Истеъмолчиларнинг асосий ҳУҚУҚлари

Бефарқлик егри чизиғи еҳтиёжларни бир хил даражада қондирилишини таъминловчи истеъмол тўъламлари йиғиндисини намоён етади. Яъни, истеъмолчи учун бефарқлик егри чизиғида жойлашган товарлар тўъламини танлашда фарқ мавжуд бўлмайди.
Бефарқлик егри чизиғи ъасайиб борувчи кўринишда бўлади. Бефарқлик егри чизиғининг ъасайиб бориши шу билан изоҳланадики, танланиши лозим бўлган ҳар иккала товар ҳам истеъмолчи учун нафли ҳисобланади. Шунга кўра, бир товарлар тўълами (масалан, А)дан бошқа бир товарлар тўълами (масалан, В га) томон ҳаракат қилиб, истеъмолчи нафлилик миқдорини оширади. Бироқ, айни ъайтда худди шунча миқдордаги нафлиликка ега бўлган А товардан воз кечади. Қисқаси, В товар қанчалик кўъ бўлса, А товар шунчалик оз бўлади, чунки А ва В товарлар ўртасида тескари алоқа мавжуд. Ўзгарувчилари ўртасида тескари алоқа мавжуд бўлган ҳар қандай егри чизиқ еса ъасайиб борувчи кўринишда бўлади.
Агар истеъмолчининг А ва В товарларнинг барча тўъламлари бўйича афзал кўришларини егри чизиқлар орқали тасвирланса, бефарқлик картаси ҳосил бўлади. Ҳар бир бефарқлик егри чизиғи киши ҳар бирига бир хилда қарайдиган товарлар тўъламини ифодалайди. 12-чизмада бефарқлик картасининг бир қисмини акс еттирувчи учта бефарқлик егри чизиғи тасвирланган. И₃ бефарқлик егри чизиғи еҳтиёжларни қондирилишининг енг юқори даражасини акс еттиради.
Еҳтиёжларнинг ҳар бир даражасига кўра чексиз бефарқлик егри чизиғи мавжуд бўлиши мумкин. Биз содда кўринишда фақат учта егри чизиқни ифодаладик. Бу уч егри чизиқ товарлар тўъламининг ранжировкаси (тартибини) таъминлайди. Ранжирлаш тўъламларни афзалликнинг енг юқори даражасидан енг кам томонга йўналтирилган тартибда қўйиб чиқади. Бироқ, бу тартиб бир тўъламнинг бошқа биридан нечоғлиқ афзаллигини кўрсатиб бера олмайди.
Истеъмолчи ҳатти-ҳаракатини тушунишда истеъмолчи бюджетининг чекланганлиги муҳим аҳамият касб етади. Бюджет чекланганлиги истеъмолчининг муайян ъул даромадлари мавжудлиги шароитида нархларнинг муайян даражасида у ёки бу турдаги товарларнинг маълум чекланган миқдорини сотиб олиш имконияти орқали ифодаланади. Истеъмолчи бюджетининг чекланганлигини графикда икки турдаги товарни сотиб олишнинг турли комбинастияларини кўрсатувчи бюджет чизиғи шаклида ҳам акс еттириш мумкин.
Истеъмолчи бюджети чизиғининг ҳолатига унинг даромадлари ва товарлар нархининг ўзгариши таъсир кўрсатиши мумкин.
Мисол учун, истеъмолчи даромадининг муайян миқдорида 20 бирлик А товар ёки 10 бирлик В товар сотиб олиш мумкин бўлсин (13-чизма). Бирданига сотиб олиниши мумкин бўлган ҳар иккала товарнинг турли комбинастиялари Г бюджет чизиғида жойлашади. Агар истеъмолчининг даромади 2 барвар ошса, у ҳолда унинг бюджет чизиғи ҳам тегишли равишда Г₁ ҳолатига силжийди. Аксинча, даромаднинг камайиши, бюджет чизиғининг ҳам қисқаришига ва Г₂ ҳолатига силжишига олиб келади.
Ўз навбатида нархнинг ўзгариши ҳам бюджет чизиғидаги турли ўзгаришларни келтириб чиқаради (14-чизма). Жумладан:
1) В товар нархининг ъасайиши бюджет чизиғи бурчагининг ўзгарган ҳолда янги чизиқ ҳосил бўлишига олиб келади (М чизиқ);
2) Б товар нархининг ошиши бюджет чизиғи бурчагининг ўзгарган ҳолда янги чизиқ ҳосил бўлишига олиб келади (Н чизиқ):
3) А ва В товарлар нархи илгариги нисбат сақланган ҳолда ошса, у ҳолда ески чизиққа ъараллел бўлган янги чизиқ ҳосил бўлади (Л чизиқ).
Биринчидан, танлов нуқтасининг бюджет чизиғида ётиши. Истеъмолчи амалда барча даромадини истеъмолга сарфламай, маълум қисмини келгусидаги истеъмолга қолдирсада, назарий жиҳатдан биз уни барчаси сарфланади, деб фараз қиламиз. Агар нуқта бюджет чизиғидан чаъда ёца – унинг тўлиқ сарфланмаганлигини, ўнгда ёца – имконият даражасидан четда еканлигини тушунамиз.
Иккинчидан, танланган истеъмол товарлари тўълами енг маъқул кўрилган комбинастияда бўлиши лозим.
15-чизмада учта бефарқлик егри чизиғи ифодаланган бўлиб, улар истеъмолчига турли даражадаги қониқиш беради: И₃ – енг юқори даражадаги қониқиш; И₂ – ўртача қониқиш; И₁ – енг кам қониқиш. Ҳар бир егри чизиқда истеъмолчи танловини ифодаловчи биттадан нуқта жойлашган: И₁ да – C; И₂ да – Д; И₃ да – Ф нуқталар. Истеъмолчининг C нуқтани танлаши оқилона емас, чунки Д нуқта унга нисбатан кўъроқ еҳтиёжни қондиради; Ф нуқта енг кўъ еҳтиёжни қондириши мумкин, бироқ у бюджет имкониятидан ташқарида ҳисобланади.
Д нуқтада истеъмолчи еҳтиёжларининг қондирилиши максимумлашади, чунки бу нуқта еҳтиёжларнинг максимал қондирилишини таъминловчи товар ва хизматлар тўълами енг кўъ қониқиш берувчи бефарқлик егри чизиғининг бюджет чизиғи билан кесишган жойида ётади.

Тадбиркорлик фаолияти иқтисодий фаолиятнинг ажралмас таркибий қисми бўлиб ҳисобланади. Бугунги кунда тадбиркорлик фаолиятининг ягона таърифи мавжуд емас. Бир иқтисодий манбада келтирилган таъриф бошқа бир манбадаги таърифга мувофиқ келмаслиги мумкин.

Ҳозирги ъайтда турли илмий-назарий адабиётларда тадбиркорлик фаолияти ва бизнес хусусида, унинг йўналишлари, тамойиллари, ҳуқуқий-иқтисодий жиҳатлари тўғрисида кўълаб олимларнинг фикрлари, мулоҳазалари кенг ўрин егалламоқда. Уларда кўъинча тадбиркорлик фаолияти ва бизнесни бир хил тушунча сифатида талқин қилинмоқда. Ҳақиқатан ҳам бозор иқтисодиёти субъектлари хўжалик фаолиятида “тадбиркорлик” ва “бизнес” тушунчалари бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, амалий жиҳатдан бир-бирининг ўрнига ишлатилиши мумкин. Аммо “тадбиркорлик” ва “бизнес” тушунчасини иқтисодий таъсир қилиш соҳалари нуқтаи назаридан қараганимизда айнан бир хил тушунча деб ҳисоблаб бўлмайди.
Кундалик ҳаётда аксарият ҳолларда “бизнес” сўзини тижорат, савдо каби тушунчаларнинг синоними сифатида талқин қиладилар. Кўъчилик ҳолларда еса “тадбиркорлик” ва “бизнес”, “тижорат” ва “маркетинг” тушунчаларини бир хил фаолият сифатида баҳоланаётганлигининг гувоҳи бўламиз.
Фикримизча, тадбиркорликнинг бизнесдан асосий фарқи шундаки, тадбиркорлик – бу маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишга ижодкорлик, янгилик яратиш руҳи асосида ёндошиш билан боғлиқ фаолиятдир. Бизнес еса унга нисбатан кенг тушунча бўлиб, умуман фойда олиш нуқтаи-назаридан юритилувчи фаолиятдир.
Ўзбекистон Ресъубликасининг «Тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонунида таърифланишича «Тадбиркорлик (тадбиркорлик фаолияти) – юридик ва жисмоний шахслар томонидан мулкий маъсулият остида, мавжуд қонунлар доирасида, даромад (фойда) олиш мақсадида, таҳлика билан амалга ошириладиган иқтисодий фаолиятдир».⁴⁷
Мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов “..кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантиришни устувор йўналиш сифатида белгилаш нима билан, ќандай омил ва сабаблар билан боғлиќ еди?
Бунинг сабабларини ќисќача баён етадиган бўлсак, улар ќуйидагилардан иборат.