Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

Ta’lim faoliyati natijalarini badolash
Faoliyatli yondashuvni amalga oshira turib damda mamlakatimiz psixologlari va pedagoglari ishlariga tayanib, bilim, madorat, kunikmani ta’lim natijalari deb disoblash zarur, ukuvchilarda faoliyatning muayyan turi shakllanishini esa, ta’lim maqsadi si­ fatida kdrash kerak. Maksadni bunday ifodalash ta’limning dar bir natijasi ma’nosini dardol anikdab beradi.
Madoratning shakllanishi ta’limning asosiy natijasi disob­ lanadi, chunki aynan madorat faoliyat bular ekan, ukuvchi uni egal- lab, uzi dam rivojlanadi, yangi e’tiqodga dam ega buladi (uzlashti- rilgan faoliyat urganganlarining x,akdigiga uning uzi ishonishi uchun imkoniyat yaratadi).
Kelajakda amalga oshirilishi zarur bo‘lgan faoliyat turlari spek- trini damma vaqt dam oldindan bashorat qilib bulmaydi. Sh uning uchun ta’lim jarayonida kuyidagi talablarga javob beradigan fao­ liyat turlari shakllanadi:

• 
  ta’lim jarayonlarida ushbu faoliyat maqsadlarining suzsiz ang- lanishi damda bu maksadning ta’lim sub’ekti uchun adamiyati;
  
• 
  ta’lim muassasasi sharoitida ushbu faoliyatni suzsiz amalga oshirish imkoniyatlari;
  
• 
  uzlashtirilayotgan faoliyatning insoniyatning ob’ektiv taj- ribasini uzlashtirish vositasi sifatidagi yoki yanada murakkabroq kasbiy faoliyat elementi sifatidagi adamiyati.
  

Ta’limda natijalarga erishish ierarxiyasi kdnday? Pedagoglar, metodistlar, ta’lim tashkilotchilarining bir qator mashdur yonda- shuvlariga tuxtalamiz.
Xar qanday nazoratda ob’ekt, parametrlar (xususiyatlar, sifat- lar, munosabatlar) dar bir parametr uchun kritik mezonlar aniq belgilanishi lozim. Bunday vaziyatda nazoratning modiyati ukuvchi ta’lim faoliyatining erishilgan darajasi loyidalashtirilganiga mos kelgan buladi. Uzluksiz ta’lim tizimini tashkil qilishga zamona- viy yondashuvlardan kelib chiqib, nazorat darajasi nazorat kdluvchi va nazorat kilinuvchining birgalikdagi faoliyati darajasini aks ettirishi lozimligini disobga olib, biz ukituvchining kasbiy bi- limdonligining tarkibiy qismlarini kurib chiqishni mak;sadga muvofiq deb bildik. Pedagogning professional bilimliligi de- ganda nimani tushunish kerak damda uni kdnday badolash lozim? N.V. Kuzmina professional bilimdonlikni uchga buladi: bilim- lardagi professionalizm, muomaladagi professionalizm va uzini- uzi kamolga yetkazishdagi professionalizm. A. K. Markova kursatkich- larni ikki gurudga ajratar ekan, shunga uxshash yul tutadi. Bu pro­ sessual kursatkichlar (ukdtuvchi mednatining uch xil tomoni: pedagogik faoliyat, pedagogik muloqot, shaxe) damda natijaviy kursatkichlar (ukuvchilarning urganganligi va urganuvchanligi, tarbiyalanganligi va tarbiyalanuvchanligi).
Pedagog ukuvchilar bilimini nazorat kdlar ekan, shu jumladan, uz mednati natijalarini dam badolaydi. Pedagog ushbu «psixologik tusiq»ni anglab, bilim, mayorat,.kunikma badolashda nazorat ob’ek­ ta bulishi kerak. Pedagogning bilim saviyasi va ukuvchilar faoliya­ tining muvaffakdyati urtasida tugridan-tugri bokankdik mavjud.
Nazorat jarayonida shaxsga yondashuvning uziga xosligini anglash uni tashkil kilishning eng muxim jixatlaridan biri disoblanadi.
Nazoratda shaxsga yunaltirilgan vaziyatni yaratishga muomala mak­ sadlari, vositalari, shakllari nazoratning asosiy vazifasiga — ukuvchini nazorat jarayonining faol sub’ektiga aylantirish, uning uzini namoyon kilish, uzini-uzi takomillashtirishga bo‘lgan e.x;ti- yojlarini kondirishni ta’minlashga xizmat kiladi.
Nazoratni tashkil kilishda ukituvchi kasbiy ma\oratining bir kator uziga xosliklari mavjud. Bular: ta’lim axborotini xar bir mavzuning axamiyatini xisobga olgan xolda tuza bilish; x,ar bir mav- zuni uzlashtirishning kiyinligi darajasini xisobga olish; mash- gulotlarni algoritmlash; «uzok muljal» bilan ishlash; nafakat pred­ met mantigini, balki xar bir mavzuni uzlashtirishning psixolo­ gik xususiyatlarini xam xisobga olish; auditoriyadan tash kari ishlarni tashkil kilish, talabalarni uz predmetiga kiziktirish maxorati.
Xozirgi sharoitda nazorat uzini-uzi nazorat, uzini-uzi tuzatish, uzini-uzi boshkarishni shakllantirish va rivojlantirishning asosi bulishi kerak. Uzini-uzi baxolash va uzini-uzi nazorat kilish jara- yonlari ukuvchilarni faollashtirish, ularning ta’lim faoliyatiga kizikishlarini oshirish maksadlariga xizmat kilishi lozim. Fao- liyatga kiziktirish xakida suzlar ekanmiz, uni rivojlantirishning asosiy kursatkichlariga tuxtalib utamiz. Bular: ta’lim faoliyati jarayoni va natijalarini shaxsiy imkoniyatlar bilan muvofiklash- tirish maxorati, bu ta’lim faoliyati motivlarini konkretlashtira- di; nazorat topshiriklarining kiyinligini xamda uzining ularni bajarishga tayyorligi darajasini baxolash maxorati; kuyilgan baxo- ga uz e’tirozlari darajasini belgilay olish maxorati.
Bunda baxolash komponenti kisman talabaning ukuv faoliyatiga kuchadi. Uzini-uzi baxolashda ukuvchilarda muayyan ichki pozitsiya shakllanadi. U yangi bilimlar egallanishini ragbatlantiradi, chun- ki fikrlash faoliyatini faollashtiradi. Ukuvchilarning badolash mezonlari ukituvchining baxolash mezonlariga aynan uxshash buli­ shi, boshkacha aytganda, yagona bulishi shart. Bu nazorat chora-tadbir- larini tayyorlashda maksimal darajadagi ochiklikni bildiradi: (ularni tashkil kilish, bir shakldagi vazifalar bilan tanishish, baxolash mezonlari va boshkalar buyicha).
Ta’lim faoliyatini nazorat kilish darajasi muammosini kurib chi- Kishga kaytamiz. Biz pedagogik faoliyat darajasi xakida gi kovdalarni dastlabki koidalar sifatida qabul kdldiq chunki ukuvchi faoliyati ukituvchi faoliyatining kuz1udagi aksidir. U xolda nazorat darajasi — nazorat kdluvchi va nazorat kilinuvchining birgalikdagi faoliyati da­ rajasi, kuzlangan natija xamda ukituvchi tomonidan oldindan reja-
lashtirilgan talablar darajasiga erishish uchun zarur bo‘lgan darakat- lar tizimi. Shunga muvofik dolda bulgusi tadkikotlar uchun 3. D. Ju­ kovskaya tomonidan taklif etilgan faoliyat darajasi tizimi qabul Kilingan. Bu tizimli modellashtiruvchi faoliyat damda nazorat jarayo­ nida ularga mos — kuyi, urta, urtadan yukori, yukori, eng yuksak tapab- lar darajasi. Talablar mezonlari sifatida kuyida keltirilgan ta’­ lim faoliyatini nazorat kilish darajalari qabul kilingan.