Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA PEDAGOGIKA 2021-yil, 2-son 
191 
• xotiraning tayyorligi (pedagogik faoliyat natijasini oldindan bilish qobiliyati, assotsiativ 
bog‘lanish qobiliyati, shu asosda pedagogik muammolarni intuitiv yechish imkoniyati namoyon bo‘ladi) 
[13]. 
Kreativlik (ijodkorlik) –insonning ijodiy qobiliyati darajasi. Dastlab kreativlik aqlning vazifasi 
sifatida qaraldi va intellektning rivojlanish darajasi bilan aniqlandi. Keyinchalik esa kreativlik juda yuqori 
intellektga bog‘liqligi asoslab berildi. Hozirgi vaqtda kreativlikni o‘rganishda markaziy yo‘nalish u bilan 
bog‘liq bo‘lgan shaxsiy fazilatlarni aniqlashga qaratilgan.
Kreativlikni o‘rganishning muhim bosqichi J. Gildford (1967) ning ishi bo‘lib, u konvergent 
(mantiqiy, bir tomonlama) va divergent (bir vaqtning o‘zida turli yo‘nalishlarda fikrlash, mantiqdan chetga 
chiqish) tafakkurini ajratgan. Kreativlikni aniqlash uchun ishlab chiqilgan testlardagi vazifalarning 
aksariyati turli xil qobiliyatlarni aniqlashga qaratilgan: ular ma’lum miqdordagi javoblarni o‘z ichiga 
olmaydi; javoblarning to‘g‘riligi emas, balki topshiriqqa muvofiqligi baholanadi; ahamiyatsiz va 
kutilmagan yechimlarni izlash rag‘batlantiriladi [4]. 
J. Gildford ijodkorlikni tavsiflovchi intellektual qobiliyatlar orasida ravonlik (ma’lum bir vaqt 
birligida paydo bo‘ladigan g‘oyalar soni), egiluvchanlik (bir fikrdan ikkinchisiga o‘tish qobiliyati), 
fikrlashning o‘ziga xosligi (umumiy qabul qilinganlardan farq qiladigan g‘oyalarni ishlab chiqarish 
qobiliyati), qiziqish (boshqalarni qiziqtirmaydigan muammolarga nisbatan sezgirlikni oshirish), 
ahamiyatsizlik (stimullardan reaksiyalarning mantiqiy mustaqilligi) asosiy qabiliyatlar sifatida ajratib 
ko‘rsatiladi. 
Keyinchalik J.Gildford kreativlikning oltita o‘lchovini eslatib o‘tadi: 
1) muammolarni aniqlash va qo‘yish qobiliyati; 
2) ko‘p sonli g‘oyalarni yaratish qobiliyati; 
3) moslashuvchanlik - har xil g‘oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati; 
4) o‘ziga xoslik; 
5) tafsilotlarni qo‘shish orqali ob’ektni takomillashtirish qobiliyati; 
6) muammolarni hal qilish qobiliyati, ya’ni tahlil qilish va sintez qilish qobiliyati [4]. 
Dastlab, J. Gildford kreativlik tarkibiga divergent fikrlashdan tashqari, konvertatsiya qilish 
qobiliyati, yechimning aniqligi va boshqa intellektual parametrlarni kiritgan. U aql va kreativlik o‘rtasidagi 
ijobiy munosabatni e’lon qiladi. Ko‘plab tajribalar davomida yuqori intellektual sub’ektlar muammolarni 
hal qilishda ijodiy xulq-atvorni namoyon etmasligi mumkin, ammo intellekti past ijodkorlar yo‘q, degan 
xulosaga keladi. 
Shaxsning kreativligi g‘ayrioddiy g‘oyalarni shakllantirish, an’anaviy tafakkur usullaridan chetga 
chiqish, muammoli vaziyatlarni tezda yechish qobiliyati bilan ajralib turadi va mustaqil omil sifatida 
iqtidorlilik tarkibiga kiradi. Intellektual qobiliyatlar orasida u alohida tur sifatida ajratib ko‘rsatiladi. A. 
Maslouning fikriga ko‘ra, bu har kimga xos bo‘lgan, ammo atrof-muhit ta’siri ostida shaxs faoliyatida 
pasayib boradigan alohida yo‘nalishdir[10].
Kreativlikni jarayon deb hisoblash uning tuzilishini (qobiliyat sifatida) aniqlashga, bu jarayonni 
rag‘batlantiradigan sharoitlarni belgilashga, shuningdek ijodiy yutuqlarni baholashga imkon beradi.
E.P. Torrens kreativlikni muammolarga, mavjud bilimlarning yetishmovchiligiga yoki mos 
kelmasligiga nisbatan sezgirlikning paydo bo‘lish jarayoni deb ta’riflagan. Muammolarni aniqlash, ularning 
yechimlarini izlash, farazlarni taklif qilish, gipotezalarning sinovlari, o‘zgarishlari va qayta sinovlari, qaror 
natijalarini shakllantirish kreativlikning mohiyatini tashkil etishini belgilab bergan. Muallif kreativlikni 
baholash uchun fikrlashning turli xil testlari, so‘rovnomalar va ish faoliyatini tahlil qilish usullaridan 
foydalaniladi. Shaxs kreativligini o‘rganish uchun kreativ shaxsning hayotiy tajribasi va individual 
xususiyatlarini tahlil qilib, kreativlik omillari: ravonlik, ravshanlik, fikrlashning moslashuvchanligi, 
muammolarga sezgirlik, o‘ziga xoslik, topqirlik, ularni yechishda konstruktivlik va boshqalarni o‘rganib 
chiqqan. E.P.Torrenc tomonidan ishlab chiqilgan kreativlikni aniqlash testlarida turli xil faoliyat sohalari: 
og‘zaki, vizual, ovozli, vosita murakkabligini aks ettiruvchi ijodiy jarayonlarning modellari ishlatilgan. 
Sinovlar kreativlikni ravonligi, egiluvchanligi, o‘ziga xosligi va g‘oyalarni takomillashtirish jihatidan 
o‘lchanadi[14]. 
Kreativlik va aql-zakovat nisbati haqida qiziqarli tadqiqotni Ye.L.Grigorenko olib boradi. U 
murakkab psixik muammoni yechishda shaxs tomonidan ishlab chiqiladigan gipotezalar soni E.P.Torrenc 
usuli bo‘yicha kreativlik bilan o‘zaro bog‘liqligini va hal qilishning to‘g‘riligi Veksler shkalasida umumiy 
aql darajasi bilan ijobiy bog‘liqligini aniqlay oldi[5]. 
Ushbu ma’lumotlarga asoslanib, V.N.Drujinin kreativlik va aql-idrok ortogonal omillar, ya’ni bir-
biridan mustaqil degan xulosaga keladi. Ayni paytda, ular operatsion jihatdan qarama-qarshi: aql-idrok 
namoyon bo‘lishini ma’qullaydigan holatlar o‘z xususiyatlariga ko‘ra kreativlik namoyon bo‘ladigan 

---