Истиқлол йилларидагина она тилидан таълим мазмуни, мақсади ва усули масаласи кун тартибига қўйилди ва ҳал этилди. Бу улкан янгилик бўлди

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Инновaцион таълим шароитида мустақил ишлар орқали бошланғич синф ўқувчиларининг нутқ ва тафаккурини ривожлантириш методикаси бўйича олиниган илмий натижалар асосида:
бошланғич синф она тили дарсларида ўқувчиларнинг нутқ ва тафаккурини ривожлантиришга оид таклифлардан умумий ўрта таълим Давлат таълим стандартлари мазмунини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги Республика таълим марказининг 2019 йил 17 августдаги 01/11-01/7-1967-сон маълумотномаси). Натижада бошланғич синфларнинг она тили таълимида ўқувчилар нутқи ва тафаккурини ривожлантириш бўйича методик таъминот такомиллаштирилган; 
бошланғич синф ўқувчиларининг нутқ ва тафаккурини аниқлик, изчиллик, натижавийлик, самарадорлик, қиёсийлик, мантиқийлик, долзарблилик тамойиллари асосида ривожлантиришга доир таклифлардан 2015-2017 йилларда бажарилган А-1-23 рақамли “Бошланғич синф ўқитувчилари учун фанлардан мультимедиали дарс ишланмалари мажмуасини яратиш” номли амалий лойиҳаси доирасида белгиланган вазифалар ижроси мазмунини такомиллаштиришда фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 12 июндаги 89-03-2445-сон маълумотномаси). Натижада бошланғич синфларнинг она тили таълимида ўқувчилар нутқи ва тафаккурини ривожлантиришнинг мотивацион, коммуникатив-когнитив мазмуни такомиллаштирилган;
бошланғич синфларда ўқувчиларнинг нутқ ва тафаккурини ривожлантиришга йўналтирилган натижадор ўқитиш метод ва технологияларига оид таклиф ва тавсиялар умумтаълим мактабларида “Алифбе”, “Ёзув” фанларини ўқитиш жараёнига жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги ҳузуридаги Республика таълим марказининг 2019 йил 17 августдаги 01/11-01/7-1967-сон маълумотномаси). Натижада бошланғич синф ўқувчиларининг нутқ ва тафаккурини ривожлантиришнинг ўйинли медиатехнологиялари такомиллаштирилган. 

Психологияда рефлексия “субъектнинг ички психик актлар ва ҳолатларини ўз-ўзи тушуниши” сифатида талқин этилади5 . Ўқитувчининг педагогик фаолиятида рефлексиянинг ролини ўрганишда ижтимоий психология нуқтаи назаридан мазкур тушунчанинг таърифи эътиборга лойиқ бўлиб, унда рефлексия инсоннинг бошқа инсонлар томонидан ҳақиқатда қандай қабул қилинишини англаши шакли сифатида қаралади; рефлексия - бу «бу нафақат субъектнинг ўз-ўзини билиши ва тушуниши, балки “рефлексияни амалга оширувчини”6 , унинг шахсий хусусиятларини, эмоционал жавоб таъсирлари ва когнитив тасаввурларини7 бошқалар қандай билишлари ва тушунишларидир.¹

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ ТАЛАБАЛАРИНИ КОГНИТИВ КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Нафасов Г. –докторант, ГулДУ. Компетентлик мазмунини баҳолашнинг умумий мезонларини ҳисобга олган ҳолда: а) компетентликни намоён қилишга тайёрлик (яъни мотиавциявий жиҳат), б) компетентлик мазмунидаги билимларни эгаллаш (яъни когнитив жиҳат), в) турли хил стандарт ва ностандарт вазиятларда компетентликни намоён қилиш тажрибаси (яъни ҳулқ-атвор жиҳати), г) компетентлик мазмуни ва уни илова қилиш объектига муносабат (қадриятли-маъноли жиҳатт), д) жараён эмоционал-иродавий бошқариш ва компетентликни намоён қилиш натижаси. Когнитив компетентлик таркибида мотивациявий, ахборот, жараёнли ва баҳоловчи каби ўзаробоғланган таркибий қисмларни ажратишни мақчадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Мотивациявий таркибий қисм талабада янги билимларни мустақил ишлаш ва эгаллашга эҳтиёжнинг мавжудлигини кўзда тутади; ахборотли таркибий қисм масалани ечиш учун математик ахборотни тақдим қилиш тилини танлаш ва уларнинг қўлланувчанлиги шартларини таҳлил қилиш асосида масала ечими методини танлаш ҳақида мустақил қарор қабул қилишни кўзда тутади; жараёнли таркибий қисм ҳаракатларнинг мақсадга мувофиқлиги ва тўғри келладиган математик мантиқ изоҳлари, теоремалари, алгоритмлари ва қонунлари ёрдамида уларнинг бажарилиши имкониятини асослаб, бажариш малакаларини эгаллашни кўзда тутади; баҳоловчи таркибий қисм хатоларнинг юзага келиши сабабларини таҳлил қилиш асосида коррекцион фаолият режасини қуриш ва коррекцион фаолиятнинг эҳтимол натижаларини кўра олиш малакаларининг эгалланишини кўзда тутади. Психологик компетенция таркибий қисмлари бўлиб, Э.Ф. Зеернинг фикрига кўра, “ўзини ўзи ташкил қилиш, мустақиллик, ўзини ўзи назорат қилиш, рефлексия, ўз мавқеини топиш” ҳисобланади. Компетенцияни қўллашнинг психик механизми мақсадлар билан йўналтириладиган турли ихтиёрий ҳаракатларни қуриш, қўллаб-қувватлаш ва бошқариш бўйича тушуниладиган мустақил бошқариш бўлиб чиқади”. Компетенцияларни эгаллаш учун мустақил ўқишга тайёрлик ва қобилият ҳақида Джон Равен ёзади . Унинг фикрича, “компетентликнинг бу турини ривожлантириш учун мустақил кузатиш ва мустақил ўқиш стратегияларини ишлаб чиқишга уриниш лозим”.А.К. Осницкий мустақил бошқариш тизимини “ўзаробоғланган таркибий қисмларнинг йиғиндиси: мақсад қўйиш ва мақсадни амалга ошириш жараёнининг инсон томонидан англаниши кераклиги зарурияти ҳолида фаолият мақсадини аниқлаш, аҳамиятга эга шартларни таҳлил қилиш ва аниқлаш, натижаларни баҳолаш ва уларни тузатиш” сифатида аниқлайди”. О.А. Конопкин англанган мустақил бошқариш концепциясини таклиф қилиб, охиргисини “инсон томонидан қабул қилинадиган мақсадларга эришишни бевосита қўлловчи ихтиёрий фаолликнинг турлари ва шаклларини қуриш, қўллаб-қувватлаш ва бошқариш бўйича инсоннинг ички психик фаоллиги тизимли-ташкилий жараёни деб тушунади”. У тузилмавий тўлақонли жараённи қўлловчи функционал бўғинлар сифатида ажратади: субъект томонидан қабул қилинган фаолият мақсади, аҳамиятга эга шартларнинг субъектив модели, бажарилувчи ҳаракатлар дастури, мақсадга эришиш субъектив мезонлари тизими, реал натижаларнинг назорати ва баҳоланиши, мустақил бошқариш тизимини тузатиш ҳақида қарор. Фаолият ва шахсий мустақил бошқаришни фарқлашади. Мустақил бошқаришнинг иккала тури мазмун билан фарқланиб, бир хил тузилмага эга. Мустақил бошқариш предмети бўлиб фан оламида ўзгартиришларга қаратилган ҳаракатлар, шахсий мустақил бошқариш предмети бўлиб эса инсон муносабатларини - бошқа одамлар, ўз-ўзига ва ўз фаолияти турларига муносабатни ўзгартиришга қаратилган ҳаракатлар хизмат қилади. Мустақил бошқаришнинг мана шу иккала тури бир-бирини тўлдиради. Фаолиятни мустақил бошқаришда ҳаракатларни бошқариш устун туради, шахсийда эса – муносабатларнинг бошқарилиши. «Ҳар қандай турни мустақил бошқариш муайян ҳаракатда, қарор қабул қилишда ва унга риоя қилишда амалга оширилиши мумкин» деб таъкидлайди А. К. Осницкий.У шунингдек фаолиятни мустақил бошқариш ва шахсни мустақил бошқариш ўсмирликда ўз чўққисига етади. Бу вақтга келиб ўқувчилар онгида ўз имкониятлари ҳақида тасаввурлар тизими шаклланган: 1) мақсадни ҳосил қилиш ва мақсадни ушлаб қолиш (таклиф қилинган мақсадларни тушуна олиш, уларни ўзлари шакллантира олишлари, уларнинг ўрнини қизиқиш уйҳотадиган бошқалари банд қилмаслиги учун қўлланилишигача мақсадларни ушлаб туриш); 2) моделлаштиришда (мақсадларни қўллаш учун муҳим шартларни ажрата олиш, эҳтиёж фани ҳақида тасаввурларни ўз тажрибасида излаб топиш, ўраб турган вазиятда шу фанга мос объектни излаб топиш); 3) дастурлаштиришда (фаолият мақсади ва шартларига мос берилган шартларни ўзгартириш усулини танлай олиш, бу ўзгартиришларни амалга оширишнинг мувофиқ воситаларини танлаш, айрим ҳаракатларнинг изчиллигини аниқлаш); 4) баҳолашда (ўз ҳаракатларининг охирги ва оралиқ натижаларини баҳолай олиш, натижаларни субъектив баҳолаш мезонлари берилганлардан кучли фарқланмаслиги керак); 5) тузатишда (агар нимадир қўйилган талабларга мос келмаса, натижага қандай ўзгартиришлар киритиш мумкин); 6) муносабатларда (бошқа одамлар ва меҳнат предметлари билан ўзаромуносабатлар қоидалари ҳақида тасаввурга эга бўлиш). Шундай қилиб, хулоса қилиш мумкинки, педагогика отм абитуриенти ўқитувчига ўқитишни мустақил бошқариш жараёнини ташкил қилишга имкон берадиган фаолиятни мустақил бошқариша тажрибасига эга. Ўқув фаолиятини мустақил бошқариш – бу фаолият субъекти сифатида тахсил олувчи билан амалга ошириладиган ўзига хос бошқариш. Натижада тахсил олувчи ўқув фаолияти субъекти сифатида ўз вазифаларини англайди, мустақил тахсил олиш жараёнини мақсадга қарата қуради. Ўқув фаолиятини мустақил бошқариш тадқиқотчилари унинг тузилмаси бошқа фаолият турларидаги Тадқиқотда ажратилган когнитив компетенция таркибиф қисмларига нисбатан мустақил бошқариш жараёнларини мослаштирамиз. Мустақил таълим механизми субъект томонидан ўз фаолияти мақсадларини танлаш ва қабул қилиш, ҳаракатлар дастурини тузишга шахсий муносабат, предполагает выбор и принятие субъектом цели собственной деятельности, ўзини

В решении проблемы развития мыслительно-творческих способностей обучаемых академического лицея и профессионального колледжа мы опираемся на основополагающие принципы, сформулированные в образовательном проекте нашего государства «Национальная программа по подготовке кадров»: * престижность знаний, образованности и высокого интеллекта; * раскрытие способностей человека и удовлетворение его разнообразных образовательных потребностей; * формирование богатого мировоззрения, высокой духовности, культуры; * неразрывность обучения и воспитания. Сегодня обучаемый живет в сложном глобальном мире, требующий перемен, как в сознании, так и в его деятельности. Чтобы добиться в нем успеха, необходим достаточно высокий уровень интеллекта и входящих в него когнитивных способностей. Важными векторами выявления творческих способностей обучаемых на уроках литературы являются когнитивные методы обучения. Под когнитивными методами обучения мы подразумеваем такие стратегии учебного познания, которые активируют познавательные способности обучаемых и способствуют формированию умений и навыков самовыражения и самоутверждения: метод образного видения с эвристическим диалогом, метод «сократовский диалог», метод «творческая мастерская», метод «учебное проектирование», метод «импровизационной игры», метод «свободное письмо» и др. Когнитивные методы познания основаны на продуктивной ориентации образования и в свою очередь позволяют обучаемым: 1) познавая окружающий мир, совершенствоваться; 2) создавать при этом образовательную продукцию, развивать свои интеллектуальные творческие способности. Рассмотрим когнитивные методы обучения, которые сегодня внедряются в учебном процессе по русскому языку и литературе в академических лицеях. Метод образного видения – метод эмоционально-образного исследование объекта. Хотелось бы поделиться нашими наблюдениями в процессе изучения лирики А.С.Пушкина в иноязычной аудитории. Стихотворения «На холмах Грузии лежит ночная мгла…», «Я вас любил…» и др. предусмотрены учебной программой для лицеев и колледжей с узбекским языком обучения. Обучаемым предстоит описать картины природы Кавказа, ощутить звук шумящей реки Арагва, ощутить чувство верности любви и искреннего пожелания поэта («Как дай вам бог любимой быть другим!»). Урок по анализу стихотворения А.С.Пушкина «На холмах Грузии…» можно построить в форме эвристического диалога. Внедрение в эвристический диалог коммуникативной, интерактивной и перцептивной ситуаций способствует система вопросов и заданий, нацеленных на формирование умения и навыков работы обучаемых с лирическим произведением. Сконструированная обучающим диалогическая форма общения с учащимися осуществляется в приблизительном пространстве вопросов и ответов. Потребность в самовыражении обучающимся в этом возрасте оказывается настолько сильной, что анализ стихотворения Пушкина подменяется анализом собственных переживаний или рассуждений на интересующую их тему. Поэтому разговор о чувствах поэта вытесняется размышлениямиобучаемых о любви вообще, бытовыми рассуждениями о цели жизни человека, что имеет немаловажное значение в духовном становлении подрастающего поколения. Метод эвристического наблюдения. Цель данного метода – научить обучаемых добывать и конструировать знания с помощью эвристического наблюдений. Степень творчества обучаемого в ходе его наблюдения определяется новизной полученных результатов по сравнению с уже имеющимися у него. Например, при изучении романа «Преступление и наказание» Ф.М. Достоевского обучаемые получают задание: проследите по сюжету романа поведение главного героя Родиона Раскольникова и объясните: чем мотивировано его поведение, которое порою вызывает сомнение в современном читателе? Метод «сократовский диалог» - это способ вывести знания заново, с нуля, с точки «незнания». Ход сократовской дискуссии идет от незнания к знанию, а не от одного знания к другому, более полному. Знания выводятся с помощью последовательного ряда вопросов к собеседнику. Обучаемый - собеседник является источником «выводного знания», а задающий вопросы (преподаватель) - только организатором этого процесса. Тактической целью урока литературы является использование притч, сказок, мифов и организация «сократовского диалога» по прочитанному. Таким образом, успешность учебной деятельности обучаемого во многом зависит от когнитивных методов, продуктивно используемых преподавателями с целью достижения запланированного результата.

Дилнозага тавсия

Барча дарсликлар учун мутахассис амалиётчи ўқитувчидан бир муҳаррир тайинланиши, у дарсликлардаги мазмунни мувофиқлаштиришга масъул бўлиши зарур. Шу билан бирга, дарслик мазмуни психологик, педагогик экспертизадан ҳам ўтиши керак. Методист ва психологларнинг ҳаммуаллифлиги урфдан қолаётганлиги, тилшуносларга кўпроқ эътибор берилаётганлиги яхши эмас. Муаллифлар қаторида тилшунос етакчи экан, дарслик, албатта, назарий ўқув предметига айланиб қолади.
Она тили фанининг асосий мақсади тўғри ва равон сўзлайдиган, бехато ёзадиган саводхон шахсни етиштиришдир. Қайта-қайта нашр қилинаётган дарсликларимизда ҳам асосан жаҳон тажрибасидан келиб чиқиб, ўқувчини мустақил ишлашга ўргатишга, матн тузиш қобилиятини шакллантиришга урғу берилмоқда. Ҳар бир янги нашрда дарсликларнинг хатолари тузатиб борилмоқда. Адабиёт дарслиги тақризчиларидан бири сифатида шуни айтишим мумкинки, ҳар бир янги нашрдан олдин катта бир ишчи гуруҳи дарсликларни қайта текширувдан ўтказади. Ҳар бир саҳифа битталаб ўрганиб чиқилади. Ҳаттоки нашриётларда мусаҳҳиҳларнинг етишмаслиги боис, имловий, ишоравий, услубий хатоларни ҳам ўқитувчилар тўғрилашяпти. Шунда ҳам баъзан жузъий камчиликлар ўтиб кетадики, бу ОАВда танқидий чиқишларга сабаб бўлмоқда.

Айниқса, она тили дарсликларидаги баъзи мавзулар биз ўқитувчиларни ҳам қийнаб қўймоқда. Жумладан:

– 8-синф дарслигида қўшма гап сифатида келтирилган бирликнинг академик лицей дарслигида уюшиқ кесимли содда гап сифатида берилгани;

– ажратилган бўлаклар ичида ажратилган кесим истилоҳи йўқ бўла туриб (8-синф), лицей дарслигида унинг ҳам ажратилиши ҳақидаги фикрнинг берилиши;

– тўлдирувчи ва ҳолнинг аниқ чегараси йўқлиги;

– қўшма феъл билан ифодаланган кесимнинг от кесим ёки феъл кесимлиги муаммоси;

– феъл кесимнинг соф феъл билан ифодаланиши айтилганига қарамай, равишдош билан ифодаланишига мисол келтирилиши;

– алла- ва -дир қўшимчалари билан ясама олмош ҳосил бўлиши ҳақидаги фикр;

– равишнинг ясалиши муаммолари;

– ҳаракат номининг сўз бирикмасида феълли бирикмани, гап бўлаги бўйича от кесимни шакллантириши ва ҳоказолар.

Санайверсак, анчагина. Бундай чалкашликларнинг ечим йўллари бор, албатта. Бизнингча:

– дарслик ёзаётган муаллифлар бирлашиб, ягона фикрга келишлари керак;

– терминларни қўллашда бир хилликка эришиш лозим;

– ўта чуқур, илмийлашиб кетган қоидаларни соддалаштириш керак;

– мактаб дарсликларини яратишга методист ўқитувчиларни, ҳа, айнан, мактабда дарс берадиган, бир неча йил мактаб “ҳавосини олган” ва ўқувчи ёши, психологиясини ҳисобга олган ҳолда мавзу танлай оладиган ўқитувчиларни жалб қилиш керак.
Фикримча, давр олимлардан замонавий услубдаги, илғор қарашларга асосланган дарслик яратишни талаб қилаётир. Амалдаги дарсликларда қоидалардан сўнг берилган машқ ва топшириқлар боланинг назарий билимларни амалиётга татбиқ этиши, оғзаки ва ёзма нутқини ўстириш, тафаккур доирасининг кенгайишига ёрдам бермайди, мустақил фикрлашга ундамайди. Дарслик яратиш учун қандайдир илмий даражага(унвонга) эга бўлиш керак, деган талабга ўзгартириш киритиб, оддий ўқитувчиларга ҳам ўз тажрибаларига таянган ҳолда боланинг ёши ва қизиқишлари доирасини инобатга олиб, янгича услубда дарслик яратиш имкони берилса, мақсадга мувофиқ бўларди.

Она тили ўқув дастурини тубдан ислоҳ қилиш керак. Мураккаб мавзуларни мактаб дастуридан чиқариб, олий таълим дас¬турига ўтказиш лозим. Масалан, мураккаб қўшма гап, эргашган қўшма гап турлари кабилар.

Дарсликларда такрорлар жуда кўп. Масалан, Аа, Оо, Ии ва Уу унлиларининг талаффузи ва имлоси 1-, 2-, 3-, 4-, 5- синфларнинг ҳар бирида берилган. Бола 5 йил битта шу мавзуни такрорлайди. Тутуқ белгиси, ундошлар талаффузи ва имлосида ҳам шу ҳолатни кузатиш мумкин. Дарсликни яратган олимлар ўз нуқтаи назаридан келиб чиқиб, яъни бола учун талабни ўта юқори қўйиб, фақат назария билан чекланиб қолишган. Дарсликларда болани мустақил ижодий фикрлашга ва оғзаки нутқини ўстиришга ундайдиган, тафаккурини кенгайтиришга хизмат қиладиган топшириқлар деярли берилмаган. Дарсликлар ҳозирги замон бола психологиясига мутлақо мос эмас.

— Мутахассисларимиз бир масалани ўткир муаммо сифатида кўп таъкидлашмоқда. Илмий жиҳатдан пишиқ, пухта дарсликларнинг кўпроқ назария билан чекланаётгани, амалий жараён учун самарасиз бўлиб қолаётгани рўй-рост айтилиб, чуқурлаштирилган соф лингвистик билимларнинг нутқ амалиёти учун, шакллантирилиши лозим бўлган компетенция учун қанчалик фойдаси бор ёки йўқлиги, она тили дарсликларида назарий маълумотларни чуқурлаштириб бериш, лингвистикага оид қоидаларни такрор-такрор киритиш натижасида асосий мақсад кўпинча уларнинг соясида қолиб кетаётганлиги айтилмоқда. Тўғри, сўз маъносини билиш, сўз танлаш ва қўллаш малакаси бош масалага айланиши керак. Ўқувчини сўз салтанатига олиб кириш учун дарсликларимизда тил ва адабиёт фанлари интеграцияси масаласини мутлақо қайта кўриб чиқиш лозим. Маълумки, 8-синф адабиёт дарсларида, асосан, мумтоз адибларимиз ижоди ўрганилади. Демак, шунга мувофиқ равишда бу синфда она тили дарслари “Она тили. Мумтоз сўз” дея номланиб, ўқувчилар мумтоз матнлар мазмунини ўрганишлари, таҳлил қилишлари, сўзларнинг зоҳирий, ботиний, рамзий маъноларини ўрганишлари, луғатлар билан ишлашлари, маъно “мағиз”ларини чақишлари зарур. Бу қуйидаги жиҳатлари билан эътиборга молик бўлади:

биринчидан, ўқувчилар мумтоз адабиётга онгли равишда ошно бўладилар;

иккинчидан, уларнинг сўз захираси, демакки, нутқи муттасил бойиб боради;

учинчидан, ўқувчиларнинг саводхонлиги автоматик равишда ошиб боради;

тўртинчидан, мумтоз сўзлар маъносидаги маърифат, маънавият, қадриятларимиз авлодлар онгига сингади;

бешинчидан, ўқувчиларимизда мантиқий, образли, ассоциатив фикрлаш, тафаккур юксалади.

Айтилганидек, 5-синфдан бошлаб ҳар бир синфда тўғри, равон ва бой нутқнинг асосий воситаси бўлган сўзнинг турли жиҳатларига алоҳида эътибор қаратилади. Масалан, “Она тили. Сўз мулкига саёҳат”(5-синф), “Она тили. Сўз сеҳри”(6-синф), “Она тили. Фасоҳат”(7-синф), “Она тили. Сўзлар тарихи”(9-синф) каби.

Ш.ТОШМИРЗАЕВА: — Ўринли ва мантиқли таклиф. Ўқувчи қанча кўп сўз (луғат) билса, ибораларни тушуниб шарҳлай олса, унинг нутқи шунча равон бўлиб боради. Бир сўз билан айтганда, ўқувчида фасоҳат шакллантирилиши керак.

Она тили ўқув предмети бўлишдан кўра, “Она тилшунослик” фанига айланиб қолган. Баъзан ўқувчилар “Шу қоидалар нима учун керак, масалан, эргашган қўшма гапнинг ўнга яқин боғловчи воситаси ҳақида қоидалар ёдлаймизу, матн тузаётганда ҳозир -ки юкламасини қўямизми, нисбий сўзлар ва -са шарт майли қўшимчасини қўямизми, деб ўйлаб ўтирмаймиз-ку!” — деб қолишади. Тўғри, грамматика керак. Аммо кўпинча дарсликлар “грамматика грамматика учун” принципи асосида тузилганга ўхшайди.

Ўтган йили она тили дарсликларининг ўта илмийлашиб кетгани хусусида, кўпроқ сўзга эътибор бериш, синфлар кесимида сўз билан ишлашнинг зарурияти ҳақида кўп гапирилди. “Ma’rifat” газетасида ҳам анча пайтгача шу хусусда мунозаралар бўлиб турди. Бунинг натижаси ўлароқ, сентябрь ойида 10-синф “Она тили” дарс¬лиги чоп этилди. Танқидлардан ўринли хулоса чиқарган ҳолда бу дарсликда луғатга эътибор қаратилган: сўзларнинг изоҳи, маънодошлиги, талаффуздош сўзлар шар¬ҳи ва ҳоказо. Тил бирликларининг ҳам услубияти, нозик маъно фарқ¬лари, ишлатилиш ўринлари ҳақида қоидалар берилган, уларга мос топшириқ ва машқлар киритилган. Бу фақат мақтовга лойиқ.²

Умумий ўрта таълим мактабларида она тили таълимининг асосий мақсади ўқувчиларнинг коммуникатив саводхонлик даражасини ошириш, уларни мусгақил ва ижодий фикрлашга йўналтириш,- фикр маҳсулини тўғри, равон, ўринли ифодалашга ўргаташ экаи, уни амалга оширишнинг ишончли омилларидан бири— матн яратишнинг самарали технологиясини ишлаб чиқиш, уни ўқув амалиётига изчил жорий этиш, ўқувчини муаммоли ўқув топшириқлари орқали излаииш ва кашф қилишга йўналтириш, ўқувчи луғат бойлигини кенғайтириш жараёнида нутқий маҳоратини шакллантириш, (сўзнинг луғавий маъноларини шарҳлаш) фикр ифодалаш (оғзаки нутқ ва матн яратиш) да сўзни таниб ва танлаб ишлатишни талаб қилувчи ўқув топшириқлари, нутқий маданиятаи юксалтирувчи кўникма ва малакалар гизими билан қуроллантиришдир. Бу муаммолар орасида ўқувчиларда мустақил матн яратиш кўникмаларини шакллантиришнинғ интенсив —универсал технологиясини яратиш, ана шу мақсадга хизмат қиладиган, матн яратишнинг жадаллаштирилган, босқичли тизимини ишлаб чиқиш ва уни мактаб амалиётига жорий этиш масаласи алоҳида ўрин тутади. Ўқувчи сўз бойлигини оширишнинг, унинг нутқий захирасини бойигапшинг энг самарали усули сатҳлараро ҳамда фанлараро алоқадорликни йўлга қўйиш (уядош сўзлар устида ишлаш, берилган сўзнинг лексик — семантик қуршови: қайси сўзлар билан ишлатилиши, хусусий белгилари миқдорини аниқлаш, қайси сўз туркумлари билан ифодаланиши, уларнинг номлари сони, сифати, ҳолати.ҳаракатини белгилаш в.ҳ.) дан иборат. Демак, ўқувчи нутқий кўник — маларини такомиллаштиришнинг асосий омиллари гафаккур маҳсулини изчил, гўғри, равон ифодалаш, нутқий вазият талабига кўра мустақил мата яратиш кўникмаларини шакллантиришдир. Умуман олганда, ДТС талабларини зўла бажариш —ўқувчи коммуникатив саводхонлигини таъминлаш масаласи, она тили таълимида мустақил мата яратиш кўникмаларини шакллантириш чехнологиясини ишлаб чиқиш ва уни мунтазам равишда такомиллаштириб боришни тақазо этади. Бунинг учун эгалланган билим, кўиикма ва малакаларнинг жадал амалий татбиқи, яъни мустақил мата яратиш масаласи она тили дарсларида ўрганилаёттан ҳар бир мавзунинг асосий мақсадига айланиши лоэим. Мата

Ижодий тафаккур соҳибини тарбиялашнинг асосий педагогик—психологик омиллари XX асриинг охирларида ривожланаёттан умумий педагогика ва таълим психологияси олдида турган муҳим масалалардан бири нафавдт билимли, балки ижодий тафаккур соҳиби бўлган шахсни шакллантириш воситаларини излаш бўлди. Аёвсиз конкуренцияга (рақобатчиликка) асосланган бозор иқтисодиёти тезкор, тадбиркор, шароитга кўра иш тута биладиган, мақсадга эришиш воситаларини тўғри танлайдиган, уларни бозор талабларига кўра жадаллик билан янгилай оладиган фаол шахсларга муҳтож эди. Шунинг учун тарбия тизимида бихевиористик ёндашувдан когнитив ёндашувга қараб силжиш сезиларли бўлди. Инсон фаолиятини баҳолашда когнитивизм (инг. СодпШуе — 1‘аълимий, ўрганилган, ўзлаштирилган) асримизнинг 60 — йилларигача педагогика ва психологияда ҳукмрон бўлган бихевиористик ёндашувдан қуйидагича||м[)Қл

Модулли ўқитиш тамойилларига:
Модулли методика асосида ўқитишда фаолиятлик, тизимли квантлаш, қизиқтириш, модуллилик, муаммолилик, когнитив визуаллилик, хатоликларга таяниш тамойилларига мувофиқ ишлаб чиқилиши лозим. Когнитив визуаллик (кўз билан кузатиладиган) тамойили-бу тамойил психологик-педагогик қонуниятлардан келиб чиқади. Ўқитишдаги кўргазмалар нафақат сўроқ вазифасини, шу билан бирга когнитив вазифани бажарган тақдирдагина ўзлаштириш унумдорлигини оширади. Айнан шунинг учун когнитив графика-сунъий интеллект назариясининг янги муаммоли соҳаси бўлиб,мураккаб объектлар компьютер суръатчалари кўринишида тасвирланади. Модулнинг таркибий тузилмаси бўлиб рангли бажарилган когнитив-график ўқув элементлари хизмат қилади. Шунинг учун расмлар модулнинг асосий бош элементи ҳисобланади.Бу эса: Биринчидан тингловчининг кўриш ва фазовий фикрлаш қобилиятини ривожлантиради; Иккинчидан ўқув материали мазмунини ўзида зич жойлаштириб равшан кўрсатувчи расм тингловчида тизимли билим шаклланишига ёрдам беради. Учинчидан рангли суратлар ўқув материалини қабул қилиш ва эслаш самарасини оширади ҳамда тингловчиларни эстетик тарбиялаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Кўргазмали маълумот оғзаки маълумотдан кўра аҳамиятлироқ ва унумлироқдир. Кўриш механизмининг маълумотни ўтказиш қобилияти эшитишникидан кўра анча юқоридир. Бу эса ўз навбатида,кўриш тизимига инсон қабул қилинадиган маълумотнинг қарийб 90 фоизини етказиш имкониятини беради. Ундан ташқари кўргазмали маълумот бир вақтнинг ўзида берилади. Шунинг учун маълумотни қабул қилиш ва эслашга оғзаки маълумотдан кўра кам вақт талаб этилади. Кўргазмали маълумот ишлатилганда таассурот ҳосил бўлиши оғзаки баёндан кўра ўртача 5-6 маротаба тезроқ кечади. Инсоннинг кўргазмали маълумотга ишончи, оғзаки маълумотдан кўра юқори бўлади. Шунинг учун “юз бор эшитгандан кўра, бир бор кўрмоқ афзалроқдир” деб безиж айтилмаган. Шу билан бирга кўргазмали маълумотда қабул қилиш ва эслаш унуми уни кўрсатилиши орасидаги муддатни узоқлигига боғлиқ бўлмайди.Оғзаки маълумотнинг ўзлаштирилиши эса, бунга боғлиқ бўлади.Ўрни келиб яна бир муҳим тафсилотни қайд этиш лозим: символли-кўргазмали маълумотни қабул этиш ўқитиш самарасини оширади яъни ўқув-илмий адабиётдан ва компьютер техникаси воситасида олинадиган маълумотни кўпайтириш учун шарт-шароит яратиш зарур. Бу эса ўқитишни индивидуаллаштириш зарурлигини кўрсатади.

Қайд этиш пайтида кузатув воситасида аниқ-тиниқ кўрсатиб ўтилган ўқувчи ва ўқитувчининг хатти-

ҳаракатларига эътибор бериш муҳим. Барча кузатувчилар қайд этишнинг ўзи учун қулай бўлган
тизимини ишлаб чиқиши лозим бўлиб, қуйидаги қайд этишнинг айрим фойдали усуллари кўрсатиб
ўтилган.4
УСУЛ НИМА КУЗАТИЛГАН НИМА ЁЗИЛГАН

СЦЕНАРИЙ: Ўтган замондаги гапларни тузиш тўғрисидаги ЎҚТЧ: Ким ўтган замон

Ўқитувчи (ЎҚТЧ) дарсдан кейин ўқитувчи ўқувчиларга бугунги дарсни феъли бўлган гап туза
билан Ўқувчилар аввалги дарс билан боғлаш вазифасини топшириб, олади? ЎҚЧ: Амина
(ЎҚЧ) нинг иккала дарс мавзуси акс эттирилган гап тузишни кўлмак устидан сакраб
сўзларини ёзинг сўрайди. У ўқувчиларга шундай мурожаат қилади: ўтди.
“Ким ўтган замон феъли бўлган гап туза олади?”
Ўқувчи қўлини кўтариб: “Амина кўлмак устидан
сакраб ўтди”, деб жавоб беради.

ЖАМЛАШ: Дарс давомида ўқувчиларнинг иштирокига жавобан “Жуда яхши”

кўп қўлланилган сўз ўқитувчи “жуда яхши” сўзини 8 маротаба ишлатди.
ёки ибораларни
жамлаш

СТЕНОГРАММА: Ўқитувчи ўқувчи ёзган матнни кўриб чиқиб, ЎҚТЧ: биринчи банд

муайян ҳаракатни “Биринчи бандни зўр ёзибсиз. Ҳикояни шахсий таъсирчан, шахсий мисол
билдирувчи махсус мисол билан бошлаганингиз жуда таъсирчан таъсирчан

8
белги ёки ҳарфлар чиқибди”, - дея ўз фикрини билдиради.

ВОҚЕАЛАР: Машқ бошида ўқитувчи ҳамманинг китоби бор- 6 ўқч китоб йўқ, ўқтч синф

кўрилган ёки йўқлигини сўрайди. Олти нафар ўқувчи китоби тахтасида дарсни дав
эшитилган йўқлигини айтиб қўлини кўтаради. Ўқитувчи синф этди, 3 ўқч ўйин (чалғит).
нарсаларни тахтаси ёнида туриб дарсни давом эттиради. Бу
умумлаштириш пайтда эса 3 нафар ўқувчи қоғоз шар ўйнаб,
бошқаларни чалғитади.