Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
74 
Bu davrda yashagan va ijod etgan ilg’or fikrli ziyolilar - jadidlar mustamlakachilikka 
qarshi kurash, zulmni bartaraf etib, istiqlolga erishish uchun xalqni savodli va ma’rifatli qilish 
kerak, degan g’oya bilan maydongan chiqdilar. XX asr boshlarida jadidchilik harakati butun 
Turkiston o’lkasi bo’ylab keng tarqaldi. Bu haqda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
takidlagan edilarkim “XX asr boshida, mustamlakachilik zulmiga qaramay, xalqimiz yangi 
ufqlarga - milliy uyg’onish va erkinlik sari intilib yashagan bir davrda buyuk ajdodlarmiz - 
jadidlar tomonidan amalga oshirilgan bu ulkan ish, bu harakatni o’ziga xos ma’naviy jasorat 
namunasi,”[1.55.] deb atash mumkin. 
Jadidlar harakati mustamlakachilikka va milliy zulmga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy hayotning mahsuli sifatida vujudga keldi. Uning asl mohiyati va maqsadi Turkiston 
mustakilligini tiklashga qaratilgan edi. Jadidchilik qisqa bir davr mobaynida madaniy-
adabiy va ijtimoiy-siyosiy harakatga aylandi. Jadidchilik ma’rifatparvarlik bosqichidan 
siyosiy bosqichga tadrijiy o’sib o’tdi. Jadidlarning davlatchilik masalasiga qarashlari birinchi 
bosiqichda shakllana boshladi va ikkinchi bosqichda esa aniq bir shaklga kirdi. 
Adabiyotshunoslarning fikricha: “Jadidchilik harakati namoyondalari o’z asarlarida 
mustamlakachilik siyosati kirdikorlarini fosh etish va unga qarshi kurash, milliy mustaqillikka 
erishish, mutlaq hokimlik o’rniga konstitutsion monarxiya, keyinchalik demokratik respublika 
o’rnatish, el-yurtni dunyodagi rivojlangan davlatlar qatoriga olib chiqish g’oyasini targ’ib va 
tashviq qildilar”. Shu davrda Samarqand ham jadidchilik harakatining yirik markazlaridan 
biriga aylandi. Samarqandlik jadidlardan Siddiqiy-Ajziy, Mahmudxo’ja Behbudiy, Hoji Muin 
Shukrullo, Said Rizo Alizoda, Vadud Mahmudlarning ijodida milliy ozodlik, erk, Vatan 
mustaqilligi to’g’risidagi g’oyalar muhim ahamiyat kasb etdi.
Samarqandlik jadidlarning ilk vakili bo’lgan Siddiqiy-Ajziy Vatanning ozodligi uchun 
nima qilish kerak, degan savol qo’yib, o’z davri uchun dolzarb hisoblangan iqtisodiy 
muammolarning echimini topishga harakat qildi. Siddiqiy-Ajziyning "Mir’oti ibrat"(“Ibrat 
oynasi”), "Anjumani arvoh"(“Ruhlar yig’ini”), «Aynul-adab»(“Odob ko’zi”) kabi asarlarida 
o’z yurtdoshlarini abadiy g’aflat uyqusidan uyg’onishga chaqirdi, ilm o’rganishga da’vat etdi. 
Siddiqiy-Ajziy asarlaridagi asosiy mavzu Vatan, uning taqdiri va kelajagidir. Vatan zulm 
dasti(«yadi bedod»)dan xoru zorlikka giriftor bo’ldi. Siddiqiy-Ajziy Turkistonni qafasdagi 
to’ti qushga o’xshatdi. Qafasdagi qush zohiran shodon, baxtli, ammo botinan mahzun, 
bandidir. Shoir o’z asarlarida millat, xalqning ozodligi, mustaqilligi, har bir millatning o’z 
erkini qo’lga kiritishi, haq-huquqi muammolarini ko’tardi. Buning uchun esa, uning fikricha, 
chinakam ittifoq bo’lib birlashish zarur.
Mustamlakachilik siyosatining asosiy belgilaridan biri bozorni egallash uchun 
kurashdir. O’lkaning boyliklari mustamlakachilar tomonidan talanmoqda, xalqning turmush 
darajasi kun sayin pasayib ketmoqda. Shuning uchun, Turkistonda mahalliy sanoatning 
rivojlanishi uchun umuman shart-sharoit yaratilmagan, u faqat xom-ashyo manbaiga 
aylantirilgan[2.150.]
ekanligini tarixiy manbalardan ko’rishimiz mumkin. 
Siddiqiy-Ajziy bu illatlardan qutilishning yagona yo’li zulmga qarshi butun kuch bilan 
kurash olib borishdir, degan xulosaga keldi. Uning bunday fikrlarini barcha asarlarida 
kuzatish mumkin. Xususan, «Mir’oti ibrat» (“Iborat oynasi”) dostonida jamiyat illatlarini 
tanqid qilish, uni yangilash, jaholat va zulmga giriftor bo’lgan Vatanni ozod qilish masalalari 
yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligining ijtimoiy-siyosiy ildizlarini 
asoslashga astoydil harakat qilgan jadidlardan biri Mahmudxo’ja Behbudiydir. Turkistondagi 
boshqa jadidlar kabi Behbudiy ham o’lkaning o’tmish tarixiy voqealarini o’rganish va tahlil 
qilish asosida jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy inqiroz sababi milliy davlatchilikning zavolga yuz 
tutishi, deb bildi. Uning e’tirof etishicha, xonliklar 50 yil ilgari dunyodan ajralgan bo’lib, 
dunyo erishgan yutuqlardan foydalana olmaganlar va bu milliy davlatchilikning yo’qotilishi, 
mustamlakachilik asoratiga tushib qolishning sabablaridan biri bo’ldi, bu esa Turkiston 
xalqlarini Evropa qonunlari asosida yashashga majbur qildi. Lekin ular mazkur qonunlarni 

---