Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

Kasb-xunar TM bitiruvchilarining tayyorgarligi sifatini oshirishda davlat standartining roli (A. M. Kripskiy buyicha).
A. Sh. Kripskiy ta’lim jarayoni samaradorligi miqdoriy tav- sifini xisoblashning kuyidagi algoritmini kurib chikdsi — bi- tiruvchi sifatini kompleks badolash — Kt:

1. 
   Xalq xujaligi soxdlari mutaxassislari uchun DTSga asoslan- gan x,olda namunali talablar majmui urnatilgan: T ( I = 1, ... t ) .
   
2. 
   Z ma’nosini 0 dan 100 %gacha shkalada turli bitiruvchilar- ning ish uchun zarur bo‘lgan sifatini anikdash, bunda SZ..— 100 %.
   

Ish beruvchilar orasida bitiruvchilarning kasbiy ma’lumotli- ligi ustuvorligi buyicha utkazilgan surovda kasbiy axamiyatli si- fatlarning kuyidagi ruyxati ma’lum buldi: (daraja mikdorlar yigindisi buyicha — ushbu xolatda savdo soxasi xodimlari uchun):

• 
  ish tajribasi;
  
• 
  xaridorlar bilan muomalada bulish (tovarni taklif kdlish, tovarni ta’riflay olish) maxorati;
  
• 
  xisob-kitob soxasida ishlash kunikmasi;
  
• 
  chikdm-kassa xujjatlarini rasmiylashtira olishi;
  
• 
  savdo kridalari va «Iste’molchilar xukukdarini ximoya kdlish 'gugrisida»[i qonunni bilish;
  
• 
  kompyuterda ishlash kunikmasi;
  
• 
  tovarlar assortimentini bilishi;
  
• 
  chet tilida suzlasha olish va bosщalar.
  

Aloxvda olingan muassasa uchun bitiruvchining professional sifatlari a^amiyati — individualdir. Bu muassasaning soxasi, uning tashkil kdlinish va tovar bilan ta’minlanish darajasiga, ixtisosligi, savdo zalining zamonaviy savdo-texnologik uskuna- lar bilan jixrzlaganligiga va boshqalarga bogliq. Sh uning uchun bunday shkalani faqat ma’lum bir, aloxvda olingan muassasa yoki birlashma uchun tuzish mumkin. Kasb-xunar ta’limini mintaqalash- tirish ayni shunday kompleks tizimda kurinadiki, bu aloxvda pred­ met yoki mavzular buyicha ishchi ukuv dasturlarini tuzatishga yordam beradi (misol yukrrida kurib utildi).

3. 
   Tegishli bitiruvchini baxolash, unga malaka tavsifiga muvo-
   

fiq kuyiladigan talablar — Sr a.in, kursatkichi bilan, bunda a — 0 dan 10 gacha.
Bitiruvchiga kuyiladigan talablarning bunday qat’iy miqdoriy belgilanishi standartni mintakdlashtirish tamoyiliga javob ber- maydi, bu KT TM bitiruvchilariga bo‘lgan talabga ta’sir kursatadi.

4. 
   K..p— bitiruvchi ta’lim muassasasini tugatgandan keyin, uning sifatini taqsimlangan joyi buyicha kompleks baxolash:
   

t
K j n ~ Q y n Z u
1=1

formula buyicha xisoblanadi.

28. 
    — Ta’lim sifatini boshsarish
    

Ilgari KT DTS mavjud bulmaganligi uchun bunday baxo ni disob- lab chiqish mumkin bulmagan. Ammo bugun dam bu tizimni ob’ektiv deb bulmaydi, chunki:
A) turli Davlat standartlariga oid talablar mikdor i dar xil. Masalan, «sotuvchi» kasbi uchun KT DTSda bu rakdm 8 ga teng, «sle­ sar» kasbi uchun — 24, «bichik^i» uchun — 14. Shu bois parametr 100 chegarasidan tashkdrida buladiki, ushbu tizimda bu kuzda tutilma- gan. Kasb (ixgisos) buyicha DTS mintakdviy komponenta kushimcha bir kdncha talablar kuyadi (bojxona dujjatlarini rasmiylashti- rishni bilish va bajara olish, madsulog uramlaridagi shtrix kod- lar bilan ishlay olish va d.k.).
B) sifat kursatkichi K.p — bu vakdincha kursatkich, chunki u vakd utishi bilan:

• 
  bitiruvchining mednat faoliyati;
  
• 
  uning malakasini oshirish;
  
• 
  uning ijodiy faolligi;
  
• 
  shaxsiy sifatlari;
  
• 
  ijtimoiy faolligi;
  
• 
  yangi sharoitlarga moslasha olishi va boshkd sabablarga kura uzgarishi mumkin.
  

Aynan shuning uchun dam bitiruvchi sifati kompleks badosini
dar bir ish beruvchi uchun amaliy jidatdan fakdt alodida disoblash mumkin.
Ta’lim jarayonini tashkil kdlishga yangi yondashuvlar, ta’lim sifatiga katыga DTS talablari sifat nazoratining zamonaviy goyalar
asosida bunyod etilgan kompleks tizimini yaratishni talab qiladi.
Masalan, urta maxsus, kasb-dunar ta’limi sifatini badolash deganda, ukuvchilarda madorat va shaxsiy sifatlarni shakllangan- lik darajasini konkret ta’lim maksadlari va sifat egaloni UMKX.T DTS bilan mos dolda rejalashtirilgani bilan kdyoslash jarayoni kuzda tutiladi.
Ta’lim sifatini kompleks nazorat kdlish va badolash tizimi­
ni ishlab chiqish damda joriy etish buyicha tadk.ikrtlarni uch bos- qichda utkazish tavsiya kilinadi1.
I boskich — pedagogik va ilmiy-metodik adabiyotlar, ta’limdash
nazoratning dar xil tur va metodlarini kullash buyicha ilgor peda­ gogik tajribani urganish, tadlil kilish va umumlashtirish; peda­ gogik jamoani malaka oshirish kurslarida uqigish, tadkikrtnish maksad va vazifalarini anikdash.

2. 
   boskich — nazorat va test topshirikdarini ishlab chik;ish, ta’­ lim sifatini nazorat kdlishning kompleks tizimini yaratish.
   

' Ushbu ^ o l a t d a urTa maxsus, kasb-zunar ta’limi sifatini nazorat qilish va bax,olashning kompleks tizimi misoli kurib chikdchgan. U. Inoyatovning disserta- sion tadktiqotlari materiallaridan foydalanilgan.

2. 
   bosqich — pedagogik eksperiment utkazish, ilgari surilgan farazlarni tasdikdash maqsadida olingan natijalarni umumlash- tirish va tizimga solish.
   

Tadqiqot davomida turli sifat ulchovlarini: kasbiy bilim, kunikma va malakalar darajasi; ukuvchilarni ukuv, ishlab chiqarish faoliyatiga qiziqtirish darajasi; umumukuv malakasi damda maq- sadga yunaltirilganliq ta’sirchanliq muntazamliq tabakalash- tirish, ob’ektivliq bir ma’noliliq vorisliliq tugallanganlik tamoyillariga kura vujudga keltirilgan ukuvchi kamoloti daraja- sini kullash maksadga muvofiq.
Sifat ulchovlari tizimi kuyidagilarni uz ichiga oladi:

1. 
   Motivatsion test (motivlar dinamikasi);
   
2. 
   Rivojlanish testi;
   
3. 
   Umumukuv malakasi testi;
   
4. 
   Umumta’lim testlari;
   
5. 
   Kasbgacha bo‘lgan bilim va malaka testi;
   
6. 
   Maxsus sikl predmetlari buyicha professional topshiriq va testlar (UMKX,T DTS buyicha nazorat);
   
7. 
   Kasb ta’limi jarayoni samaradorligining eksperimental disoblab chiqilgan kursatkichlari:
   

• 
  dastur materialini uzlashtirish koeffitsienta;
  
• 
  kasbiy malakani avtomatlashtirish kursatkichi (malakali xo- dimlar kunikmalariga qiyosan);
  
• 
  bitiruvchi sifatini kompleks badolash.
  

Ushbu asarda nazoratning juda xilma-xil shakl va metodlaridan foy- dalanylgan. Pedagogik t a d k d k r t l a r n i n g ob’ektivligi damda ukuv vaq- tini tejash maqsadida turli shayuщagi testlarga ustunlik berildi.
,ch / Sifat ulchovlari sifatida testlargina emas, balki, nazorat ish- lari (yarim yillik buyicha utkaziladigan «direktorlar» nazorat ish- lari muqarrar disoblanadi), dasturning katta mavzusini urganish yakuni buyicha sinov; amaliy va laboratoriya ishlari; grafik dik- tantlar va boshkdlardan foydalanildi.
Ukuv rejasiga muvofiq nazariy ta’limda imtidon va ishlab chi- qarish ta’limida tekshiruv ishlari utkazildi. Nazariy predmet- larni urganishda amaliy ishlarga katta e’tibor qarataldi, ukuvchi­ lar dujjatlarni tuldirish, tovarlar assortimentini anikdash, kor- xonada ishlash jarayonida ruy berishi mumkin bo‘lgan muammoli vaziyatlarni dal qilish kunikma va malakalarini dosil k^ildilar. Kasb ta’limi sifatining ulchov tizimlarini anikdash va uni nazorat qilishning kompleks tizimini joriy etish samaradorli- gini isbotlash uchun tekshiruv va nazorat topshirikdari tarkibini saralash metodikasi kdsman kullanildi (I. V. Bogacheq S. Veksler,
N. V. Kuzmina, JI. Maksimov).
Ularning x,ech biri malakali kichik mutaxassislarni tayyorlash- da maxsus sikldagi predmetlar mazmunining professional ax,ami- yatini va uziga xosliklarini tula xisobga olmaydi, zotan:
a) maxsus predmetlar ishlab chiqarish ta’limi (ishlab chiqarish amaliyoti)ning asosi xisoblanadi, ularning mazmuni tarkibiga ish­ lab chik.arishni tashkil kdlish, mexnat mux,ofazasi va xavfsizlik texnikasi xakddagi bilimlar kiradi;
b) texnologiya va materiallar maxsus bilimlar ob’ektlari xisob­ lanadi;
v) maxsus turkum predmetlari bir tomondan ishlab chikdrish ta’­ limi bilan, boshkd tomondan esa, umumta’lim turkumidagi pred­ metlar bilan chambarchas boglangan;
g) UM KXT maxsus turkumidagi predmetlar bilimi tavsiflov- chi xususiyatgagina ega bulib krlmay, balki zamonaviy ishlab chikd- rishning texnologik va tabiiy jarayonlarini tushunish ni xam uz ichiga oladi;
d) maxsus predmetlar mexnat natijalarining mexnat kurollari va usullarining okdlona uygunlashuviga boglikugigini yakdol namo­ yon kdladi.
UMKXT sifatini ulchashning kullanilayotgan tizimi ta’lim mazmuni uzgarishiga muqarrar olib keldi. Nazorat natijalari predmetlar ukuv dasturlaridagi «nima»ni uzgartirish, «k^anday sa- vollar»ga, asosiy tushuncha va terminlarga aloxvda e’tibor kdra- tish zarurligini kursatdi. «Xisob va xdsobot berish» predmeta misolida eksperimentni taxlil kdlish natijasida predmet buyicha dasturlar mazmuni kdnday uzgargani, eng katta diagnostik sal- mokda ega ukuv elementlarini tanlash qanday utkazilganligini kursatish mumkin. «Xisob va xdsobot berish» predmeta kursi 20 soatni uz ichiga oladi. «Tovarlar xisobi» mavzusi buyicha dastur uzgarishlarini kurib chiqamiz (jadval).
Ushbu mavzuni urganishda soatlar mikdorining oshishi natijasi­ da (6—8 soat), kushimcha amaliy mashgulotlar davomida ukuvchilar dast­ labki savdo xujjatlarini rasmiylashtirish damda sotuvchi tomoni­ dan rasmiylashtiriladigan asosiy xujjatlardan biri xisoblangan tovar xisobini tuzish buyicha malaka va kunikmalarini mustaxkamla- dilar. Predmet buyicha dastur uzgarishi (amaliy ishlarga soatlar kupay- tirilishi) metodik komissiya yigilishida kurib chikdldi va ma’kul- landi. Ushbu mavzu kiritilgan uzgarishlar bilan ishlab chikdlgach, bilim va malakalar nazorati amaliy faoliyat shaklida utkazildi va ajoyib natijalar olindi. Uzlashtirish koeffitsienta sezilarli ravishda: 0,7 dan 0,9 gacha usdi. Xar bir ukdtuvchi nazorat natijalari­ ni taxlil kdla turib, yanada kuproq sifat natijalariga erishish uchun uz predmeta dasturiga uzgartish kiritish xukukdga ega.