Iv bob. O’zbekistonning demografik salohiyati

4.2. Aholining tabiiy o’sishi

Aholi va mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish bo’yicha O’zbekiston noyob mintaqalar jumlasiga kiradi. Demografik, ya’ni aholi o’sishining o’ziga xosligi aholi va mehnat resurslarining tez sur’atlarda o’sayotganligi bilan tavsiflanadi.

2017 yilning boshida O’zbekiston aholisining umumiy soni 29,9 mln. kishini tashkil etdi. Shundan 15,4 mln. kishi (51,2 foizi) shaharda, 14,6 mln. kishi (48,8 foizi) qishloqda yashaydi.

Tug’ilishning o’sishi mamlakatning Qaraqalpog’iston Respublikasi, Qashqadaryo va Surxondaryodan tashqari barcha viloyatlarida kuzatiladi. Nisbatan yuqoriroq o’sish Fargona va Toshkent viloyatlariga muvofiq keladi. Tug’ilishning eng past darajasi esa Toshkent shahriga to’g’ri keladi (16,4 promille).

O’zbekistonda aholi tabiiy o’sishining yuqori sur’atlari aholi zichligi (1kv.km.ga to’gri keladigan aholi soni) ko’rsatgichlarida ham o’z ifodasini topadi. O’zbekistonda aholi zichligining o’sishi uning barcha ma’muriy-hududiy birliklarida kuzatilmoqda. Ayniqsa, bu ko’rsatgich Fargona vodiysi viloyatlarida, Xorazm, Samarqand va Toshkent viloyatlarida ancha yuqori. Respublika bo’yicha keyingi 20 yilda aholi zichligi 1,5 martaga oshdi. Hozirgi paytda mamlakat bo’yicha 1 kv.km.ga 67 kishi to’g’ri keladi.

O’zbekiston aholisining yuqori sur’atlarda o’sishi qator omillar bilan izohlanadi. Tug’ilishning yuqoriligi, o’limning nisbatan pasaygani, nikohning yuqori darajasi, ajralishning nisbatan kamligi va boshqalar shu omillar jumlasiga kiradi. O’zbekistonda aholining tabiiy o’sishi ijtimoiy-iqtisodiy va demografik xarakterdagi qator tadbirlar bilan rag’batlantirib kelindi, albatta.

Aholining tabiiy o’sishi asosan qishloq aholisi hissasiga to’g’ri keladi. Qishloq joylarda yashovchilar mamlakat aholisining 48,8 foizini tashkil qilgan holda aholi tabiiy o’sishining 54 foizini bermoqda.

Urbanizatsiya jarayoni ilgari juda sust kechgan bo’lib, 1980 yildan boshlab shahar va qishloq aholisi o’rtasidagi nisbat deyarli o’zgarmasdan keldi. Ammo o’tgan o’n yillikning ikkinchi yarmidan bu boradagi vaziyat jiddiy o’zgardi. Hozirga kelib shahar aholisi qishloq aholisidan ko’proqni tashkil etadi.

Demografik vaziyatga ta’sir ko’rsatadigan omillardan yana biri aholi orasidagi o’lim darajasidir. O’zbekistonda o’limning umumiy koeffitsienti har 1000 aholi hisobiga 4,9 kishi. Bu MDHga kiruvchi davlatlar orasida eng past ko’rsatgichlardan biri. 1 yoshgacha go’daklar o’limining jiddiy kamaytirilishi, bu ko’rsatgichga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. Hozirgi paytda 1 yoshgacha go’daklar o’limi har 1000 kishiga 16,1 ga teng bo’lib turibdi. Tug’ilish va o’lim o’rtasidagi tafovut aholining tabiiy o’sish darajasini ko’rsatadi. Bu ko’rsatgich hozir 16,1 promillega teng.

Aholi sonining o’sishiga aks ta’sir etuvchi boshqa omillar ham bor. Bu emigratsiyadir. O’zbekistondan chet elga doimiy yashash uchun ketganlar soni katta emas, shuning uchun ham bu omil aholi umumiy o’sishiga jiddiy ta’sir ko’rsata olmaydi. Mahalliy aholi kindik qoni to’kilgan joyga mehrli o’zga yurtlarga butunlay ko’chib ketishga moyil emas. Bu holat umuman Markaziy Osiyo xalqdarining an’anaviy xususiyatlariga mos tushadi.