Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
71 
ularni tahlil qiladi va umumlashtiradi, maʼlum bir toifaga kirgizadi. Bilimlarni rivojlantirish 
jarayonida soʻz insonga dunyoni strukturalash, uning elementlarini tanib olish va anglash, 
atrof-muhitni anglash va olingan maʼlumotlarni boshqa odamlarga yetkazish imkoniyatini 
beradi. Soʻz tufayli inson mavhum fikr yurita oladi, hayotiy vaziyatlarni baholaydi, qaror 
qabul qiladi, oʻtgan tajribani xotirada saqlaydi va uning natijalarini umumlashtiradi va baʼzi 
hodisalarning mumkin boʻlgan oqibatlarini oldindan bila oladi. Ushbu umumiy qoidalarga 
asoslangan holda, falsafiy maʼnoda soʻz erkinligi, avvalambor, “anglash huquqi”ning bir turi 
sifatida subeʼktning hissiy bilim chegaralaridan chiqib ketishi, atrofidagi dunyoni kashf etishi 
va uning aks etgan qiyofasini odamlarning ehtiyojlari va manfaatlariga muvofiq holda 
haqiqatni amaliy rivojlantirish va oʻzgartirish uchun zarur boʻlgan narsalarda shu darajada 
oʻzlashtirishi mumkin degan xulosaga kelish mumkin. 
Soʻz erkinligini axloqiy anglash, bizning fikrimizcha, yer yuzidagi maʼnaviyatga ega eng 
yuqori mavjudot boʻlgan faqatgina insonga tabiatan berilgan inʼom ekanligi bilan bogʻliq. Bu 
insoniyatni bitta oilaga birlashtirgan alohida tabiiy omil deb hisoblanishi mumkin boʻlib, 
uning har bir aʼzosi maʼlum axloqiy tamoyillar, bilim va muloqotga intilish, qadr-qimmat 
tuygʻusi va kimdir uni kamsitishini istamasligi bilan ajralib turadi. Inson oʻzini oʻzi 
taʼminlashga intiladi, “ikkinchi darajali” yoki ortiqcha emas, balki oʻziga xos va zarur 
boʻlishni hohlaydi. Axloq nuqtai nazaridan soʻz insonning axloqiy oʻzini anglashini, uning 
yaxshilik va burch borasida “oʻzi bilan kelishuvini” shakllantiradi va ifodalaydi. 
Soʻz erkinligini tushunishning ijtimoiy jihati bu - soʻz odamlarning bir-biri bilan 
aloqa qilish jarayonlarida vositachi boʻlishini hisobga olishni talab qiladi. Nutqning oʻzaro 
taʼsiri doimo haqiqatga kiritilgan boʻladi va odamlarning ijtimoiy hayotida boshqarishning 
haqiqiy omili boʻlib hisoblanadi. Maʼlumotlarni tarqatish yoki fikr almashish natijasida 
gapiruvchilar mavjudlikning mukammalligiga erishishga qaratilgan saʼi-harakatlarni 
birlashtirishga qaratilgan oqilona intilishlardan kelib chiqib harakat qilish uchun fikr uchun 
“tayanch nuqtasi” ni topadilar. Soʻz odamlar oʻrtasidagi munosabatlarning boshlangʻich 
regulyatori sifatida boshqa barcha ijtimoiy hodisalarning paydo boʻlishi va rivojlanishiga 
obyektiv hissa qoʻshadi. Soʻz, zaruriy tartibda, ijtimoiy oʻzini oʻzi tashkil etish jarayonlarida 
ishtirok etadi, chunki u shu nuqtai nazardan insonning boshqa odamlar bilan muloqot qilish, 
ijodiy hamkorlik qilish ehtiyojini qondiradi. Umumiy ijtimoiy kontekstga kiritilgan bir 
kishining harakatlari odatda boshqa odamlarning manfaatlariga taʼsir qiladi va shuning uchun 
oʻzaro taʼsirga aylanadi. Harakat qilayotgan kishi boshqa bir kishiga muqarrar ravishda taʼsir 
oʻtkazganda, yaʼni taʼsir qilganda oʻziga xos asimmetriya vujudga keladi. Shunday qilib asta-
sekin maʼlum bir boʻysunish tizimi shakllanadi, va unda baʼzi kishilarning irodasi boshqalar 
uchun majburiylik ahamiyatiga ega boʻlib qoladi. Shu asosda, S.S. Alekseyev toʻgʻri 
taʼkidlaganidek: “insonning ehtimol eng kuchli hissiyotlari kuchayadi, bular: hokimiyatdan 
lazzatlanish, hokimiyatga chanqoqlik, hech narsa bilan hisoblashmasdan, hokimiyatni qoʻlga 
kiritish yoki har qanday yoʻl bilan uni ushlab turishga intilish, uni yanada kuchaytirish ” [6] - 
bular dunyodagi eng kuchli ehtiroslar, odamlar butun mamlakatlar va sivilizatsiyalar 
hayotidagi va taqdiridagi keskin dramalar, shoklar va uzilishlar manbai bshlib qoladi. 
Oʻz kuchini mustahkanlash uchun hokimiyat egalari soʻz sanʼati imkoniyatlaridan 
keng foydalanadilar. Aniq yoʻnaltirilgan nutq taʼsiri orqali odam ongni boshqarishi mumkin: 
maʼlum bir gʻoyani singdirish, u yoki bu fikr yuritish uslubini nafaqat individual shaxsga, 
balki milliy miqyosgacha juda katta guruhlarga ham tatbiq etish mumkin. Ommaviy tashviqot 
maqsadida soʻzlar ularning maʼnolarining birlashishi birovning manfaati yoʻlida harakat 
qilishga ommaviy qarorni keltirib chiqaradigan, baʼzan esa jamiyat uchun juda nojoʻya 
oqibatlarga olib keladigan real dunyoning shunday tasavvurini yaratadi. Albatta, bunday taʼsir 
nafaqat salbiy, balki ijobiy ham boʻlishi mumkin. “Gapirish - bu insonning oʻzining tor 
shaxsiy fikrini oʻz qabilasi, xalqi, insoniyat tafakkuri bilan bogʻlash demakdir.”[7] Soʻzda 
ifodalangan nuqtai nazarni qabul qilish yoki rad etish mumkin, ammo u hech qachon 
“shunchaki” iz qoldirmasdan yoʻqolib ketmaydi, chunki u unga javoban fikr yoki harakatlarni 
keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ijtimoiy nuqtai nazardan, soʻz erkinligi “insonning jamiyat 

---