Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №3

БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИ ВА АУДИТ

---

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3 
120 
асосида ўтказилади ва қуйидаги аудиторлик 
муолажаларини назарда тутади: 
 
корхонанинг бухгалтерия сиёсатида 
акс эттирилган қайта баҳолашнинг барча 
масалаларини аниқлаш; 
 
инвентаризациядаги 
ёзувларнинг 
қайта баҳолаш натижаларига мувофиқлиги-
ни текшириш; 
 
бухгалтерия ҳисобида асосий восита-
ларни қайта баҳолаш натижаларини акс эт-
тирувчи бухгалтерия ёзувларининг тўғри-
лигини текшириш; 
 
асосий воситаларнинг адолатли қий-
матини текшириш; 
 
қайта баҳолаш индексининг тўғри 
белгиланганлигини текшириш; 
 
асосий воситаларнинг қайта баҳо-
ланган қиймати ва амортизация қиймати-
нинг тўғри ҳисобланганлигини текшириш. 
Бизнинг фикримизча, асосий воситалар 
аудити масаласи янада муаммоли бўлиб, 
уларнинг ҳолатини баҳолашда умумэътироф 
етилган методологиядан фойдаланиш ҳисоб-
ланади. 
Маълумки, меҳнат воситаларидан фой-
даланиш жараёнида уларни жисмоний ва 
маънавий жиҳатдан эскириши, шунингдек 
уларни кўпайтиришни иқтисодий асосланган 
режалаштиришни таъминлаш учун аморти-
зация ҳар бир усулини тўғри баҳолаш керак. 
Амалий муаммолардан бири, иккинчи да-
ражали эскирганликни баҳолаш бўлиб, у 
самаралироқ асосий воситалар пайдо бўлган-
да юзага келадиган ҳолатни тавсифлайди 
(ишлаб чиқариш самарадорлиги юқори, ба-
жариладиган функциялар сони кам, энергия 
кам ишлайди ва ҳоказо). 
Шуни таъкидлаш керакки, 16-сонли 
"Асосий воситалар" БҲХС амортизацияни, 
унинг яроқлилик муддати давомида аморти-
зация қилиниши керак бўлган асосий воси-
талар қийматини мунтазам равишда тақсим-
лаш сифатида белгилайди. 
Асосий воситалар учун амортизация 
талаблари[4]: 
 
активнинг ишлаш муддати давомида 
амортизация қилинадиган қиймат мунтазам 
равишда чиқариб ташланиши керак; 
 
корхона томонидан ишлатиладиган 
амортизация усули ушбу объект томонидан 
иқтисодий фойда олиш жараёнини акс эт-
тириши керак; 
 
ҳар бир давр учун амортизация тў-
ловлари, агар улар бошқа асосий воситалар-
нинг баланс қийматига қўшилмаган бўлса, 
харажатлар сифатида тан олинади. 
Асосий воситаларнинг эскирганлигини 
тўғри аниқлаш, асосий воситаларнинг эски-
ришини текшириш бўйича муаммоли муома-
лалар пайдо бўлишининг олдини олиш учун 
бизнинг нуқтаи назаримизга кўра тўрт бос-
қичда ўтказиш тавсия этилади: 
1) асосий воситаларнинг мавжудлигини 
ҳақиқий текшириш; 
2) амалдаги асосий воситаларнинг 
амортизация тўғрисидаги қонун ҳужжатла-
рига риоя этилишини назорат қилиш; 
3) асосий воситаларнинг эскириши 
аудити; 
4) асосий воситаларнинг эскириши бух-
галтерия регистрлари ва ҳисоботларида тўғ-
ри акс эттирилганлигини текшириш. 
16-сонли "Асосий воситалар" БҲХСнинг 
41-бандига мувофиқ амортизация усулини 
танлашнинг мезони асосий воситалардан 
фойдаланишдан иқтисодий фойда олиш шак-
лига максимал мувофиқликдир[4]. 
Халқаро стандартларга мувофиқ асосий 
воситаларни қайта баҳолаш қуйидагича қайд 
этилади: 
 
агар асосий воситанинг баланс қий-
мати қайта баҳолаш туфайли пасайиб кеца, у 
ҳисобот даври харажатлари сифатида акс 
эттирилади ва шу билан бирга капиталнинг 
пасайишига киритилади (қайта баҳолаш 
пайтида қўшимча капитал); 
 
агар қайта баҳолаш пайтида баланс 
қиймати ошса, бу "қайта баҳолаш пайтида 
қўшимча тўланган капитал" моддаси бўйича 
капитал даромадлари сифатида таснифла-
нади. 
Бошқа бир муаммо, бу асосий воситалар 
билан уларни ўтказиш, жойлаштириш, та-
сарруф этиш, ҳужжатлаштириш бўйича опе-
рациялар кўрсатилмаган ёки бухгалтерия ҳи-
собида нотўғри акс эттирилган вазият. Бун-
дай ҳолда, бизнинг фикримизча, айбдорлар-
ни ва ушбу вазиятни келтириб чиқарган 
сабабларни аниқлаш ва тегишли чораларни 
кўриш керак. 
16-сонли «Асосий воситалар» номли 
БҲХС асосий воситаларнинг молиявий ҳисо-
ботларида нархларни ҳисоблаш усуллари, 
амортизация усуллари (фойдаланиш даврла-
рининг бошида ва охирида), даромадлар, на-
фақа, сотиб олиш, қайта баҳолаш натижалари 
ва бошқа ўзгаришлар тўғрисидаги маълумот-
лар бўлиши кераклигини белгилайди.