Иқтисодчи-педагог касбий маҳоратининг назарий-педагогик асослари

2 БОБ. Иқтисодчи-педагогларни касбий хусусиятларини шакллантиришга йўналтирилган педагогик технологияларнинг моҳияти.
2.1. Талабаларда касбий кўникма ҳамда малакаларни ривожлантириш технологияларининг йўналиш ва хусусиятлари.


Кўникма деганда одамнинг билим олиши, элементар тажриба ва малакага таяниб бирон ишни муваффақиятли бажариш имконияти тушунилади. Орттирилган билимлар одам хатти-ҳаракатининг назарий асоси ҳисобланади. Билимларга асосланиб хатти-ҳаракатларнинг кетма-кетлиги, алоҳида босқичлари фикран ҳаёлдан ўтказилади. Элементар тажриба талабларида айнан бирор фаолият ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Бирон касб ёки фаолият ҳақида тасаввурга эга бўлишда элементар тажриба билан бирга бошқаларнинг тажрибасини тасаввур қилиш аҳамият касб этади. Бу ерда педагогнинг шахсий намунаси, новатор ишчи, хизматчиларнинг илғор тажрибаси, етук олим ижодкорларнинг иш жараёни мисол бўла олади.

1 – шакл. Билимларнинг кўникма ва малакаларга айланиш технологияси
Бошқаларнинг тажрибасини ўзида сингдиришнинг асосий шарти одамнинг ўзида элементар тажрибанинг бўлишидир. Бундай тажриба ўқув меҳнати, аклий меҳнат, ижодкорлик, рационализаторлик ёки оддий меҳнат операцияларини бажарлш билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бундай элементар тажриба бўлмаса хеч қандай таълим натижа бермайди. Узатилаётган таълимни кабул қилиш учун талаба бошқалар тажрибасини ўзининг шахсий тажрибаси билан кўшиши керак.
Касбий кўникмаларини шаклланиш жараёнида талабалар кўриш ёки эшитиш оркали фақат ҳаракатларнинг қандай бажарилиши хақида тасаввурга эга бўладилар. Бу фақат намуна, бажарилиши керак бўлган иш хақидаги кириш инструктати хисобланади. Кўникманинг шаклланиши учун талаба бу харакатларни ўзи бажариб кўриши шарт. Талаба ёки ўқувчи бу ҳаракатларни «тотиб» кўриши жараёнида бошқаларнинг тажрибаси ўзининг шахсий тажрибасига айлана боради. ҳаракатлар тартибга туша бошлайди. Талаба ҳаракат структураси ҳақида амалий тасаввурни эгалланди. Олдинига ҳаракатлар айрим, ҳар бир кейинги харакат олдидан ўйлаш, чамалаш, солиштириш оркали сокин юз беради. Таълимнинг турли боскичларида талабалар касбий кўникмаларининг даражаси хар хил бўлади. Элементар кўникмалар аста-секин мураккаб кўникмаларга айланади, мураккаб кўникмалар кўп марта кайтарилиши ёки машқ қилиши натижасида малакалар пайдо бўлади.
Малака- билимларга асосланиб машк ёрдамида айланган фаолиятнинг автоматлашган компоненти ҳисобланади. Малака тез ва аниқ бажариш билан боғлиқ бўлган кўникмаларнинг автоматлашган элементлари саналади.
Талабаларнинг мураккаб машқларни бажариши давомида оддий кўникмалар мураккаб кўникмаларга айлана бошлайди. Шу билан бирга хамма билимлар ҳам кўникмага айланавермайди. Малакалар бажарилаётган фаолиятнинг фақат маҳорат томонини, яъни айрим ҳа-ракатларни ифодалайди. Бутунича фаолият эса элементар кўникма ва элементар кўникмалардан иборат била туриб бажариладиган мураккаб кўникмаларга асосланиб бажарилади. Касбий кўникмаларининг шаклланиши учун фақат тафаккурнинг ёки ақлий фаолиятнинг ўзигина етарли эмас.
Талабаларда мураккаб кўникмаларнинг, умумлашган сафарбар кўникмаларнннг шаклланиши учун улар бевосита амалий меҳнат фаолиятида, узоқ пайт машқ бажаришда қатнашишлари шарт.
Албатта, талабаларни мутахассисликка тайёрлашда кузда тутилган ва ўқув режасида мўлжалланган ҳамма кўникма ва малакаларни етарли даражада шакллантиришнинг баъзи объектив сабабларга кўра (ўқув жиҳозларнинг етарли эмаслиги, талабаларнинг табиий узига хослиги ва ҳоказолар) иложи бўлмас. Шунинг учун ҳам талабаларда умумлашган касбий кўникма ва малакаларнинг шаклланган бўлишига эришиш лозим.
Қўйилган мақсадга мос келувчи билим ва малакаларнинг зарур фаолият билан боғланиши кўникма асосларини ташкил этади. Ўқитиш фаолияти шундай алоҳида хусусиятлар билан характерланадики, бунда инсоннинг фаолияти ақлий мақсадга бўйсундирилади, яъни маълум билим, кўникма ва малака эгалланади.¹
Талабанинг касбий кўникмаларни тез ва осон ўзлаштириши унинг нафақат умумий қобилиятлари, балки шу асосда шаклланган махсус касбий қобилиятларнинг ҳам юқори даражада эканлигини билдиради.
Малаканинг характерли жиҳати шундаки, машқлар ёрдамида ўзлаштирилган ва автоматлашган ҳаракат услублари нисбатан анча мустаҳкамлиги билан фарқланади. Бу жиҳат инсонларнинг кўплаб малакаларига тегишлидир (юриши, саломлашиши учун қўл узатиш), бунда бир операциянинг ўзи турли операцияларга жавобан амалга оширилади.