Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

A.M.Nasimov, Kh,Sh,Tashpulatov. 
S.Yusupova, Sh.Mirzaev 
EFFECT OF QUATERNARY AMMONIUM 
BASE ON THE PHOTOCHEMICAL 
PROPERTIES OF PYRANINE DYE 
In this article the effect of two types of 
used  quaternary ammonium bases – 
tetraoctylaammonium hydroxide and cetyltrime-
thylammonium hydroxide nature on the photo-
chemistry of pyranine dye is studied. Experi-
ments shown that less spherical base increases 
the quantum yield, meanwhile more spherical 
base provides a good stability. 
  Keywords:  sol-gel, quaternary ammo-
nium base, spectroscopy, photochemistry, indi-
cator.  
130
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
 KIMYO 
      2016-yil, 1-son 
UDK 547.913:543.2 
“PIMPINELLA ANISUM L.”DAN EFIR MOYLARINI AJRATISH TEXNOLOGIK 
JARAYONINI MAQBULLASHTIRISH 
A.N. Muxamadiev, B.K. Nayimova, N.K. Muxamadiev 
Samarqand davlat universiteti  
Ishda Pimpinella Anisum L. dan efir moylarini mikrot
oʻlqinli isitishni qoʻllab  ajratishning 
ustunliklari: termik usulga qaraganda efir moyni haydash vaqti 
~ 6 martaga qisqargan va uning unumi 16 % 
ga oshganligi aniqlangan. Mazkur texnologiya b
oʻyicha olingan efir moyi organoleptik va fizik-kimyoviy 
k
oʻrsatkichlari hamda komponentlar tarkibi boʻyicha an’anaviy usulda olinganidan farq qilmaydi. Bayon 
etilgan texnologik jarayon yuqori ekologik va efir moylaridagi barcha foydali komponentlarni saqlash 
imkonini beradi. 
Kalit soʻzlar: efir moyi, Pimpinella Anisum L., mikrotoʻlqinli, termik, qizdirish, maqbullash. 
Kirish. Ma’lumki, efir moylari – organik birikmalarning turli sinflari, jumladan asosan terpenoidlar, 
kamroq esa aromatik va alifatik birikmalarga taalluqli b
oʻlgan hidli moddalarning aralashmasi. Ularning 
tarkibiga efirmoyli 
oʻsimliklarda ishlab chiqiladigan hidli va hidsiz moddalar kiradi va berilgan oʻsimlikning 
hidli qismiga xos b
oʻlgan xarakterli hidni beradi [1,2].  
Dorivor 
oʻsimliklarning efir moylari biologik faollikning (antimikrob, antivirus, antifungal) keng 
spektrini namoyon qiladi  [2].  Efir moylarining sifat va miqdoriy tarkibi dorivor 
oʻsimliklarning xemotip 
xilma-xilligi va yetishtirish sharoiti, ishlab chiqish texnologiyasi va saqlanish sharoiti hamda boshqa k
oʻplab 
omillarga bo
gʻliq. Shuning uchun ham efir moylarini ajratib olishning tezkor va samarali usullarini ishlab 
chiqish hamda ularning sifat va miqdoriy tarkibini 
oʻsimlik xom-ashyosi va ular asosida tayyorlangan 
fitopreparatlardan aniqlash dolzarb vazifalardandir.  
Efirmoyli xom-ashyoni qayta ishlash texnologiyasi efir moylarini ishlab chiqishda eng muhim bir 
bosqichi, umuman olganda uning oxirgi bosqichi asosan efirmoyli ishlab chiqarish samaradorligi bilan 
aniqlanadi.  
Oʻsimlik xom-ashyosidan efir moylari parli distillyasiya (gidrodistillyasiya) va ekstraksiya 
yordamida olinadi. Bunda turli fizik-kimyoviy va parfyumeriya sifatiga ega b
oʻlgan distillyasion va 
ekstraksion efir moylari olinadi. Shuning uchun ham yuqori unumdorlik bilan sifatli efir moylarini olish 
uchun 
oʻsimlik xom-ashyosini qayta ishlash texnologiyasini maqbullashtirish dolzarb muammodir. 
Ishning maqsadi – 
Oʻzbekiston turli hududlarida oʻsadigan Pimpinella anisum L. oʻsimligidan efir 
moyini ajratishning texnologik jarayonini maqbullashtirish. 
Tadqiqot manbalari va usullari. Ma’lumki, kashnichsimon oshk
oʻklar oilasiga kiruvchi 
arpabodiyon (Pimpinella anisum L.) juda qadimdan ziravor-aromatik 
oʻsimlik sifatida ma’lum. Oʻsimlikning 
mevasida asosiy tarkibi anetol b
oʻlgan efir moyi 3-5 % gacha boʻladi. Arpabodiyondan olingan efir moyi 
bronxitlar, traxeitlar va boshqa kasalliklarda q
oʻllaniladigan qator tibbiy preparatlar tarkibiga kiradi. Bundan 
tashqari mevalaridan 16-22  % gacha sovun pishirish va lakb
oʻyoq ishlab chiqarishda ishlatiladigan yogʻ 
kislotalari olinadi. 
Pimpinella anisum L.dan quruq haydash usulida efir moyi olishda qizdirish usulini tanlash uchun 
termik va mikrot
oʻlqinli qizdirish manbalaridan foydalanildi [3,4,5].  
Pimpinella Anisum L.  
oʻsimligining yer ustki qismi namunasidan ajratib olingan efir moyining GX-
MS analizi  kvars shishadan tayyorlangan uzunligi 25 m va ichki diametri 0,25 mm b
oʻlgan hamda ichki 
sirtiga 0,25 
μm qalinlikda turgʻun faza (SE-30) bilan qoplangan kolonkada olib borildi.  Kolonka termo-
statining temperaturasi 30 dan 5 gradus/minut tezlikda 280
O
C gacha k
oʻtarildi, bugʻlatgich va xromatografik 
kolonka bilan mass-spektrometrik detektor 
oʻrtasidagi interfey temperaturasi 280
O
C.  Mass-spektrlarni qayd 
etish kvadrupolli mass-spektrometrda  elektronlarning ionlovchi energiyasi 70 eV b
oʻlgan elektron urishli 
ionlanishda qayd etildi. Ma’lumotlar 30-650 a.m.b. orali
gʻida 1,9 skanerlash/sekund tezlikda yigʻildi. Gaz-
tashuvchi – geliy [6]. Analiz vaqti – 50 minut.  
Olingan natijalar va ularning muhokamasi. Moddalar identifikatsiyasi mass-spektrlarning  NIST 
bibliotekasi va ushlanish indekslari b
oʻyicha amalga oshirildi. Pimpinella Anisum L. oʻsimligi tarkibidan 
turli qizdirish usullarini q
oʻllab olingan efir moyining sifat va miqdor tarkibi 1-jadvalda keltirilgan.  
Har ikkala usulni solishtirish b
oʻyicha olingan mahsulotlarning komponentli tahlili shuni koʻrsatdiki, 
mahsulotlar tarkibida alohida olingan efir moyi uchun xarakterli b
oʻlgan qoʻshimcha narsa topilmadi.  
Mikrot
oʻlqinli va termik isitish usullarida olingan efir moylarining komponentli tarkibini solishtirish 
asosida mikrot
oʻlqinli ta’sir ajratib olingan efir moyining komponentlar tarkibiga ta’sir etmaydi degan 
xulosani chiqarishga olib keldi. Ularning organoleptik k
oʻrsatkichlari ham farq qilmaydi. 
131
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
 KIMYO 
      2016-yil, 1-son 
1-jadval 
Pimpinella Anisum L. 
oʻsimligi tarkibidan turli qizdirish usullarini qoʻllab 
olingan efir moyining sifat va miqdor tarkibi [6] 
N 
Ushlanish 
vaqti 
Komponent 
Miqdori, % 
P< 
Mikrot
oʻlqinli 
qizdirish 
Termik 
qizdirish 
1 
2.12 
3-metilbutanal 
0,15
±0,01 
0,14
±0,01 
0,1 
2 
2.18 
2-metilbutanal 
0,06
±0,01 
0,07
±0,01 
0,1 
3 
6.91 
∝ −pinen 
0,07
±0,01 
0,08
±0,01 
0,1 
4 
9.78 
∝ −terpinen 
0,15
±0,01 
0,14
±0,01 
0,1 
5 
10.14 
para-simen 
0,13
±0,01 
0,12
±0,01 
0,1 
6 
10.29 
Limonen 
0,28
±0,02 
0,29
±0,02 
0,1 
7 
11.48 
?????? −terpinen 
0,21
±0,01 
0,20
±0,01 
0,1 
8 
13.36 
Lenalool 
0,28
±0,01 
0,30
±0,01 
0,1 
9 
16.49 
Mentol 
0,09
±0,01 
0,10
±0,01 
0,1 
10 
16.72 
terpinen-4-ol 
0,61
±0,02 
0,63
±0,02 
0,1 
11 
17.32 
∝ −terpineol 
0,15
±0,01 
0,16
±0,01 
0,1 
12 
17.58 
Metilxavikol 
1,28
±0,08 
1,30
±0,08 
0,1 
13 
19.41 
kumin aldegidi 
0,19
±0,01 
0,18
±0,01 
0,1 
14 
17.68 
karvon 
0,27
±0,02 
0,29
±0,02 
0,1 
15 
19.98 
sis-anetol 
0,38
±0,02 
0,39
±0,02 
0,1 
16 
20.22 
anis aldegidi 
0,65
±0,03 
0,63
±0,03 
0,1 
17 
21.78 
trans-anetol 
82,56
±1,24 
81,98
±1,24 
0,1 
18 
23.59 
?????? −elemen 
0,13
±0,01 
0,14
±0,01 
0,1 
19 
26.96 
?????? −kariofillen 
0,10
±0,01 
0,11
±0,01 
0,1 
20 
27.74 
trans-
∝ −bergamoten 
0,08
±0,01 
0,09
±0,01 
0,1 
21 
28.21 
∝ −ximachalen 
0,41
±0,02 
0,43
±0,02 
0,1 
22 
28.65 
?????? −farnezen 
0,08
±0,01 
0,09
±0,01 
0,1 
23 
29.46 
?????? −ximachalen 
3,89
±0,11 
3,92
±0,11 
0,1 
24 
29.71 
ar-kurkumen 
0,98
±0,06 
0,96
±0,06 
0,1 
25 
30.19 
Zingiberen 
1,05
±0,05 
1,07
±0,05 
0,1 
26 
30.36 
?????? − ximachalen 
0,32
±0,02 
0,31
±0,02 
0,1 
27 
30.72 
?????? −bisabolen 
0,71
±0,03 
0,73
±0,03 
0,1 
28 
31.34 
?????? −seskvifellandren 
0,16
±0,01 
0,17
±0,01 
0,1 
29 
42.98 
Izovalerilizoevgenol 
1,32
±0,02 
1,34
±0,02 
0,1 
30 
44.81 
Epoksiizovalerilizoevgenol 
0,51
±0,01 
0,52
±0,01 
0,1 
Eslatma: xromatogrammadagi ajralgan 6 ta komponent identifikatsiya qilinmadi. 
Efir moylarini mikrot
oʻlqinli va termik qizdirish orqali ajratish jarayoni qoʻyidagi parametrlar 
asosida maqbullashtirildi: 
oʻsimlikni maydalanish darajasi (L.: d=1÷3 mm), jarayon temperaturasi (t
0
C=110-
120
0
C) va aralashtirish tezligi (
??????
R
aralashtirish 
=  30÷80 ayl./min) hamda jarayonning davom etish vaqti (
τ= 
20÷200 min.). Jarayonning regression modelini tuzish uchun tajribalar k
oʻp  omilli rejalashtirish boʻyicha 
tuzilgan reja asosida 
oʻtkazildi. Efir moyining unumi me’zon parametr (funksiya) sifatida olindi. Olingan 
natijalar asosida regression modellarning koeffitsientlari aniqlandi, ularning ahamiyatliligi baholandi, 
modellarning adekvatligi tekshirildi. Efir moylarini ajratish jarayonini t
oʻgʻri ifodalaydigan adekvat 
modellardan sempleks usulda efir moylarining maksimal unumini ta’minlaydigan maqbul sharoitlar 
aniqlandi. 
Pimpinella Anisum L. 
oʻsimligining yer ustki qismidan efir moylarini mikrotoʻlqinli isitish 
yordamida ajratib olishning maqbul sharoitlari: d=1÷2 mm; t
0
C=160-165
0
C; 
??????
R
aralashtirish
=48÷60  ayl./min; 
τ=30÷33 min., termik isitish yordamida ajratib olishning maqbul sharoitlari esa: d=1÷2 mm; t
0
C=160-165
0
C; 
??????
R
aralashtirish
=48÷60 ayl./min; 
τ=170÷180 min. 
Har ikkala qizdirish usulini q
oʻllab, maqbul sharoitlarda olingan efir moylarining unumi va ularning 
fizik-kimyoviy k
oʻrsatkichlari 2-jadvalda keltirilgan.   
132
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
 KIMYO 
      2016-yil, 1-son 
2-jadval 
Pimpinella anisum L. dan ajratib olingan efir moylarining unumi va ularning 
fizik-kimyoviy k
oʻrsatkichlari  (n=5) 
K
oʻrsatkichlar 
Pimpinella anisum L. dan efir moyi olishda 
q
oʻllanilganda 
P< 
 
mikrot
oʻlqinli isitish 
termik isitish 
Jarayonning davomiyligi, min 
30±3 
175±5 
0,001 
Efir moyi unumi, % 
2,52±0,12 
2,11±0,11 
0,001 
Zichlik 
ρ
20
, g/sm
3
 
0,983
±0,005 
0,978
±0,004 
0,1 
Sindirish k
oʻrsatkichi, n 
1,556
±0,004 
1,548
±0,004 
0,1 
Kislota soni, mg KON/g 
0,42
±0,03 
0,38
±0,03 
0,1 
Efir soni, mg KON/g 
105,4
±2,5 
107,3
±2,4 
0,1 
Olingan natijalar mikrot
oʻlqinli isitishning qoʻllanilishini termik isitishga nisbatan eng muhim 
ustunliklarini k
oʻrsatdi: xom-ashyodan efir moyini haydash vaqti 
~6 martaga qisqargan va uning unumi 16 % 
ga oshgan. Olingan efir moylarining fizik-kimyoviy k
oʻrsatkichlarida sezilarli chetlanish kuzatilmadi 
(P<0,1). Bayon etilgan texnologik jarayon yuqori ekologik va efir moylaridagi barcha foydali 
komponentlarni saqlash imkonini beradi.  
 Yuqorida qayd etilganlarning barchasi 
oʻta yuqori chastotali elektromagnit nurlanishli isitish 
manbasi sifatida q
oʻllanilganda efir moylari  ishlab chiqarish texnik-iqtisodiy koʻrsatkichlarining keskin 
oshishiga olib kelishi haqida fikr aytishga olib keladi. 
Xulosalar 
1. Pimpinella Anisum L. 
oʻsimligining  yer ustki qismidan efir moylarini mikrotoʻlqinli isitish
yordamida ajratib olishning maqbul sharoitlari: d=1÷2 mm; t
0
C=160-165
0
C; 
??????
R
aralashtirish
=48÷60
ayl./min; 
τ=30÷33 min., termik isitish yordamida ajratib olishning maqbul sharoitlari esa: d=1÷2 
mm; t
0
C=160-165
0
C; 
??????
R
aralashtirish
=48÷60 ayl./min; 
τ=170÷180 min. ekanligi aniqlandi. 
2. Pimpinella Anisum L. 
oʻsimligidan efir moylarini ajratishda mikrotoʻlqinli isitishning qoʻllanilishi
termik isitishga nisbatan ustun ekanligi k
oʻrsatildi: xom-ashyodan efir moyini haydash vaqti 
~  6
martaga qisqargan va uning unumi 16 % ga oshgan.
3. Mikrot
oʻlqinli va termik isitish usullarida olingan efir moylarining komponentli tarkibini solishtirish
asosida miqrot
oʻlqinli ta’sir ajratib olingan efir moylarining komponentlar tarkibiga ta’sir etmaydi
Ish A-12-25 granti doirasida bajarilgan. 
Adabiyotlar 
1.
Ткаченко  К.Г.  Эфирномасличные  растения  и  эфирные  масла:  достижения  и  перспективы,
современные тенденции изучения и применения // Вестник Удмуртского университета. Био-
логия. Науки о земле. – 2011.- вып.1. – С. 88-100.
2.
Гуринович Л., Пучкова Т. Эфирные масла. Химия, технология, анализ и применение.- М.:
Школа косметических химиков, 2005. – 192 с.
3.
Романова Н. Н., Гравис А. Г., Зык Н. В. Микроволновое облучение в органическом синтезе
//Успехи химии. – 2005. – Т. 74. – №. 11. – С. 1059-1105.
4.
Кубракова  И.  В.  Микроволновое  излучение  в  аналитической  химии:  возможности  и  пер-
спективы использования //Успехи химии. – 2002. – Т. 71. – №. 4. – С. 327-240.
5. Muhamadiev N.Q., Sayitkulov Sh.M., Fazlieva N.T., Muhamadiev A.N. Separation technology of
essential oils from plants “Pimpinella Anisum L.” cultivated in Uzbekistan // XV International Sci-
entific Conference  “High-Tech in Chemical Engineering –  2014”,  Zvenigorod September 22–26,
2014. -  Moscow, 2014. – P. 159.
6. Muxamadiev A.N., Muxamadiev N.Q., Fazlieva N.T. Pimpinella anisum L. 
oʻsimligidan ajratib
oligan efir moyining kimyoviy tarkibini GX-MS usulida 
oʻrganish // SamDU axboratnomasi, 2014.
– N 1 (83), 82-86 betlar.
133
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
 KIMYO 
      2016-yil, 1-son 
А.Н.Мухамадиев, Б.К.Найимова, 
Н.К.Мухамадиев 
ОПТИМИЗАЦИЯ ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО 
ПРОЦЕССА ВЫДЕЛЕНИЯ  
ЭФИРНОГО МАСЛА ИЗ “
PIMPINELLA ANISUM 
L.
” 
В  работе  выявлены  преимущества  примене-
ния  микроволнового  нагрева  при  выделении  эфир-
ных масел из Pimpinella Anisum L.: сокращение вре-
мени отгонки в 6 раз и повышение его выхода на 16 
% по сравнению с термическим методом. Эфирные 
масла,  полученные  по  данной  технологии,  сходны 
по  органолептическим  и  физико-химическим  пока-
зателям, а также компонентному составу с традици-
онными. Описанный технологический процесс явля-
ется высокоэкологичным и позволяет сохранить все 
ценные компоненты эфирных масел. 
Ключевые  слова:  эфирное  масло,  Pimpinella 
Anisum L., 
микроволновый  и  термический    нагрев, 
оптимизация. 
A.N.Muhamadiev, B.K.Nayimova, 
N.K.Muhamadiev 
OPTIMIZATION OF SEPARATION 
TECHNOLOGICAL PROCESS OF 
ESSENTIAL OILS FROM "PIMPINELLA 
ANISUM L." 
The paper describes use advantages of the 
identified microwave heating in the isolation of 
essential oils from Pimpinella Anisum  L.: short-
ening stripping time ~ 6 times and increasing its 
output by 16% compared to the thermal method. 
Essential oils obtained by this technology, are 
similar on organoleptic and physico-chemical 
parameters, as well as on component composition 
with traditionals. The described process is high 
ecological, and allows to save all the valuable 
components of essential oils. 
Keywords:  essential oil, Pimpinella Ani-
sum  L., microwave, thermal, heating optimiza-
tion. 
UDK 541.18:543.54.544.72:553.611.6 
TURLI TUPROQ NAMUNALARIDAN OLINGAN SORBENTLARNING FAZOVIY TARKIBINI 
RENTGENOFAZOLI DIFRAKTOMETRIYA USULIDA 
OʻRGANISH 
Sh.M.Sayitqulov, X.M.Saidov, N.Q. Muxamadiev 
Samarqand davlat universiteti 
Annotatsiya.  Ish Urgut tumani turli tuproqlari namunalaridan olingan sorbentlarning fazoviy 
tarkibini 
oʻrganishga bagʻishlangan. Sorbentlarning fazoviy tarkiblari kaolinit (Al
2
Si
2
O
5
(OH)
4
), kvars 
(SiO
2
), korund (Al
2
O
3
) va boshqalardan iborat ekanligi k
oʻrsatilgan. Namunalarda yuqorida qayd etilgan 
moddalarning b
oʻlishi ularning sorbsion qobiliyatini namoyon qilishiga guvohlik beradi.  
Kalit s
oʻzlar: tuproq, sorbent, difraktogramma, fazoviy tarkib, kaolinit, kvars, korund. 
Kirish. Ma’lumki, ba’zi tuproqlar keramik buyumlar, turli qoplamalar, sorbentlar olishda va boshqa 
maqsadlarda ishlatiladi [1]. Ushbu xildagi tuproqlarning q
oʻllanilish chegarasini yanada kengaytirish va 
maqbullashtirish ularning tarkibini qay darajada 
oʻrganilganligi bilan belgilanadi. Shu bilan bir qatorda 
dispers sistema sifatida loydan k
oʻp fazoli sistemaning shakllanish mexanizmini oʻrganish undan polifazoli 
kukunlar olish imkoniyatini beradi.  
Qayd etilgan muammolarni yechishda 
oʻzining oddiyligi, yuqori aniqligi va analizning haqiqiy 
ekanligi bilan xarakterlanadigan rentgen difraksiya usuli kukunlarning samarali identifikatsiyasini 
ta’minlaydi [2]. Olingan difraktogramma tekshirilayotgan  namunaning fazoli tarkibi, fazolarning kristallik 
tuzilishi (strukturasi) va mikrostrukturalar xarakteristikalarini (nurning kogerent sochilish sohasi 
oʻlchamlari, 
panjaralarning mikrodeformatsiyasi va h.k.) 
oʻzida mujassamlashtiradi. Ushbu xarakteristikalar Ritveld usuli 
[3] yordamida aniqlanishi mumkin. Ritveld usulining mohiyati shundan iboratki,  difraktogrammalar 
hisoblangan profillarining tajribada topilgan qiymatlarga yaqinlashtirish jarayonida profil va struktura 
parametrlarining boshlan
gʻich yaqinlashuvini iteratsiya usulida aniqlashdan iborat. Bunda moslik va 
usulning aniqligi chiziq formasini modellashtirish va difraktogrammaning fon tashkil etuvchisi, hamda 
fazoning monostruktur xarakteristikalariga bo
gʻliq. Difraktogramma formasining approksimatsiyasi uchun 
k
oʻproq Person va psevdo-Voytning koʻp parametrli taqsimlanishi, fonning approksimatsiyasi uchun esa 
ba’zi polinomlar [4] q
oʻllaniladi. 
Bish va Howardlar [5] Ritveld usuli va ma’lum difraktogramma parametrlarining analizi davomida 
aniqlanishi mumkin b
oʻlgan struktur fazoli komponentlar namunalariga asoslangan miqdoriy rentgenofazoli 
analizni amalga oshirish usulini taklif etishgan. Ushbu usul [5] q
oʻllanilganida aralashmalar parametrlarini 
aniqlashda yuqori aniqlikka erishiladi. Shuning uchun ham ba’zi tuproq namunalaridan olingan 
sorbentlarning fazoli tarkibini 
oʻrganishda rentgen difraksiya usulining oʻrni beqiyosdir. 
134
 

ILMIY AXBOROTNOMA 
 KIMYO 
      2016-yil, 1-son 
Ishning maqsadi. Urgut tumani ba’zi hududlari tuproqlaridan olingan sorbentlarning fazoli tarkibini 
rentgenofazoli difraktometriya usulida 
oʻrganish. 
Tadqiqot manbalari va usullari. Tadqiqotlar uchun Urgut tumanining turli hududlari tuproqlaridan 
tayyorlangan sorbentlar ishlatildi. Namunalar identifikatsiyasi kompyuter bilan boshqariladigan XRD-6100 
(Shimadzu, Japan) asbobida olingan difraktogramma asosida olib borildi. Difraktogrammani olish uchun 
CuK
α
-nurlanish (
β-filtr, Ni, 1,54178 tok rejimi va trubkaga beriladigan kuchlanish mos ravishda 30 mA va 
30 kV) va detektorning 0,02 gradus qadam bilan  4 grad/min aylanishning doimiy tezligida (bir-biriga t
oʻgʻri 
kelishi 
ω/2θ) qoʻllanildi, skanerlash burchagi esa 3 dan 80
o
  gacha 
oʻzgartirildi. Tajribalarni qayd etishda 
aylanuvchi kamera q
oʻllanilgan boʻlib, uning aylanish tezligi 30 ayl./min ni tashkil etdi (Difraktogrammalar 
OʻzR FA bioorganik kimyo ilmiy tekshirish institutida jamoa foydalanishi uchun moʻljallangan asbobda 
olingan). Ayrim namunalarning difraktogrammalari 1- va 2-rasmlarda keltirilgan. 
Olingan natijalar va ularning muhokamasi.Tuproqlardan olingan sorbentlar namunalari asosan 
Al, Si, O, H elementlaridan tashkil topgan deb, birinchi bosqichda namunalarning difraktogrammalaridan 
rentgen nurlarining intensivliklari hisoblandi [7-9]. Tuproq tarkibiga kiruvchi fazolarning strukturalari va 
difraktogrammalari Amerika minerologlar jamiyati (American Mineralogist Crystal Structure Database) 
spektroskopik bazasida qayd etilgan. 
Difraksiyaga uchragan rentgen nurlarining intensivligi bir elementar yacheykadagi turli atomlar 
sochgan t
oʻlqinlarni ustma-ust qoʻyish orqali aniqlandi [11]: 
( )
2
))
(
2
exp(
)
(
)
(
∑
+
+
=
j
j
j
i
hkl
j
hkl
lz
ky
hx
i
H
f
A
I
π
θ
θ
, 
(1) 
1-rasm. Sorbent namunalarining (a, b) difraktogrammalari 
bunda, h, k, l - berilgan kristall panjarada rentgen nurlarining imkoniy  akslanishini aniqlovchi butun sonlar 
t
oʻplami; A(θ) – asbob funksiyasi; j – elementar yacheykadagi atomning tartib raqami; (x
j
, y
j
, z
j
) – elementar 
yacheykadagi atomlarning nisbiy koordinatalari; f
j
(H
hkl
)
−  teskari panjara vektori H
hkl
  ga mos keluvchi 
y
oʻnalishdagi j-chi atom nurlanishining sochilish omili. 
Forma omil kattaligi atomdagi elektronlar soni va ularning taqsimlanishi hamda nurlanishning 
t
oʻlqin uzunligi va sochilish burchagiga bogʻliq. Bu kattalik [7] ishda keltirilgan quyidagi formula boʻyicha 
aniqlandi: 
( ) (
)
dr
r
r
H
r
H
r
H
f
hkl
hkl
j
hkl
2
0
j
sin
)
(
∫
∞
=
ρ
,       
 (2)
 
bunda r – fazoviy nuqta radius vektori;
)
(r
j
ρ
– j-chi atomdagi elektron zichlik. 
Difraksiyaga uchragan rentgen nurlarining ch
oʻqqi intensivliklari
 
)
(
θ
hkl
I
  ABINIT dasturiy 
majmuasi yordamida hisoblandi. Chiziq profilini varirlovchi parametr 
η
  bilan aniqlanuvchi o
gʻirlik ulushi 
yordamida ifodalash uchun Lorensev va Gaussov  hadlarining chiziqli kombinatsiyasi b
oʻlgan asbob 
funksiyasi 
)
(
θ
A
 - psevdo-Vayt ishlatildi [11]: 
135