Međutim, u političkom smislu osnovne predstavničke institu- cije su: izbori, partije i parlament. Pratimo različit istorijski razvoj ovih instituci- ja, ali u savremenim demokratijama nijedna od njih ne može biti zanemarena ili izostavljena. PARLAMENTARNI MANDAT Reč mandat potiče od latinske reči mandatum što znači nalog, punomoć ili ovlašćenje. Mandat možemo razumeti višestruko. Pod tim pojmom podra- zumeva se vremenski period na koji se biraju narodni predstavnici, potom 5 Slaven Ravlić, Dileme političkog predstavništva, Politička kultura, Zagreb, 2008, str. 41. 53 POJA M, V RSTE I OSNOV NA OBELEŽJA PA RL A MEN TA RNOG M A NDATA ovlašćenje za sastav vlade, ali i ovlašćenje koje izabrani predstavnici dobija- ju od građana. Potonje značenje je glavni predmet naše analize i njega de- finišemo kao „uputstvo ili naredbu sa više instance“ 6 , u ovom slučaju ovla- šćenje građana, izvornog suverena, dato predstavnicima u zakonodavnom telu radi ostvarenja određene politike. Mandat potpada pod statusna prava članova parlamenta. Postoje dva osnovna oblika parlamentarnih mandata: imperativn i i slobodni. Priroda i karakter imperativnog mandata Imperativni mandat, kao jedan od dva osnovna oblika mandata, podrazume- va da su predstavnici obavezni na poslušnost građanima koji su ih birali i da svojim glasanjem moraju dokazivati lojalnost tokom čitavog trajanja pred- stavničke funkcije jer im, u suprotnom, sledi oduzimanje mandata. U slučaju imperativnog ili vezanog mandata, narodni predstavnik nije u mogućnosti da izrazi stav ili glasa u skladu sa sopstvenim uverenjima već u skladu sa voljom ljudi koji su ga izabrali. Radi dubljeg razumevanja vezanog mandata potrebno je osvrnuti se na vreme njegovog nastanka. Imperativni mandat se oblikovao u srednjem veku i vezuje se za održavanje staleških skupština koje je sazivao monarh. Staleške skupštine su po formi daleko od savremenog pojma predstavničkog tela. Sam naziv ukazuje da su se na skupštinama okupljali predstavnici feudalnih stale- ža rovovski se boreći za sopstvene interese, budući da svest o opštem interesu nacije nije postojala. Imperativnost mandata ogledala se u tome što su delegati skupštine imali stroge upute od strane svojih staleža. To je bio razumljiv odnos, budući da su jedino na taj način staleži bili sigurni da će njihovi stavovi biti dosledno prene- ti i da predstavnici neće pokleknuti pred pritiskom monarha, dok su delegati, sa druge strane, pred kraljem mogli da se opravdaju kako su im „vezane ruke“. Ovaj oblik mandata posebno je bio zastupljen u staleškim skupštinama apso- lutističkih monarhija Francuske, Španije, Svetog rimskog carstva… Poseban teorijski doprinos odbrani imperativnog mandata dao je Ruso (Rousseau), da bi ga kasnije nasledili Kelzen (Kelsen) i Dandiran. Za Rusoov koncept narodne suverenosti jedino je imperativni mandat bio prihvatljiv. Narodni suverenitet se ostvaruje kroz opštu volju celog naroda. Suverenost ne sme biti oduzeta narodu i zato je jasno da „u zakonodavnoj vlasti na- rod niko ne može da predstavlja“. 7 Mogu postojati samo „komesari“ koji će 6 Endru Hejvud, Politika, Clio, Beograd, 2004, str. 429. 7 Dimitrije Prodanović, Imperativni i slobodni mandat članova predstavničkih tela, Svjetlost, Sarajevo, 1979, str. 33. 54 STEFA N SURLIĆ doslovno prenositi volju naroda. Nasuprot Rusou, Sjejes (Sieyés) će biti oštar zagovornik slobodnog mandata. Imperativni mandat ne pruža slobodu odlučivanja, već je delovanje i iz- bor pri glasanju podređeno volji birača. Pod tim uslovima stvara se velika opa- snost da se, umesto opštih nacionalnih interesa, poslanici zauzmu za lokalne i pojedinačne, odnosno interese one grupacije ljudi koja ih je izabrala. Vezani mandat je u novijoj istoriji bio zastupljen u zemljama socijali- stičkog uređenja, poput Sovjetskog Saveza, Poljske, Mađarske, Bugarske, SFR Jugoslavije… Imperativni ili vezani mandat često se pogrešno poima kao mandat uslovljen stranačkom lojalnošću. Takav vid mandata zastu- pljen je u autoritarnim režimima i „paravan“ demokratijama, a predstavlja iskrivljenu verziju slobodnog mandata. Međutim, postoje države kojima se ne može osporiti demokratsko uređenje, ali koje ipak ne garantuju slobo- dan mandat. Tako su na Novom Zelandu poslanici iz redova Laburističke partije dužni da se povinuju stranačkim odlukama. U najmnogoljudnijoj demokratiji, Indiji, članovi parlamenta gube mandat ukoliko glasaju protiv svoje stranke. Pojam i obeležja slobodnog mandata Kada je reč o slobodnom mandatu, predstavnik je dužan da deluje u opštem interesu, odnosno na dobrobit celokupne zajednice sa pravom na sopstve- no rasuđivanje i mišljenje pri glasanju, a u odsustvu bilo kakve sankcije zbog javno iznetog mišljenja. U tom slučaju, izabrani predstavnici nisu obavezni bilo kakvom vrstom uputstava od strane biračkog tela. Imperativni mandat je prethodio slobodnom, ali se samo za slobodni mandat može reći da je u skla- du sa savremenim konceptom demokratije. Ostaje otvorena dilema koliko su partijski mehanizmi kontrole dozvolili „slobode“ slobodnom mandatu pro- klamovanom ustavom i zakonima. Slobodan mandat je tekovina francuske revolucije. Kralj Luj (Louis) XVI sazvao je Stalešku skupštinu 5. maja 1789. godine. Nakon neusaglašava- nja oko načina glasanja, skupštinu su napustili predstavnici trećeg staleža. Konstituisana je Narodna skupština, a na sednici, na kojoj se raspravljalo o novom ustavu, povedena je rasprava i o prirodi mandata. Prevladao je stav da „narodni predstavnici, pojedinačno ili svi zajedno, moraju biti predstavnici cele nacije i zastupati njene interese u celini“. 8 Glavni inicijator izdvajanja trećeg staleža, opat Sjejes, branio je slobodan mandat. Smatrao je da u društvu mora postojati podela rada i da se određe- ni ljudi moraju izdvojiti kako bi govorili u ime celokupne nacije, ali u skla- du sa sopstvenim mišljenjem i savešću. Nezavisnost narodnih predstavnika, 8 Ibidem, str.38 55 POJA M, V RSTE I OSNOV NA OBELEŽJA PA RL A MEN TA RNOG M A NDATA uspostavljena revolucionarnim zanosom francuskog naroda, očitava se i da- nas kroz izričito protivljenje imperativnom mandatu iskazanom u članu 27. Ustava V Republike: „Svaki imperativni mandat je ništav“. Postavlja se pitanje zašto je slobodan mandat tekovina demokratije. Sa površnom analizom došli bi do zaključka da je imperativni mandat bliži ne- posrednoj demokratiji jer je narod taj koji odlučuje preko izabranih predstav- nika. Međutim, ne treba mešati stvarno prisustvo građana sa predstavništvom u bilo kakvom obliku, jer neposredna demokratija podrazumeva da građani sami diskutuju i donose odluke. Takva mogućnost bila je ostvariva u antičkim polisima, ali ne i u savremenim demokratijama sa velikom populacijom. Nije praktično, a ni fizički moguće da se milioni ljudi sastaju kako bi izglasali od- luke koje se tiču funkcionisanja društva u kome žive. Zato postoji institut predstavljanja pomoću kojeg građani mogu dati po- jedincima mandat da donose odluke umesto njih. Reč je o predstavniku, a ne o izaslaniku. U slučaju vezanog mandata, narodni predstavnik je običan delegat, koji mora da prati instrukcije svojih birača. Takva veza proizvodi niz negativnih posledica. Najveća opasnost je da u tom slučaju poslanik ne pred- stavlja opšti interes nacije, već interes zajednice iz koje potiče i čiji članovi su svojim glasom pomogli da bude izabran. Takođe, može se postaviti pitanje da li postoji nešto što je opšti interes, međutim, to ne negira činjenicu da je sa imperativnim mandatom lični i lokalni interes zastupljeniji. Drugo, čak i u slučaju pozitivnog ishoda tako uspostavljenog mehanizma, javlja se problem efikasnosti vezanog mandata u savremenim demokratijama. U eri koja politički život čini mnogo dinamičnijim nego ranije, prosto je ne- moguće blagovremeno odgovaranje na društvene izazove, ako bi se za svako glasanje predstavnik morao konsultovati sa građanima. Naposletku, prednost slobodnog mandata je što dopušta izgrađivanje od- govornog političkog vođstva. Biti odgovoran političar znači razviti sposob- nosti rasuđivanja i odlučivanja u opštem interesu nacije. Jedino političko iskustvo, u kome je predstavnicima dopušteno da deluju u skladu sa svojim uverenjima, stvara sposobno vođstvo. Oni koji uspeju da opravdaju povere- nje biće i dalje u političkoj areni. Onima koji su poverenje izigrali biće zahva- ljeno nakon isteka mandata, a možda i pre. Slobodan mandat je od posebne važnosti za demokratiju i zato je on u većini zemalja ugrađen u ustav. Tako se, pored već pomenutog francuskog ustava, slobodan mandat garantuje i u najvišim pravnim aktima drugih evropskih zemalja poput Španije, Italije, skandinavskih zemalja, Slovačke, Slovenije, Hrvatske… U Osnovnom zakonu Nemačke se u članu 38. ističe: „Poslanici Bundestaga su zastupnici celog naroda. Oni nisu vezani nalozima i uputstvima i potčinjeni su jedino svojoj savesti“. Pravo na slobodan mandat garantuje se i međunarodnim konvencijama: Pakt o građanskim i političkim pravima, Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i Dokument iz Kopenhagena. 56 STEFA N SURLIĆ |
