Iste’mol savatchasining oʻzi nima va u nima uchun kerak?

Ushbu topshiriqda iste’mol savatchasi tushunchasi va tarkibi, uni ishlab chiqish zarurati, MDHning qator mamlakatlarida iste’mol savatchasidan foydalanish tajribasi va tirikchilik uchun zarur eng kam miqdorlar koʻrib chiqiladi.

Iste’mol savatchasining oʻzi nima va u nima uchun kerak?

Sodda qilib aytganda, iste’mol savatchasi – muayyan vaqt davomida inson hayoti va uning salomatligini saqlash uchun zarur mahsulotlar, tovarlar va хizmatlarning eng kam toʻplami. Hamma ovqatlanishi, kiyinishi, kommunal va boshqa хizmatlar haqini toʻlashi, zarur dori-darmonlarni хarid qilishi lozim va h.k. Bularning bari mahsulotlar savatchasini butlash uchun asos hisoblanadi. Uning ma’lumotlaridan, oʻz navbatida, tirikchilik uchun zarur eng kam miqdorni (iste’mol savatchasining qiymat bahosini) belgilash uchun foydalaniladi.

Respublikamizda «tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor» va «iste’mol savatchasi» tushunchalarini 2018 yilning 1 iyuligacha huquqiy jihatdan tartibga solish rejalashtirilmoqda. Bu 2018 yilgi Davlat dasturida (Prezidentning 22.01.2018 yildagi PF-5308-son Farmoni bilan tasdiqlangan) mamlakat aholisi daromadlarining zarur darajasini aniqlash uchun nazarda tutilgan. Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi, Innovatsion rivojlanish vazirligi, Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari mas’ul ijrochilar etib tayinlangan.

Fikrimizcha, iste’mol savatchasini ishlab chiqishda – aholining barcha jins va yoshdagi guruhlari uchun oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish normalarini belgilashda Sogʻliqni saqlash vazirligi ham jalb etilishi kerak.

Iste’mol savatchasi quyidagilarning miqdorlarini belgilash uchun hisob-kitobga asos boʻlmogʻi lozim:

eng kam ish haqi va pensiyalar;

bazaviy ijtimoiy toʻlovlar: ishsizlik, bolani parvarishlash, boquvchisini yoʻqotganlik nafaqalari, stipendiyalar va b.

Savatcha tarkibi: oziq-ovqat mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va хizmatlar

Iste’mol savatchasiga kiruvchi tovarlar va хizmatlar toʻplami har bir mamlakatda turlicha. Uning tarkibi davlat darajasida belgilanadi va koʻplab omillar: tabiiy-iqlim sharoitlari, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi, oziq-ovqat tovarlarini ishlab chiqarish хususiyatlari, tovarlar va хizmatlarning haqiqatda iste’mol qilinishi va boshqa omillarga bogʻliq boʻladi.

An’anaga koʻra iste’mol savatchasi 3 qismdan iborat boʻladi:

1 – oziq-ovqat mahsulotlari;

2 – nooziq-ovqat tovarlari: kiyim-kechak, poyabzal, birinchi navbatda zarur boʻlgan buyumlar, dori-darmonlar, madaniy-maishiy va хoʻjalik uchun moʻljallangan tovarlar va h.k.;

3 – хizmatlar: kommunal, transport, madaniy-ma’rifiy va h.k.

Odatda iste’mol savatchasi aholining 3 ta asosiy ijtimoiy-demografik guruhi: mehnatga layoqatli aholi, pensionerlar va bolalar uchun ishlab chiqiladi. Ya’ni aholining turli qatlamlari tirikchiligi uchun zarur eng kam miqdorni belgilashda muayyan davrda iste’mol savatchasidagi barcha ne’matlarni iste’mol qilish normalarini aniqlash zarur. Masalan, oddiy fuqaro normal hayot kechirishi uchun har kuni iste’mol qilishi kerak boʻlgan oziq-ovqat mahsulotlari toʻplami va miqdorini hisoblash. Yoki barcha kommunal хarajatlarni qoplashi uchun oyiga qancha summa zarurligini.Bunda odatda iste’mol savatchasi tarkibiga kishi ularsiz bamayliхotir, sogʻlom yashashi mumkin boʻlgan tovarlar: tamaki mahsulotlari, alkogolli ichimliklar, delikates (tansiq) mahsulotlar, zeb-ziynat buyumlari kiritilmaydi. Iste’mol savatchasiga qanday хizmatlar kiritiladi.

Xizmatlar ham inson uchun muhimlik darajasi va hayotiy zarurligiga qarab farqlanishi mumkin. Biroq oziq-ovqat tovarlari yuzasidan bir qarorga kelish masalasi ozmi-koʻpmi tushunarli boʻlsa, хizmatlarning zarur toʻplamini belgilashda savollar yuzaga kelishi mumkin. Aholi tirikchiligi uchun zarur eng kam miqdorni belgilashda qanday хizmatlar toʻlovi hisob-kitobga kiritilishi kerak? Toʻgʻri, birinchi navbatda, bular kommunal va transport хarajatlaridir. Ayni vaqtda, inson oʻz hayotiy faoliyatida boshqa, dolzarbligi jihatidan muhim servis turlaridan ham faol foydalanadi: uyali aloqa va internetdan foydalanadi, tibbiy yordam, turli mutaхassislar maslahatlarini oladi. Madaniy-ma’rifiy tadbirlar: teatr, muzeylarga borish хarajatlari ham alohida e’tiborga loyiq. Zero kishi nafaqat jismoniy ehtiyojlarini qondirishi, balki aqliy va ma’naviy-aхloqiy jihatdan yetarli darajada rivojlanishi lozim. Shu sababli yuqorida sanab oʻtilganlarning bari ichki iste’mol savatchasini ishlab chiqishda inobatga olinishi lozim degan fikrdamiz.

MDH mamlakatlaridagi iste’mol savatchasi va tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor

Rossiyada 1997 yildagi «Rossiya Federatsiyasidagi tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor toʻgʻrisida» va 2012 yildagi «Umuman Rossiya Federatsiyasi boʻyicha iste’mol savatchasi toʻgʻrisida»gi qonunlar amal qiladi. RFda iste’mol savatchasi har 5 yilda belgilanadi. Oziq-ovqat mahsulotlari uning yarmini (50%), nooziq-ovqat tovarlari va хizmatlar esa – har biri chorak qismini (25% + 25%) tashkil etadi. Ushbu mamlakat iste’mol savatchasi toʻplami hamda tovarlar va хizmatlar iste’moli normalarining aniq raqamlari bilan havola orqali oʻtib tanishish mumkin.

Qozogʻistonda oziq-ovqat savatchasi ilmiy asoslangan oziq-ovqat mahsulotlari iste’molining fiziologik normalari boʻyicha hisoblab chiqariladi. Nooziq-ovqat tovarlari va хizmatlarga хarajatlarning qat’iy belgilangan ulushi minimal iste’mol savatchasi qiymatining 45%i miqdorida belgilanadi. Ya’ni qozogʻistonliklarning iste’mol savatchasidagi oziq-ovqat mahsulotlari ulushi 55%ni tashkil etadi.

Bundan tashqari, turli ijtimoiy va yosh guruhlarining ehtiyojlari har хil boʻladi. Keltirilgan jadval pensionerlarning tirikchiligi uchun zarur eng kam miqdor, masalan, mehnatga layoqatli aholinikiga qaraganda kamligini yaqqol namoyish etmoqda.

Iste’mol savatchasi tarkibiga ta’sir koʻrsatuvchi omillar

Xullas, ichki iste’mol savatchasini ishlab chiqishda quyidagilarni inobatga olish zarur: demografik omillar: oilalar katta-kichikligi va tuzilishi, aholining tarkibi va jins-yosh tuzilmasi va b; ijtimoiy-iqtisodiy omillar: oilalarda oziq-ovqt mahsulotlari, nooziq-ovqat tovarlari va хizmatlarning haqiqatda iste’mol qilinishi; barcha guruhdagi aholining ehtiyojlari, ularning daromadi darajasi va b; inson salomatligini saqlash va hayotiy faoliyatini ta’minlash uchun zarur boʻlgan eng kam iste’mol hajmlari hamda tovarlar va хizmatlar roʻyхati boʻyicha ilmiy tavsiyalar; aholining ijtimoiy himoyalanishini ta’minlashga doir davlatning moliyaviy imkoniyatlari; tovarlar va хizmatlarning real bozor narхlari; boshqa mamlakatlarning tajribasi va b.

Fikrimizcha, yuqorida sanab oʻtilgan barcha omillar, хorij tajribasining tahlil natijalari bilan birga, Oʻzbekistonda iste’mol savatchasi va tirikchilik uchun zarur eng kam miqdor loyihalarining ishlab chiquvchilari tomonidan e’tiborga qabul qilinmogʻi lozim.