J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V


Download 14.54 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/29
Sana30.09.2017
Hajmi14.54 Kb.
#16827
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29

J.  I.  A L IM J O N O V A ,  A.  A.  IS M A T O V
S I L I K
A
T   У А   Q
I Y
I N
  E R
I Y
D
I G
A
N
 
N
O
M
E
T
A
L
L
  M
A
T E R
I A
L L A
R
 
F I Z
I K
 
K
I M
Y
O
S I
Texnika  oliy  o ‘quv  yurtlari  talabalari 
uchun  darslik
„ O 'Q I T U V C H P   NASHR IY OT-M ATB AA IJODIY  UYI 
T O S H K E N T  —  2009

Ushbu darslikda talabalaiga  silikat va qiyin eriydigan  materiallarning 
tarkibi,  tuzilishi,  kristall,  suyuq  va  shishasimon  holati,  oddiy  va  yuqori 
tem p eratu ra sharoitidagi xossalari,  silikatlar ishtirokidagi  1,2,3,4 va  ko'p  
kom ponentli  sistemalarda  fazalar muvozanati  qonunlari,  ulardagi  asosiy 
birikmalarning  xususiyatlari  va  silikatlar  texnologiyasiga  oid  mavzular 
keltirilgan.
Darslik  oliy  o ‘quv  yurtlarining  „5522400  —Kimyoviy  texnologiya" 
y o 'n a l i s h i n i n g   „ K e r a m i k a   va  o l o v b a r d o s h   m a t e r i a l l a r   k im yoviy 
texnologiyasi“ ,  „Shisha va sitallar kimyoviy texnologiyasi“ va  „Bog'lovchi 
m oddalar kimyoviy texnologiyasi" sohalari  talabalari uchun mo'ljallangan 
b o ‘lib,  undan silikatlar texnologiyasi  ixtisosligi b o ‘yicha faoliyat yurituvchi 
ilmiy xodimlar,  magistr ham da aspirantlar,  m uhandis va texnik xodimlar 
ham   foydalanishlari  m um kin.
T a q r i z c h i l a r :  
te x n ik a fa n la r i  d o k to r i,  prof.  R.l.ABDULLAYEVA;
k im y o  fanlari  d o k to ri  Z.R.  QODIROVA.
2 8 0 3 0 2 0 0 0 0 -2 1  
_

 Qat  ly buyurtma — 2009
353  (04)  -  2009

K IR IS H
S ilik a t  va  q i y i n   e r iy d i g a n   m a t e r i a l l a r   fizik  k i m y o s i   fani 
b a r c h a   tu r d a g i  silik a tla rn i  o 'r g a n i s h d a   ilm iy  asos  h is o b l a n a d i .   Bu 
fa n   n a z a r i y   va  e k s p e r i m e n t a l   ta j r ib a l a r g a   t a y a n a d i .   U  o ‘z i n i n g  
riv ojlanish  d a v r id a   c h u q u r   ilm iy   a x b o r o t n i   t a ’m i n l a b   b e r u v c h i  
tu rli  xil  u s u l la r   a s o s i d a   b o y i b   b o r d i.  B u   u s u lla rg a  
rentgenogra- 
fiy a ,  elektronografiya,  optik  va  elektron  mikroskopiya,  differen- 
s ia l -  term ik   ta h lil,  in fra q izil  sp e k tro sk o p iy a ,  y a d r o   m a g n it 
rezonansi,  elektron  param agnit  rezonansi,  m oddalarning  elektr 
xususiyatlarini  aniqlash,  radioaktiv  izotoplarni  q o ‘Ilash,  kalori- 
m etriya,  optika,  reologiya  va
  b o s h q a   u s u l l a r   k irad i.  H o z i r d a   b u  
fa n   m u s ta q i l   fa n   h is o b l a n i b ,   u  f a z a l a r   m u v o z a n a t i   q o n u n i y a t -  
lari,  s i l ik a tl a r n i n g   o d d i y   va  y u q o r i   t e m p e r a t u r a d a g i   tu z ilis h i 
h a m d a   x u s u s iy a tla ri,  s ilik a tl a r n i n g   k rista ll,  s h i s h a s i m o n   v a   s u - 
y u q   h o l a t i ,   s il ik a t l a r n i n g   t e r m o k i m y o s i   va  t e r m o d i n a m i k a s i ,  
silikat  s u s p e n z i y a l a r i n i n g   s t r u k t u r a - m e x a n i k   x u s u s iy a tla ri,  sili­
k a t la r   va  o k s i d l a r d a   q a ttiq   h o la t  s h a r o it id a   b o r a d ig a n   re ak siy alar, 
s ilik a tla rn in g   p is h is h ,  k ris ta lla n is h   h a m d a   re k ris ta lla n is h   j a r a -  
y o n l a r i ,  k r e m n i y o r g a n i k   b i r i k m a l a r   v a   b o s h q a l a r n i   o 'r g a n a d i .
K e y in g i   v a q t l a r d a   z a m o n a v i y   t e x n i k a n i n g   tu rli  s o h a l a r i  
u c h u n   n o y o b   v a   m u r a k k a b   x o s s a l a r g a   e g a   b o ‘lg a n   y a n g i  
m a t e r i a l l a r n i   y a r a t i s h   a so siy   v a z i f a l a r d a n   b irid ir.  B u  b o r a d a  
a l o h i d a   m e x a n i k   x u s u s i y a t l a r g a   e g a   b o ' l g a n   v a   o ‘z i n i n g  
e l a s t i k l i g i ,   q a t t i q l i g i ,   m u s t a h k a m l i g i ,   e l e k t r   x u s u s i y a t l a r i ,  
i s s i q b a r d o s h l i g i   b i l a n   a j r a l i b   t u r a d i g a n   m a t e r i a l l a r ,   e l e k t r  
t o k i d a n   h i m o y a l o v c h i   m a t e r i a l l a r   ( i z o l a t o r l a r ) ,   y a r i m o ‘t k a z -  
g ic h l a r ,  o ‘t a   o ‘t k a z g i c h l a r ,   p y e z o e l e k t r ik l a r ,   s e g n e to e l e k t r i k la r ,  
a n t i f e r r o m a g n e t i k l a r ,   in fra q iz il  v a   u l t r a b i n a f s h a   o p t i k a s i d a   ishla- 
t i la d ig a n   k ris ta lla r,  k i m y o v iy   b a r d o s h   m a t e r i a l l a r ,   t u r l i  xildagi 
se m e n tla r ,  avto k lav   m a h s u lo tla ri,  t u r l i - t u m a n   shishalar,  e m a l l a r , 
y u q o r i  m u s t a h k a m l i k k a   eg a   b o ‘lgan  s h i s h a - k r is t a l l   m o d d a l a r ,  
m o l e k u l a r   e l a k l a r   va  k r e m n i y o r g a n i k   m o d d a l a r n i n g  
o lin is h i 
m u h i m   a h a m i y a t   k a s b   e ta d i.

B u n d a y   m a t e r ia ll a r n i   y a r a t is h   as o sid a   a y n a n   silikat  va  qiyin 
e r i y d i g a n   m a t e r i a l l a r   fizik   k im y o s i   f a n i n i n g   r i v o j l a n i s h i   va 
y u t u q l a r i  y o ta d i.
F a z a l a r   m u v o z a n a t i n i   o ' r g a n i s h   „ S ilik a t  va  q i y i n   e r i y d i g a n  
n o m e t a l l   m a t e r i a l l a r   f i z i k   k i m y o s i “  f a n i n i n g   e n g   m u h i m  
b o b l a r i d a n   biri  b o ‘lib,  u n d a   tu r l i   fa z a   s h a k l id a   m u j a s s a m l a n g a n  
b i r i k m a l a r n i n g   m u v o z a n a t d a   b o ‘lish  s h a r o it i   o ‘rg a n il a d i.   S ili­
k a t l a r   i s h t ir o k id a g i  s i s t e m a l a r d a   f a z a l a r   m u v o z a n a t i   q o n u n -  
l a r i n i  o ‘r g a n i s h   x o s s a l a r i   a v v a l d a n   b e l g il a b   b e r i l g a n   y a n g i 
b i r i k m a l a r n i   y a r a t i s h   t e x n o l o g i y a s i d a   ilm iy   p o y d e v o r   v a z if a s in i 
o ‘ta y d i .   U l a r   a s o s i d a   t e x n o l o g i k   j a r a y o n l a r n i n g   n a z a r i y   o p t i m a l  
p a r a m e t r l a r i ,   u l a r n i n g   k e c h is h   te z lig i,  ho sil  b o ‘la d i g a n   y a n g i 
m a t e r i a l l a m i n g   t a r k i b i   va  x o s s a la r i,  t e x n o l o g i k   j a r a y o n l a r n i n g  
y u r i t u v c h i   k u c h i n i   a n i q l a s h   m u m k i n .   A m a l d a   h o l a t   d i a -  
g r a m m a l a r i d a n   f o y d a la n is h   u c h u n   a v v a l a m b o r   d i a g r a m m a l a r  
b i l a n   i s h la s h   u s u lla ri  v a   q o n u n i y a t l a r i n i   o ‘z l a s h t i r i s h   z a r u r .
S h u   f a n g a   a s o s   s o lg a n   M .V .  L o m o n o s o v   o ‘z i n i n g   „ S o f  
fi z i k a “  k i t o b i d a   s h i s h a l a r n i n g   p is h ish i,  u l a r n i n g   r a n g   o lish i, 
s h i s h a s i m o n   t u z i l is h n in g   v u ju d g a   kelishi  va  s h i s h a n i  q a y ta   q i z -  
dirish   j a r a y o n i   h a q i d a   ilk  m a ’l u m o t l a r   b e r g a n .
D .  I.  V i n o g r a d o v   М .  V.  L o m o n o s o v   b ila n   b irg a   c h i n n i n i n g  
s t r u k t u r a s ig a   aso s  solib,  u n i n g   s o p o la g i  ikkita  fa za  —  kristall  va 
s h i s h a s i m o n   f a z a l a r d a n   ib o ra tlig in i  m a ’lu m   q ild ila r.  1864-  yil 
D .I.  M e n d e le y e v   o ‘z in in g   ,,S h is h a s o z lik “  n o m li   a s a rid a   sh is h a s i­
m o n   h o l a t n i   a l o h i d a   h o l a t   e k a n li g i n i  ilm iy  j i h a t d a n   aso s la b ,  un i 
p o l i m e r l a n i s h   j a r a y o n i   b i l a n   b o g ' l i q   e k a n l i g i n i   t a ’k i d l a d i .  
Y . I . F y o d o r o v   1875-  y ild a   fa zo v iy   s i m m e t r i y a   q o n u n i y a t l a r i n i  
a n i q l a b   b e r u v c h i   fa zo v iy   g u r u h l a r   n a z a riy a s in i  y a r a td i.
V.  I.  V e r n a d s k i y   o ‘z i n i n g   g e o k i m y o g a   b a g ‘is h l a n g a n   m a s h -  
h u r   ilm iy  a s a r la r i d a   s i l ik a tl a r n i n g   y e r   q o b i g ‘idagi  a h a m i y a t i g a  
ta v s i f   b e r g a n .   A.  E.  F e r s m a n   o ‘z i n i n g   ilm iy   t a d q i q o t   ishlarini 
silikatlarni  o 'r g a n is h   va  ularga  g e o k im y o v iy  j i h a t d a n   b a h o   berishga 
b a g ‘i s h l a g a n .   M i n e r a l l a r n i   s i n t e z   q i l is h ,   u l a r n i   j a m l a s h   va 
m a g m a l a r n i n g   k ristallanish  j a r a y o n i n i   o ‘rganish  F .Y   L e v in s o n - 
L essingga  ta a llu q li  b o ‘lib,  u  s i lik a tla r  fizik  k im y o s i  b o 'y i c h a  
ilmiy  m a k ta b   yaratdi.  S e m e n tn in g   qotishi  va  term o k im y o si  b o ‘yicha 
a h a m i y a t i   k a t t a   b o ‘lgan  ish lar  h a m d a   o 't g a   c h i d a m l i   m a t e r i a l l a r -  
n i n g   p i s h i s h   j a r a y o n i   n a z a r i y a s i   A.  A.  B a y k o v g a   t a a l l u q l i .

V  S.  G r u m - G r u j m a y l o   d i n a s l i   o ' t g a   c h i d a m l i   b u y u m l a r d a  
k r e m n e z y o m   m o d i f i k a t s i y a l a r i n i n g   ro li  h a q i d a g i   t a ’l i m o t n i  
y a ra tg a n .
D .  S.  B e l y a n k i n n i n g   i l m i y   i s h l a r i   a s o s i d a   s i l i k a t l a r   va 
o k s i d l a r n i n g   t e x n i k   p e tro g ra fiy a si  y a r a ti lg a n .
N .   S.  K u r n a k o v   va  u n i n g   s h o g ird la ri  f iz ik -k im y o v iy   ta h lil  va 
u n i  a m a l g a   o s h i r i s h d a   i s h la tila d ig a n   a s b o b l a r   y a r a td ila r.
К.  K.  G e d r o y s   t u p r o q l a r n i n g   y u tis h   x u susiyati  va  u l a rd a g i 
io n   a l m a s h i n i s h   h o d i s a la r i n i   o 'r g a n d i .   B u  m a ’l u m o t l a r d a n   t u p -  
ro q   s u s p e n z iy a la rin in g   s t r u k t u r a - m e x a n i k   xossalarini  te k s h iris h d a  
foydalaniladi.
1. 
G .   G r e b e n s h i k o v   va  A.  A.  L e b e d e v l a r   o p t i k   s h is h a   olish 
t e x n o lo g i y a s i n i n g   n a z a r i y   asosini  y a r a ti b ,  s h i s h a n i n g   tuzilish i 
va  x ossalari  h a q i d a   q a t o r   m u h i m   ilm iy   n a t ija la rg a   e r is h d ila r . 
1 9 2 1 - y i li   A.  A.  L e b e d e v   t o m o n i d a n   s h i s h a   tu z ilis h ig a   o id   kris- 
tallit  n a z a riy a si  ish lab   c h iq ild i.
S h i s h a   v a   u n i n g   y a n g i   t u r l a r i n i   o l i s h   b o ‘y i c h a   k o ‘p 
k i m y o v i y   v a   f i z i k - k i m y o v i y   t a d q i q o t l a r   1.  1.  K i t a y g o r o d s k i y ,  
K.  S.  Evstropev,  N .  M.  Pavlushkin,  G . T .   Petrovskiy,  A. A.  A p p e n , 
P.  D.  S a rk is o v   v a   b o s h q a   o l im l a r g a   te g ish lid ir.  Sirt  h o d i s a la rig a  
t a a l l u q l i   c h u q u r   o ‘r g a n i l g a n   i l m i y   i s h l a r   В.  V  
D e r y a g i n  
t o m o n i d a n   a m a l g a   o s h irilg a n .  T u p r o q n i n g   k o llo id   k im y o v iy , 
c h u n o n c h i ,   g id ro fillik   x o s sa la rin i  F.  D .  O v c h a r e n k o   o ‘rg a n g a n . 
N . A .   T o r o p o v   t u r l i   o k s id li  va  s i lik a t  s i s t e m a l a r i n i n g   fizik 
k i m y o s i   v a   p e t r o g r a f i y a s i n i   m u k a m m a l   o ‘ r g a n d i   v a   u n i  
a m a liy o tg a   t a t b i q   etd i.  O ksidli  y u q o ri  o ‘tg a   c h i d a m l i   s iste m a la rn i 
f iz ik -k im y o v iy   j i h a t d a n   o 'r g a n i s h   ish lari  A.  S.  B e r e jn o y   t o m o ­
n i d a n   olib   b o rilg a n .
O ' z b e k i s t o n   o l i m l a r i n i n g   h a m   b u   f a n n i n g   r iv o jla n is h ig a  
q o ‘s h g a n   h is s a la ri  s a l m o q l id i r .  M a s a l a n ,   F.  X.  T o j i y e v   lyoss 
t u p r o q l a r i d a g i   i o n   a l m a s h i n i s h   j a r a y o n i   va  u n i n g   t u p r o q  
t e x ­
n o lo g ik   x u su siy a tla rig a   b o ‘lgan  t a ’sirini  o ‘rg a n g a n .  B u  iz la n is h la r 
n a tija s id a   q u r i l i s h   g ‘ishti  ish la b   c h i q a r i s h   t e x n o lo g iy a si  t a k o m i l -  
lash tirilib ,  t a y y o r   m a h s u l o t n i n g   sifati  o s h irilg a n .  A .  A.  I s m a to v  
ishlari  esa  silik a tla rd a g i  i z o m o r f i z m   q o n u n i y a t l a r i n i   o ‘r g a n is h   va 
u l a r   a s o s i d a   t u rli  x ildagi  b o g ‘lo v c h i  m o d d a ,   k e r a m i k a ,   s h i s h a   va 
s h is h a - k r is ta l l   m o d d a l a r n i   y a r a t i s h g a   b a g ‘is h l a n g a n .  T u r l i   xil 
silikat  m a t e r i a l l a r n i   o l i s h d a   a l u m o s i l i k a t   s i s te m a l a r n i   o ‘rganish

va  tu rli  silik a t  b i r ik m a la r n i   y a r a t i s h d a   N .  A.  S ir o j id d i n o v   va 
u n i n g   s h o g i r d l a r in in g   ishlari  a l o h i d a   e ’ti b o r g a   loyiq.  S e m e n t n i n g  
yangi  n a v la r in i  y a r a t i s h d a   T.  A.  O t a q o ‘ziyev  ishlari  m a q t o v g a  
s a z o v o rd ir.  P a s t  t e m p e r a t u r a l i   s e m e n t l a r n i   o l i s h d a   В.  I.  N u d e l -  
m a n n i n g   i l m i y   i z l a n i s h l a r i   0 ‘z b e k i s t o n d a n   t a s h q a r i d a   h a m  
m a ’l u m .   S.  S.  Q o s i m o v a   t o m o n i d a n   q a t o r   s h i s h a l a r n i n g  
ta r k ib l a r in i   y a r a t i s h n i n g   n a z a r i y   va  te x n o l o g i k   aso slari  ish lab  
chiqilgan.
M a z k u r   k i t o b n i   n a s h r g a   t a y y o r l a s h d a   o ‘z i n i n g   f o y d a l i  
m a s l a h a t l a r i ,   t a n q i d i y   f i k r - m u l o h a z a l a r i n i   b i l d i r g a n   p r o f .  
S .M .   T u r o b j o n o v ,   k im y o   fa n la ri  d o k t o r i   Z .  R.  Q o d i r o v a l a r g a  
m u a llif la r  o ‘z  s a m i m i y   m i n n a t d o r c h i l i k l a r i n i   b ild ir a d ila r.
D a r s l ik   ilk  b o r   n a s h r   q i l in a y o tg a n lig i  sab a b li  a y r im   k a m c h i -  
lik la rd a n   xoli  b o ‘lm asligi  m u m k i n .   S h u   sa b a b li  k ito b   h a q i d a g i  
b a r c h a   fik r  v a   m u l o h a z a l a r n i   m u a ll if la r   s a m i m i y   m i n n a t d o r -  
ch ilik   b i la n   q a b u l   q iladila r.
F ik r   va  m u l o h a z a l a r i n g i z n i   q u y id a g i  m a n z i lg a   y u b o r i s h i n -  
gizni  s o ‘ra y m i z : 
Toshkent,  N avoiy  k o ‘chasi,  30,  , , 0 ‘q itu vch i“ 
nashriyot-m atbaa  ijodiy  uyi.

S I L I K A T   VA  Q I Y I N   E R I Y D I G A N  
N O M E T A L L   M A T E R I A L L A R N I N G  
T A R K IB I,  T U Z IL IS H I,  AGREGAT 
H O LA TLARI  VA  X O SS A L A R I
1 -   B O B .
  KREMNIY  VA  UN IN G   BIRIKMALARI
l-§ .  Kremniy
K r e m n i y   d a v r iy   s i s t e m a n i n g   1 4 - e l e m e n t i   b o ‘lib ,  t a s h q i  
e l e k t r o n   q a v a tid a   4   t a   e le k tr o n i  b or.  T a b i a t d a   e r k in   h o l d a   u c h r a -  
m a y d i .   U  b i r i n c h i   b o r   1 8 11-  y ild a   G e y - L y u s s a k   v a   T e n a r  
t o m o n i d a n   S i F 4  ni  m e ta l l   h o l id a g i   kaliy   b i l a n   q a y t a r i s h   a s o s id a  
o l in g a n .   Y e r   q o b i g ‘ida  k r e m n i y n i n g   m i q d o r i   2 7 ,6   % n i  tash k il 
e t i b ,  ta r q a l is h i   b o ‘y ic h a   k i s l o r o d d a n   keyin g i  o ‘r i n d a   t u r a d i .
N i s b a t a n   t o z a   k r e m n i y   k v a rs   S i 0 2  ni  M g   b i l a n   q a y t a r is h  
o r q a li   o lin a d i:
S i 0 2  +   2 M g   =   Si  +   2 M g O
T e x n i k  
t o z a   k r e m n i y   o lish   u c h u n   kv arsn i  u g l e r o d   yoki 
k a r b o r u n d   b i l a n   q a y ta r ila d i:
S i 0 2  +   2 C   =   Si  +   2 C O  
S i 0 2  +   2 S i C   =   3Si  +   2 C O
B u  re ak siy a  e le k t r   p e c h l a r i d a   1900°C  li  t e m p e r a t u r a d a   t e m i r  
i s h t ir o k id a   olib   b o rila d i.  K r e m n i y n i n g   yirik  kristallari  I4 0 0 ° C   d a  
q u y id a g i  reaksiya  y o r d a m i d a   o linadi:
3 K , S i F ,   +   4A1  =   4A 1F ,  +   6 K F   +   3Si
L
 
о 
J
K r e m n i y n i n g   a t o m   o g 'irlig i  2 8 ,0 9 .  U n i n g   u c h t a   r a d io a k tiv  
b o M m a g a n ,  a t o m   o g 'ir lik la r i  28,  29,  30  b o ‘lgan  v a   u c h t a   s u n ’iy 
ra v ish d a  o lin g an   ra dioa ktiv  va  a t o m   o g lirliklari  teg ish lic h a  27,  31, 
32  g a   t e n g   b o 'l g a n   i z o t o p l a r i   b o r ,  s u y u q l a n i s h   t e m p e r a t u r a s i  
I 4 1 4 ° C ,  q a y n a s h   t e m p e r a t u r a s i   2 6 0 0 °C .  U n i n g   e l e k t r   o ‘tk a - 
z ish g a  b o ‘lgan  qarshiligi  tozalig ig a  b o g ‘liq.  K r e m n i y   k u b i k   sin g o - 
n i y a d a   o l m o s   p an jarasi  sin g ari  k ris ta lla n a d i.  E l e m e n t a r   y a c h e y k a  
o ‘q i n i n g   oM cha m i 
a = 5
, 4 3 0 4 8   A 
kX,
  ^ = 8 ,   zichligi  2 ,3 5 — 2,49  g /  
s m 3  ga  teng.  Sindirish  koeffitsiyenti  N = 3 , 8 7 .   P a n j a r a d a   S i—Si

b o g ‘lari  g o m e o p o l y a r   x u s u s i y a t g a   e g a .  K r e m n i y n i n g   k a m  
t u r g ‘u n   b o 'l g a n   g e k s a g o n a l  tu ri  a n i q l a n g a n .
K r e m n iy n i n g   e n g   k o ‘p   ishlatila d ig a n   t a r m o g ‘i  u n in g   y a r i m -  
o ‘tk a z g ic h   sifa tid a   qoM lanishidir.  E l e k t r o n   h i s o b la s h   u s k u n a l a r i, 
r a d i o e l e k t r o n i k a ,   t e l e m e x a n i k a   va  h o k a z o l a r   s h u l a r   j u m l a s i -  
d a n d i r .   U n i n g   y a r i m o ‘tk a z g ic h li  x u susiyati  ta rk ib id a g i  j u d a   o z  
m i q d o r d a g i   k i m y o v i y   a r a l a s h m a l a r   v a   k ris ta ll  p a n j a r a s i n i n g  
n u q s o n l a r i g a   b o g ‘liq.  B u n d a   yo t  a r a l a s h m a l a r n i n g   m iq d o r i   b i r  
k r e m n i y   a t o m i g a   10'4  —  10  10  a t o m d a n   o sh m a slig i  za ru r.  Y a r i m -  
o ‘t k a z g i c h   s i f a t i d a   k r e m n i y n i n g   m o n o k r i s t a l l a r i   i s h l a t i l a d i .  
U l a r n i   olish   u c h u n   avval  k r e m n i y n i n g   u c h u v c h a n   b ir i k m a l a r i ,  
y a ’ni  g a l o g e n i d l a r   va  g i d r i d l a r   hosil  q ilin a d i.  M a s a la n ,   S iC l 4  va 
Z n   b u g 'l a r i   ( q a y t a r u v c h i )   9 50°C   d a   kvarsli  r e a k t o r l a r d a n   o ‘t- 
kaz ila d i.  B u n d a   Si  s h o d a - s h o d a   h o l d a   t u s h a   b o s h la y d i.  R e a k siy a  
b o s h i d a   S i C l 4  k o ‘p   m a r t a   fraksiyali  d is tilla s h ,  ru x   e sa  d istilla s h  
z o n a li   s u y u q l a n t ir i s h   y o r d a m i d a   t o z a l a n a d i .   A g a r   Z n   o ' m i g a   H 2 
ishlatilsa,  Si  t o z a r o q   h o l d a   c h i q a d i .
K r e m n i y   m o n o k r i s t a l l a r i n i   o lis h   u c h u n   s u y u q l a n t i r i l g a n  
t o z a   k v a r s d a n   y a s a lg a n   tig e lla rd a g i  Si  s u y u l t m a s ig a   m o n o k r i s -  
t a l l n i n g   k esib   o l i n g a n   b i r   b o l a g i   t u s h i r i l a d i   va  s u y u q l a n i s h  
t e m p e r a t u r a s i d a n   b i r o z   y u q o r i   t e m p e r a t u r a g a c h a   q iz d irila d i. 
S o ‘n g   b i r o z   u s h l a n i b ,   a s t a - s e k i n   a y l a n t i r i b ,   m o n o k r i s t a l l  
c h o ‘z ib   c h i q a r a   b o s h l a n a d i .   M o n o k r i s t a l l n i n g   o ‘l c h a m i   d i a m e t r i  
b o ‘y i c h a   50   m m ,   u z u n lig i  b o ‘y i c h a   4 5 0   m m   g a   y e ta d i.  U n d a g i  
y o t   a r a l a s h m a l a r n i n g   k o n s e n t r a ts i y a s i   1  -  10 м  s m   1  d a n   k a m  
b o ‘lib,  qarshiligi  3  O m   •  m   ga  t e n g d ir.  K r e m n i y   y a n a   e l e k t r   b ila n  
q i z d i r il a d i g a n   k a r b o r u n d   s t e r j e n l a r   ishlab  c h i q a r i s h d a   h a m   is h ­
latiladi.
Si  f to r  va  a z o t   k is lo ta   a r a l a s h m a l a r i d a n   b o s h q a   b a r c h a  
k i slo ta la rg a   c h i d a m l i ,   lek in   s u y u q l a n t i r i lg a n   va  e r itilg a n   i s h q o r -  
l a r d a   erish i  m u m k i n :
Si  +   2 N a O H   +   H 20   =   N a 2S i 0 3  +   2 H 2
K r e m n i y n i n g   g i d r o k s i d l a r id a   b i r o z   k islotali  x u s u siy a t  b o r. 
K r e m n i y   k u c h li  q a y t a r u v c h i d i r ,   s u y u q l a n g a n   m e t a l l a r d a   e riydi, 
p o l i m e r l a n i s h   x u s u s i y a t i g a   e g a .  U n d a   a m f o t e r l i k   x o s s a l a r i  
m a v j u d ,   lek in   k r e m n i y n i n g   v a le n t   e l e k t r o n l a r i n i   b e r is h   x u s u ­
siyati  u la r n i   b irik tir ib   o l i s h i d a n   k o ‘ra  k u c h l i r o q d i r .   K r e m n i y  
d a v r iy   s i s t e m a n i n g   79  %  e l e m e n t l a r i   b ila n   b irik ib ,  160  d a n  
o r t i q   b i n a r   b i r i k m a l a r   hosil  q iladi.

2-  §.  Kremniyning  vodorod  bilan  hosil 
qiigan  birikmalari
K re m n iy n in g   v o d o r o d   bilan   hosil  qiigan  birik m alari 
krem niy 
vod orod la r
  yoki 
sila n la r
  d ey ila d i.  S i l a n la r n i n g   u m u m i y   f o r m u -  
lasi  u g l e v o d o r o d l a r n i n g   fo r m u l a s i g a   o ‘x s h a y d i,  y a ’ni  8 Ж 2„+2:
S iH 4  —  monosilan;  S i,H 6— disilan;  Si3H 8  — trisilan;  Si4H l0 — tet- 
rasilan;  Si5H 12  —  p e n ta sila n   va  h o k a z o   S i14H 30  gacha.
S il a n la r   p a r a f i n l a r g a   q a r a g a n d a   f a o lr o q d ir .   (J la r  t o z a   h o l d a  
g e k s a s il a n g a c h a   o l i n g a n .  S ila n la r  m a g n i y ,  kalsiy  v a   litiy  silitsid- 
la rig a   kislota  t a ’sir  e t ti r i b   o lin a d i:
M g ,S i  +   4 H C 1   =   S i H 4  +   2 M g C l 2
B u n d a y   r e a k s i y a   o r q a l i   s i l a n l a r n i n g   a r a l a s h m a s i   h o s i l 
b o ‘ladi.  A r a l a s h m a n i   y o d n i n g   KI  d a g i  1%  li  e r it m a s i   b ila n  
y u v ib ,  P 20 5  u s tid a   q u r it i la d i ,   keyin  —  180°C  g a c h a   sovitilsa, 
u l a r n i   h a y d a s h   y o ‘li  b i l a n   a jra tib   olish   m u m k i n .   S ilan  88,48°  К  
d a   k r is ta lla n a d i,  1 6 Г К   d a n   y u q o ri  t e m p e r a t u r a d a   ra n g s iz   gaz ga 
a y l a n a d i .   K r e m n i y   a t o m i   s o n i n i n g   o rt i s h i   b il a n   s i l a n l a r n i n g  
m u s t a h k a m l i g i   p a s a y a d i .   H a v o s i z   j o y d a   S i H 4  4 0 0 ° C   t e m p e ­
r a t u r a d a   Si  va  H 2  ga  a jra lsa ,  Si2H 6  2 5 0 °C   d a ,  p o l i s il a n l a r   esa 
0 ° C   d a   ajra lib   k e ta d i.  H a v o d a   s il a n l a r   a l a n g a l a n i b ,   p o rtla y d i. 
S il a n l a r   k islo ta la r  b i l a n   re ak siy ag a  k i r i s h m a y d i ,   lekin  i s h q o r l a r  
b i l a n   q u y i d a g i c h a   t a ’sirlash ad i:
S i H 4  +   2 N a O H   +   H 20   =   N a 2S i 0 3  +   4 H ,
G a l o g e n l a r   b i l a n   s i l a n l a r   p o r t l a s h   o r q a l i   r e a k s i y a g a  
k iris h a d i.  H a m m a   s ila n l a r   z a h a r l i   m o d d a l a r d i r .   U l a r d a n   k r e m ­
n iy o r g a n i k   m o d d a l a r n i   o l i s h d a   va  q a y t a r u v c h i   s ifa tid a   fo y d a -  
la n ila d i.  S il a n la r   b i la n   b i r   q a t o r d a   s ile n la r  ( S i H 2) v  v a   silin la r 
( S i H ) A  sifatidagi  p o l i m e r l a r   o lin g a n .

Download 14.54 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling