J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

Hozirgi zamon puli tovar­larni ayriboshlashda umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi, umumko‘pchilik tomonidan tan olingan va davlat tomonidan qonunlashtirilgan vositadir.
Pul tovar muomalasi doirasi­dan tashqarida ham amal qila bosh­laydi: pul rentasi, pul soliqlari vujudga keladi, natural majburiyatlar pul majburiyatlariga aylanadi.
Shu tariqa pul ishlab chiqarish va muomala jarayonida bir qator vazifa­larni bajaradi: 1. Qiymat o‘lchovi. 2. Muomala vositasi. 3. Boy­lik to‘plash vositasi. 4. To‘lovvositasi.
Pul massasini naqd pulga aylantirish imkoniyati turlicha bo‘lib, faqat naqd pulni xohlagan maqsadda ishlatish mumkin.
Pul – bu ayriboshlashning umumiy tan olingan vositasi. Bu yerda «umumiy tan olingan»²² so‘ziga e’tiborni qaratish juda muhim.
Shunday qilib, tovar ayriboshlash, ishlab chiqarish va pul­ning kelib chiqishi hamda tovar - pul muomalasining rivoj­lanishi bozor va bozor iqtisodiyotining kelib chiqishiga sabab bo‘ldi va uning rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi.

12-mavzu

BOZOR IQTISODIYOTI. BOZOR VA UNING TUZILISHI

1.Bozor iqtisodiyotining vujudga kelishi va uning asosiy modellari
Кishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo‘jaligi ne­gizida bozor iqtisodiyoti vujudga kelib, u borgan sari rivojlanib bo­rishini ko‘rsatdi. XVII–XVIII asrlarga kelib, insoniyat xususiy mulk­chilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tdi. Iqtisodiyotda unga xos bo‘lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard natijada hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi.
O‘zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar «Amerika», «Yaponiya», «Germaniya», «Shvetsiya», «Janubiy Кoreya», «Xitoy» modeli va boshqalar hisoblanadi.
«AQSH modeli» liberal model sifatida tavsiflanadi. Amerikacha andozaningo‘ziga xos xususiyati uning tadbir­korlikni aholi orasida keng yoyishga, ommaviylikka erishishni ta’minlashga asoslangan­ligidadir. U jamiyat a’zolaridan har birining ishbilarmonlik faoli­yatini qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy manfaat­dorlikni oshirish uchun keng shart-sharoit yaratishga qaratilgan.