J o b a s I: Qabiletke pedagogikalıq psixologiyalıq xarakteristika
Mu ǵallimlerge qarım-qatnaslar haqqındaǵı keńesler
Download 186.66 Kb. Pdf ko'rish
|
8-tema Uzliksiz ta\'lim pedagogikas. Ped sheber
Mu
ǵallimlerge qarım-qatnaslar haqqındaǵı keńesler. Oqıwshılar menen qatnasta muǵallim mına túsinikke tiykarlanıwı kerek, mektep biziń mámleketimizdiń bir bólegi, al muǵallimniń balalarǵa qatnası jámiyetlik talaplardıń kórinisi. Óziniń jámiyettiń isenimli adamı sıpatında sezine otırıp hám onıń printsiplerine súyene otırıp, muǵallim óziniń pedagogikalıq pozitsıyasın ashıq kórsetiwge bolmaydı. Balalar ushın muǵallimniń sózi hám isi onıń óziniń isenimi sıpatında qabıl etiliwi kerek, al tek óz minnetin orınlawshı bolıp emes. Pedagogtıń haq kewilliligi onıń tárbiyalanıwshılar menen baylanıs jasawınıń bekkem girewi. Oqıwshılar menen tabıslı ornatıw ushın bárinen de burın óziniń jeke basın qádirlep biliw kerek. Ózin ańlaw, ózin basqarıw hár bir muǵallimniń turaqlı ǵamxorı bolıwı kerek. Ózini ń emotsionallıq jaǵdayın basqara biliw eń tiykarǵı dıqqattı talap etedi tárbiya protsessinde ashıwlanǵan ton menen sóylew, qolaysız, jaman emotsiyanı iyelew, baqırıw zıyanın tiygizedi. Hámme waqıt pedagog konfliktli jaǵdayǵa. Ózi tárepinen qanday qosımsha qosılǵanlıǵı haqqında ózine esap berip barıwı kerek. Muǵallim menen oqıwshı arasındaǵı pedagogikalıq maqsetke muwapıq qarım- qatnas óz-ara sıylasıqtıń tiykarında, oqıwshınıń jeke ar-namısı hám pedagogtıń óz qádir qımbatın óz ornına qoyıp túsingende ǵana qurıladı. Hár bir oqıwshınıń jeke basın húrmetlew kerek, hár birin túsiniw kerek, onda óz jora joldasları arasında degen isenimdi payda etip, onıń jaqsı tárepleriniń rawajlanıwın qollap-quwatlaw kerek. Pedagog jánede óziniń unamlı tareplerin kórsete biliw kerek balalarǵa óziniń jeke basınıń kúshin, qızıǵıwın uqıplılıǵın, aqılınıń keńligin, kókiregin kermewi, shırrıymawı, óziniń qádir-qımbatın ar-namısın kórsete alıwı tiyis. Muǵallim menen oqıwshı arasında bolatuǵın qarım-qatnasqa xárakterli bolǵan element bul belgisizlik anıq emeslik, ol oqıwshınıń psixikalıq jaǵdayı hám minez- qulıq motivlerine tiyisli maǵlıwmatlardıń jetispewshiligi menen baylanıslı boladı. Sonıń ushın da muǵallim óziniń baslawshılıǵın, pedagogikalıq qıyalın, emotsional jaǵdaydı túsine biliwdiń minez-qulqın durıs túsiniwin rawajlandırıw kerek. Muǵallimniń oqıwshılar menen sabaqtaǵı hám onnan tısqarısındaǵı qatnas sheberliginiń tiykarǵı kórsetkishi bul muǵallimniń sóylew xızmetin qısqartıw arqalı oqıwshılardıń sóyley xızmetin asırıw natiyjesin payda bermeytuǵın tınıshlıqtı qısqartıp, qarım-qatnas jasawdı kúsheytiw kerek. Balalardıń azǵantay,onsha kózge ilinbeytuǵın tabısı ushında maqtawın beriw kerek. Maqtawdı kollektivtiń aldında bergen jaqsı, nal urısatuǵın bolsań jeke ózin alıp urısqan jón. Muǵallimniń sózi bunıń menen ázzi bolmawı kerek. Al egerde siziń dawısıńız jetpese, ım, siltew, mimika, kóz-qarasıńız jardem beredi. Ózbekstan Respublikasınıń házirgi dáwiri, bunnan keyingi rawajlanıwı dawamında, respublikamız erkinligin álpayım adamnıń ómirindegi is háreketin, tártibin bekkemlew ushın, jas áwladqa dúńya standartına say dárejede bilim beriwimiz zárúr bolıp esaplanadı. Demek aldımızda turǵan hár bir insandı, hár bir millet wákiliın mámleketimiz rawajlanıwı jolında ózindegi hámme bilim hám uqıplıqların Watan ushın óziniń janın berıwge tayar turǵan insanlar ǵana Ózbekstandı dúńyadaǵı eń aldınǵı mámleketler qatarına qosıwı múmkin. Sonlıqtan jaslarımızdı tárbiyalawda birinshi gezekte shıǵıs ulamalarınıń, ata-babalarımızdıń bizge qaldırıp ketken miyrasların úyreniwimiz lazım. Hár bir adamnıń xalıqtıń hám millettiń ózine say arzıw- ármanları hám ruwxıy sezimleri boladı. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin pútkil tarıyxıy rawajlanıw dáwirin, xalqımız tárepinen dóretilgen hámde ata- babalarımız jaratıp ketken aldıńǵı oy-pikirlerdi, milliy qádiriyatlardı, sonday-aq házirgi rawajlanǵan mámleketler qádiriyatların tereń úyrenip óziniń milliy mádeniyatın keńnen rawajlandırmaqta. Qádiriyat-dep jámiyet ushın áhmiyetli bolǵan, millet, elat hám sotsiyallıq toparlardıń mápleri hám maqsetleri jolında xızmet qılatuǵın erkinlik, sotsiyallıq ádalatlıq, teńlik. Haqıyqatlıq, aǵartıwshılıq, gózzallıq, hadallıq, óz burshına sadıqlıq sıyaqlı pazıyletlerdiń jıyındısına aytıladı. Qádiriyat sotsiallıq- tarıyxıy qubılıs bolsa da onıń áhmiyeti hám mazmunı jámiyet aǵzalarınıń oǵan bolǵan qatnası tiykarında belgilenedi. Búgingi kúnde jaslardı ǵárezsizlik ruwxında tárbiyalawda milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlardan paydalanıw tálim-tárbiya nátiyjeliligin asırıw menen birge jámiyetimizdi ekonomıkalıq, sotsiyallıq, siyasiy dárejesin kóteriwge de xızmet qıladı. Ózbekstan xalqınıń milliy úrp-ádetleri, turmıs tárizin tereń úyrenip, hádislerde keltirilgen hikmetli sózlerdi házirgi aldıńǵı mádeniyat dúrdanaları menen bayıta otırıp, durıs tárbiyaǵa tán ulıwma insaniylıq pazıyletlerdı altıǵa bóledi: 1.Insannıń ulıwma pazıyletlerı: jaǵımlılıq, gózallıq, kórkemlilik. Kórkem adam tek kiyimi menen emes, sózi, ádebi menen de itibardı ózine tartadı. Kewli ashıqlıq, kemtarınlıq, ózgelerdiń húrmetin ornına qoyıw, sózge sheshenlik, az sóylep kóp isleytuǵın úlken tájiriybeni iyelew, beyimlilik, zıyalı, sawatlı, tábiyiylik. 2. Aqılıy qásiyetleri- adamgershilikli, qanaatshıl, jankúyer, miyrimli, itibarlı, mulayım, ádep-ikramlı, keshirimli, úlkenlerge húrmet kórsetiw, sabırlı, óziniń jeke mápin ulıwma mápke boysındırıw. 3. Isbilermenlik, issheńlik qásiyetleri- quntlılıq, intalılıq, juwapkershilikli, hadallıq, páklik, joqarı bilimlilik, shaqqanlıq, tártiplilik, alǵa ilgerilewshilik, shıdamlılıq, óz is rejesine iye bolıwı, tejep is júritiwi, saqıylıq. 4. Insannıń bilimdanlıq qásiyetleri- ziyrekligi, qatıqulaqlıǵı, tereń pikir júritiwi, tiykarlanıwshı, boljawshılıǵı, dóretiwshılıgı anıq-ráwshan kórsete alıwshılıǵı, kritikalawshı, qızıǵıwshılıǵı. dıqqatlılıǵı, tereń bilimliligi, házir juwaplılıǵı. 5. Erk qásiyetleri shaqqanlıǵı, epshilligi, kóterińki ruwx, intızamlıǵı. 6.Sezim qásiyetlerı shadıqurram, házilkesh, isengısh, kek saqlamaytuǵın, uyalshaq, tartınshaq, diyanatlı, kishipeyillilik, iybelilik, azadalıq, názik tábiyatlılıq. Usı joqarıda atap ótilgen jeke qásiyetlerdi hár bir muǵallim oqıwshılar menen qarım –qatnas jasaw payıtında olarda qáliplestirip hám rawajlandırıp barsa oqıw tárbiya jumıslarınıń jaqsı jolǵa qoyılǵanlıǵınan dárek beredi. Barlıq mámleketlerde de usınday jaqsı qásiyetlerdi óz xalqınıń boyına sińdirip barıwǵa háreket qıladı. Tárbiyanıń ulıwma maqseti pedagogikalıq protsesste jeke maqsetke- ulıwma insanıylıq pazıyletlerdi qáliplestiriwge qaratıladı. -Milliy qadiriyatlarımız degende biz ata-babalarımızdan bizge shekem jetip kelgen, oraza hayt, qurban hayt, Nawrız bayramı, besik toy, súnnet toy, bala úylendiriw, qız uzatıw, toylarına baylanıslı túrli merekeler, sonday-aq xalıqtıń hár túrli dástúrleri, ata-analarǵa húrmet, jaslarǵa izzet, milliy ádep-ikramlılıq normaların saqlaw, bilim alıw shańaraqtıń bekkemligine erisiw, ustazlardı qádirlew, qaytıs bolǵanlar qábirin zıyarat qılıw, elge xalıqqa mexir-muxabbat, Watandı súyiw, ardaqlaw, áskerlikke óz ıqtıyarı menen barıw, internatsional bolıw h.t.b. túsinemiz. Qaraqalpaq xalıq dástúrlerinde balanı kishkene jasınan baslap miynetke úyretiledi. Bul olardı miynet súygishlikke, juwapkershilikke isti óz waqtında orınlaw sezimlerine, shaqqanlıqqa, puxta isley biliwge, tárbiyalawǵa járdem beredi. Balalar paydalı isler menen qanshelli bánt bolsa, olar tártipsizlikti, ádepsizliktiń, jaramsız háreketlerden uzaq júredi. Xalqımız mektep jasındaǵı balalardı bolsa jámiyetlik paydalı miynetke úyretip baradı. Álbette, muǵallimler balalarǵa miynet tárbiyasın beriwde xalıqlıq dástúr úrp-ádetlerden keńnen paydalanıp atır. Máselen, jaslardı xalıq ónerine, keste toqıw jip iyiriw, gilem, palas toqıw, aǵashtan oyıp buyım islew, astaqta, qantaqta t.b. islewdi úyretilip atır, jas óspirim oqıwshılar awıl xojalıq eginlerin tárbiyalaw, mallardı kútiw, islerine qatnastırmaqta. Olarǵa ata-babalarımızdan miyras bolıp kiyatırǵan diyxanshılıq, mal sharwashılıq, ózine tán sırların tereńirek úyrenip xalıqtıń miynetin dástúrine qatnas kúsheymekte. Prezidentimiz I.A.Karimov ruwxıy jaqtan rawajlanǵan bárkamal áwladtı tárbiyalaw haqqında, Ruhxıylıq tárbiyanıń eń tásirsheń quralı eken, onnan aqıllı túrde paydalanıp, balalardı Watan súyiwshilikke, ádep-ikramlılıqqa úyretiw kerek boladı. Burınǵı ata-babalarımız kámil insan haqqında búgin bir ádep-ikramlılıq talaplar jıynaǵan zamanagóy tilde aytsaq, shıǵıstıń ádep-ikramlılıq kodeksi islep shıqqan. Kisi qálbinde haramnan jerkeniw, nápáklikke adamsızlıqqa qarsı úzliksiz gúres bolıwı kerek. Haqıyqatında da jas áwladımız jańa jámiyet qurıwshısı, ǵárezsizlik jeńisine sadıq bolıwı menen birge neshe ásirlik mádeniy, ruwxıy miyraslarımızdıń qádirli úlgilerin úyreniwi hám ómirde, adamlar menen qarım-qatnasta paydalanıwı zárúr. Jaslardıń ómirinde tutqan ornı, dúńyaǵa kóz-qarası, sana sezimi, ruwxıy dúńyası óz-ózinen qáliplespeydi. Buǵan ayrıqsha itibar beriw, tárbiyalaw, ilim sırların hár tárepleme úyretiw kerek. Buǵan muǵallim, tárbiyashı, ata-ana hám jámiyet juwapker bolıp esaplanadı. Hár bir insannıń, hár bir shańaraqtıń jámiyetimizdiń ádiwli wazıypası qábiletli perzentlerdi ósiriw, olardı fizikalıq hám ruwxıy jaqtan bay etip tárbiyalaw, ata- anasına, Watanına sadıq azamatlar etip tárbiyalawdan ibarat. Sonıń ushında ǵárezsiz Ózbekstannı ń birinshi Konstitutsiyasında shańaraq jámiyettiń tiykarǵı buwını, analıq hám balalıq mámleket tárepinen qorǵaladı, er jetken miynet islewge jaramlı balalar ózleriniń ata-analarına ǵamxorlıq qılıwı shárt dep kórsetilgen. Bul isenimlerde xalqımız basıp ótken uzaq hám erkin tariyxıy joldıń ólmes miyrasları jatır. Aqırı ata-ananı qádirlew, bir-birewge húrmet-izzet, adamgershilik pazıyletler bulardıń hámmesi ásirler dawamında áwladtan-áwladqa ótip, biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen hám qanımızǵa sińgen shıǵıs xalıqları tárbiyasınıń ádiwli ózine tán belgileri. Qaraqalpaq shańaraqlarındaǵı milliy úrp-ádetler, dástúrler, qádiriyatlar, ata-babalarımızdıń bala tárbiyası haqqındaǵı úgit násiyatları úlken áhmiyetke iye. Ápiwayı mısal, qaraqalpaq shańaraqlarınıń kópshiliginde áwlad ata- bala aqlıq qarım-qatnası, jası úlkenlerdiń ómirlik tájiriybeleri arqalı tárbiya beriwi, jası kishilerdiń olarǵa húrmet-izzeti, ǵamxorlıǵı, ata-anasınıń ullı insanlar dep qádirlewi, eń jaqsı pazıyletleri bolıp esaplansa, ekinshi tárepten, Ustaz-atańdan ullı naqılına tiykarlanıp, tálim tárbiya bergen insanlarǵa joqarı húrmet kórsetip kelgen. Jeke adamnıń átirapındaǵı adamlar menen qarım-qatnası onıń ruwxıy kelbetin tanıtadı. Ruwxıylıqtıń tiykarı tárbiya bolıp tabıladı. Ibn Sino aytqanınday, tárbiya balanıń ana qarnındaǵı dáwirinen baslanadı. Bul ata-babalarımız qanınıń, násilden kiyatırǵan ana súti menen kirgen temperamentler, minez-qulıqlar, deneniń fiziologiyalıq jaqtan dúzilisi t. b. bolıp esaplanadı. Usı belgilerdiń durıs rawajlanıp, qáliplesiwi ushın bir qansha imkaniyatlar jaratılmaqta. Ruwhıy duńya tárbiya, iyman ilim menen bayıp otıradı. Jeke adamdı jetik insan bolıp jetilisiwine imkaniyat tuwǵızadı. Óziniń pikirli, ruwhıy duńyası bay adamlar qansha kóp bolsa, milletiniń ruwxıylıǵı sonshalıq joqarı boladı. Demek, oqıwshılarǵa milliy qarım qatnastı úyretiwde xalıq pedagogikasınan da keń paydalanıw lazım. Máselen, jas kishilerdiń jası úlkenge birinshi bolıp sálem beriwi, ol jası úlkenlerdiń amanlıq esenlik sorasıp bolǵansha ádep saqlap úndemey turıwı, keyninen sorasıwın alıp qarayıq. Bul orında hesh kim usılay isle dep buyrıq bermeydi. Bul adamlardıń insanıylıǵın, adamgershilik hám ádep-ikramlılıq qatnasların bildiretuǵın jaǵday. Usınday qarım-qatnaslardı jaslarǵa keńnen úyretken maqul. Sonday-aq jaslarımız Tumaris, Najimatdın Kubro, Jaloladtin Manguberdi, Ernazar Alakóz usaǵan xalıq qaxarmanlarınan. Watanǵa berilgenlik, óz xalqın súyiwi hám sadıqlıq úlgilerin ullı sárkarda Amir Temurden adalatlılıq, ar-namıs sezimlerin úyreniw kerek. Muqaddes Quranı Karim, Mubarek hadisten, sonday-aq imam Al`-Buháriy , At-Termiziy, Bahawatdin Naqshband, Az- Zamaxshariy, Axmed Yassawiy, Al-Farabiy, Ibn Sino, Beruniy, Omar Hayyam, Berdaq, Ájiniyaz usaǵan ullı danıshpan sóz zergerleriniń bay miyrasın úyreniwi lazım. Bız jaslarımızda olar qaldırǵan milliy hám mádeniy miyrasqa ayrıqsha húrmet hám itibar sezimlerin qáliplestiriwimiz zárúr. Mekteplerde tariyx, ádebiyat, matematika, geografiya hám basqada pánlerdi oqıtqanda mámleketimizdegi ullı azamatlardıń, ulamalardıń ómiri hám islegen xızmetleri haqqında tereń maǵlıwmat berip barıwımız zárúr. Bul jetik insandı jetilistiriwdegıi eń aydın jol bolıp tabıladı. Jaslardı milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlar ruwxında tárbiyalawda shańaraq, mektep hám máhállelerdiń birge islesiwi ayrıqsha áhmiyetke iye. Tárbiya máselesinde qaraytuǵın bolsaq, ol shańaraq hám mektepti baylanıstırıp turıwshı bekkem kópirge aylanbaqta. Sebebi hár bir bala shańaraqta, mektepte alǵan bilimi hám tárbiyasınıń, úgit-násiyat kónlikpeleriniń qanshelli haqıyqıy ekenligin máhallede óz qatarları menen qarım-qatnasta, qızǵın básekelerde sınap kóredi. Mine usı ómir sınaǵınan ótpegende hár qanday ata-ananıńda, ustazdıńda aytqan úgit nasiyatları zaya bolıwı itimal edi. Sebebi, máhalle jamiyetlik ómirdıń besigi, watan tımsalı, watan ishindegi watan bolıp esaplanadı. Eger shańaraq, mektep bala ushın, jas óspirim ushın, bilimi bar tárbiya oshaǵı bolsa, máhalle onıń ushın ómirinshe tárbiya orayı bolıp qaladı. Hátteki tárbiyashı bolǵan ata-ananıń, oqıtıwshınıń ózide máhallede tárbiyalanadı, onnan bárqulla ruwxıy azıq aladı. Bir sóz benen aytqanda tárbiyashı tárbiyalaytuǵın orınnıń ózi usı máhalle. Demek, máhalleniń ózi ulken tárbiya universiteti bolıp esaplanadı. Sonlıqtan mektep penen máhalle birge islew kerek. Ádeptanıw sabaqlarında tez-tez máhallelerden eń úlgili, abıroylı, húrmetli, itibarlı jas úlken ata hám analardı mirát etiw zárúr. Eger máhalleniń ómı;ir tájiriybesi mol, el arasında abıroyǵa iye bolǵan, áskeriy xızmetti úlgili atqarǵan, bilimli, hár tárepleme jetik jigitler joqarı klasstıń er balları menen ushırasıw, gúrrińlesiw alıp barsa, iybeli, itibarlı analarımız joqarı klass qızları menen gúrrińlesiwler alıp barsa, oqıwshılarımız milliy qarım-qatnasıqlardı,ádep- ikramlılıqtı máhálleden, el-jurt arasında júris-turıs qaǵıydaların, úlkenge húrmet, kishige izzet, ata-ana, ul-qız, kelin-kúyew, qayın ata, qayın ene qanday qatnasıqta bolıwdıń názik sırların úyrenedi. Mekteptegi eń úlgili oqıwshılardıń máhállede jasaytuǵın urıs veteranları yamasa awırıw bolǵan jeke baslı qariyalardıń jaǵdayınan xabar alıw, olardıń kúndelikli jumıslarına járdem beriw maqsetinde shólkemleskenlik penen olardıń jumısların qadaǵalap barsa maqsetke muwapıq bolar edi. Ulıwma aytqanda, ǵárezsizlik sharapatı menen, ózligimizdi tanıp, arzıw- ármanlarımız ámelge astı. Usılardı jas áwladqa tereń úyretpey, óz halqına, onıń jetiskenligi, tili hám mádeniyatına muxabbat hám húrmet ruwhında tárbiyalamay turıp, haqıyqıy insandı óz Watanınıń jan kúyerin tárbiyalaw múmkin emes. Sonlıqtanda hár bir muǵallim, tárbiyashı balalardı tárbiyalawda milliy hám ulıwma insanıylıq qadiriyatlardan keńnen paydalanılǵanı maqul. Morallıq tárbiya jan-jaqlı jáne sáykes keletugın rawjlangan adamdı qáliplestiretuǵın qural. Adamgershilikke tárbiyalaw isiniń tek ózine tán ózgeshelikler hám nızamlıqlar bolǵanlıqtan onıń ilimi negizdegi mánisi jasalıw tiyis. Házirgi waqıtta jaslarga moral`lıq tárbiya beriwdiń máselelerin anıqlaw baslı Pedagogikalıq etikanıń tiykarǵı maqseti usı talapları turmısqa asırıw bolıp tabıladı. Etika bilimniń eń negizgi mashqalalarınıń biri jeke maqset penen ulıwma maqsettiń óz-ara qatnasın ornatıw. Usılardıń óz-ara baylanısı jeke adamnıń sanasında onıń is háreketinde Morallıq sezim ar-uyat óz minnetti tuwralı sezimler tuwǵızadı, jamiyette balalardı tárbiyalaw protsessinde jeke maqset penen ulıwma jamiytlik maqsettiń birligin kórsetip otırıw Pedagogikalıq xızmetke qoyılatupın tiykarǵı talaplardıń biri. Sonlıqtan Pedagogikalıq etika bul maseleni óz ishine aladı . Pedagogıkalıq etika muǵallimge kásiplik ádeplilik tuwralı túsinik, bilim beriwdi gózleydi. Usıǵan qaray mekteptegi sheshiwshi tulga muǵallimniń Morallıq tayarlıgı menen madeniyati háazirgi kúnde qanday bolıwı kerekligin anıqlaw, onı mazmunı menen ózinsheliklerin tańlaw Pedagogikalıq etikanıń eń tiykarǵı úyrenetuǵın máseleleriniń biri. Miynet túrlerine bóliniwine baylanıslı hár qıylı kásipler sanı kóbeyedi. Solay etip belgili bir tarawda nátiyjeli miynet etiw ushın usı kásip wakili óz kásibin tolıq hám tereń úyreniwi kerek. Usınıń menen ol kásiplik moral` rejeleri menen de tolıq tanıs bolıwı zarúr. Óytkeni hár qanday kásiptiń xalıqtı tárbiyalawda tikkeley yamasa janapay qatnası bar ekenligi dawsız. Bul qaǵıydanıń ásirese pedagogikalıq kásipke qatnası zor. Ulıwma kásiplik etika adamlardıń kásibine, olardıń jamiyettegi ornına, xızmet ózgesheligine, sotsiyallıq ayırmashılıqlarına, ósken jáne ómir súretuǵın ortalıǵınıń ózgesheligine qaray qaliplesedi. Etika- grekshe etos-qulıq, ádep, úrp degen mániste ańlatadı. Kásiplik etika ishinde Pedagogikalıq etika ayrıqsha orın tutadı. Pedagog kadrlar shın manisinde bilim hám tárbiya beriwshiler ǵana emes, olar usının menen bir qatarda xalıq arasında hár-qıylı úgit-násiyat islerin alıp barıwshılar bolıp esaplanadı. Usı juwapkershilikli hám maqtanıshlı xızmettı alıp barıwda pedagog xızmetlerdıń aldında úlken wazıypalar tur. Olardıń bilimi, Oqıtıw hám tárbiyalaw ádisleri, jeke basınıń ruwxıy hám Morallıq tulǵası bolajaq áwladınıń hár tárepleme rawajlanıwına tikkeley tásir jasaydı. Bul jerde muǵallimlerdiń minez-qulqı mine tártibiniń, oqıwshılar menen jurtshılıqka tiygizetuǵın tárbiyalıq paydası zor ekenligin hasla umıtpawımız kerek. Mektep hár bir adamnıń jasap turǵan ortalıǵın tereń úyreniwin qáleydi. Al mektepte negizgi tulǵa-muǵallim. Olardıń bilimine, pedagogikalıq sheberligine, jumısqa degen súyispenshiligine baylanıslı biziń bolajaq jaslarımızdıń bilimge degen, miynetke degen bilim beriw menen bir qatar olardıń dúnńyaǵa degen kóz- qarasın, házir dáwirde elimizde júz berip atırǵan hár qıylı ózgerislerge qatnasın, adamgershilikli qásiyetlerin qáliplestiriw hám solay etip qorshaǵan orgatalıqtı tereń úyreniwge jagday jasaw bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda mektepte sanawlı tereń bilimli, fizikalıq hám aqıl miynetine birdey qabiletli saw-salamat áwladtı jamiyet hám ilim talabına say adamlar etip tárbiyalap jetilistirip shıǵaradı. Muǵallimniń jámiyet aldında usı ardaqlı miynet kúndelikli oqıw-tárbiya jumısında, jamiyetlik xızmet atqarıw barısında, úlgili shańaraq, jarasıqlı turmıs qurıw jolında júzege asadı. Pedagogikalıq etikanıń baslı ózgeshelikeriniń biri muǵallim jas óspirimlerge Morallıq tárbiya beriw protsessinde tek belgili morallıq qaǵıydalardı qaytalaw arqalı menen emes, al pútkil oqıw tárbiya isin adamgershilikke tárbiyalaw isi menen ushırastıra biliwi kerek. Bul protsesti iske asırıw ushın mugalimniń ózi printsipial hám kásiplik tayarlanǵan, juwapkershilikti seze bilgen bolıwı kerek. Ustazlardıń bilimliligi jaslardıń morallıq qasiyetlerin ózinen-ózi qáliplestire almaydı. Adam bilimli bolıwı múmkın, biraq minez qulqı adamgershilikli qásiyeti gey waqıtta onıń bilimine qayshı keliwi itimal. Ómirde geybir bilimli adamlar arasında moral`dıń normaları menen printsiplerine qayshı keletuǵın, sózi menen isi arasında alshaqlıq bar adamlar gezlesip otıradı. Onıń sebebi, alǵan bilimi adamnıń jan dúnyasına, ishki sezimine aylanbaǵanlıgında. Bilimli muǵallim sonıń menen qatar joqarǵı morallıq qásiyetlerdiń iyesi bolmasa tárbiya isine zıyanın tiygizedi. Sonlıqtan pedagogıkalıq kollektıvte etikalıq teoriyalıq máselelerin unamlı talap turıwdı turaqlı dástúrge aylandırıp otırıw shárt. Pedagogikalıq etikanıń- ózgesheligi muǵallim jas áwladqa belgili bir tarawda bilim beriw menen qatar óziniń is háreketi, dúnyaǵa kóz-qarası, adamgershiligi hám gumanistlik qásiyetleri arqalı olardı biyik Morallıq ruwxta tárbiyalawı tiyis. Muǵallim etikasınıń -tagı bir ózgeshiligi shakirtlerine súyispenshiligi “Balalardı súymeytuǵın adamlar muǵallim bolıwı múmkın emes”. Makarenko A.S. Muǵallimshilik kásip qanday dáwirde bolmasın balalardı súyıwdi baslı talap etip qoyadı. Biraq balalarǵa degen súyispenshilik qarapayım sezim emes. Muǵallim hár bir oqıwshınıń qábiletin túsine biliwi yaǵnıy olarıń ruwxıy rawajlanıwdıń anaǵurlım tiyimli usılların tabıwǵa baǵdarlanıw kerek. Sonlıqtan muǵallim balalardı miynetkesh bolıwǵa alǵa qoyǵan maqsetin qanday etkendede orınlawǵa háreket etiw tárbiyalaw kerek. Álbette oqıwshıǵa qoyılatuǵın talap qurı basqarıw emes, qorqıtıw, jekiriniw túrinde bolmay, al barlıq waqıtta aqılǵa sıyımlı sınshıl adıl qarım-qatnas tiykarında bolıwı kerek. Bul talap orınlanbasa tárbiyalıq oqıtıwshılıq rawajlandırıwshılıq talap áhmiyetin joǵaltadı. Oqıwshıǵa degen súyispenshilik penen qatań talap bir-birin biykarǵa shıǵarmaydı, ol kerisinshe olar bir-birin tolıqtıradı olardı ádalatlı sınshıl miynet súyiwshilik ruwxta tárbiyalaydı. Balalar psixikası hár nárseni tez qabıllawǵa biyim ásirese kórkem obrazlar, adamnıń oyına qattı tásir etetuǵın waqıyalar olarda kóp qızıqtıradı. Ayırım jaǵdaylarda oqıwshılar jaǵımlı qılıqlardan góre jaǵımsız qılıqlardı tez qabıllaydı. Mine sonlıqtanda muǵallimler bul jaǵdaylarda hár waqıtta este tutıwları kerek. Pedagogikalıq etikanıń qáliplesiwınde pedagogikalıq kollektiv kórkemli orın tutadı. Pedagogikalıq kollektiv balalarǵa tárbiya beriwde bir tutas jáne bir adamday bolıp kúsh jumsap háreket etiwleri kerek. Morallıq minnet . Etikanı negizgi kategorıyalarınıń biri. Olar adamlardıń aldında turǵan minnetti túsiniwge baylanıslı belgili háreket, tartip minez-qulıqtı qaliplestiredi. Hár bir adamnıń sanası ulıwma alǵanda jamiyetlik sana bolsada, ol adamnıń okean ortalıǵına, alǵan tárbiyasına ózgesheligine qaray hár túrli boladı. Pedagogikalıq etikanıń jamiyetlik turmısta atkaratuǵın xızmeti ayrıqsha. Bolajaq jaslardıń hár tarepleme rawajlanǵan adam bolıp jetilisiwi muǵallimlerdın oqıw tárbiya jumısın morallıq tárbiya isine baǵdarlanıwına, olardıń óz basınıń, ishki sezimlerinıń, morallıq qabiletiniń bir tutas bolıwına baylanıslı. Sonıń ushın bolajaq pedagog kadrlardı tayarlawda, olarga etikadan tereń bilim beriw kerek. Pedagog kadrlardıń tereń bilimli hám ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı bolajaq áwladtı dawir talabına say etip tárbiyalap shıǵarıwdıń birden bir kepili boladı. Ádep-ikramlılıq kategoriyaları adamzat jamiyetinde erte waqıtlardan beri payda bolǵan. Ádep-ikramlılıq túsinikleri jámiyettıń ob`ektiv jaǵdaylarına qarap ósip qosımshalar qosılıp hár qıylı dáwirde hár túrli hárakterde jańa mazmun hám klaslıq belgi alıp kelgen. Etika kategoriyalarınıń kópshiligi qarama-qarsı hárakterge iye: jaqsılıq penen jamanlıq, hújdanlılıq penen hújdansızlıq h.t.b. Hár bir kategoriyanıń ózine tán ózgesheligi bar. Ol jeke adam menen jamiyet arasındaǵı baylanıslardıń belgili bir tárepinde kórinedi. Kásiplik minnet. Pedagogikalıq etikanıń tiykarǵı kategoriyalarını biri bolıp ol muǵallimnıń kásiplik minnetinde, óz jumısına dóretiwshilik qatnasta bolıwınıń zárúrligi, ózıne qattı talapshańlıqtı, óz bilimin jetilistiriwge umtılıw pedagogikalıq sheberligin rawajlandırıw, oqıwshılar hám olardıń ata-analarına talapshańlıq mektep turmısına aktiv qatnasıw h.t.b. dı talap etedi. Muǵallim oqıwshılardıń bilimin júzeki bolıp qalmawı ushın olardı qadaǵalap turıwı zarúr. Muǵallimnıń moynına tómendegi minnetler júklenedi; Oqıtıw tarawında -muǵallim jaslardı ilim tiykarların qaysı dáwirde alǵanlıǵın tekserip, bilip uqıp hám kónlikpeler menen qurallandırıw tiyis. Onıń ushın muǵallim óz ústinde tınımsız islep óz bilimin, mádeniyatın joqarılatıp barıwı kerek. Tárbiya tarawında - muǵallim oqıwshılardı tek bilim menen qurallandırıp qoymaw dawir talabına mwapıq oqıwshılardıń jeke basın hár tárepleme rawajlandırıwı kerek. Jamiyetlik siyasiy tarawda - muǵallim tek mektepte sabaq beriwshi hám tárbiyalawshı emes ol jamiyetlik isker esaplanıp miynetkeshler arasında mádeniy- siyasiy tárbiyalıq jumıslardı shólkemlestiriwshi bolıp tabıladı. Jamiyetlik-pedagogikalıq - tarawda muǵallimniń moynına arasında ata-analar menen propaganda jumısların alıp barıw wazıypası júklengen. Metodikalıq tarawda - muǵallim óz bilimin, tájiriybesin ayıtıw ushın óziniń metodikalıq bilimin joqarılatıw ústinde islewı kerek, yaǵnıy xalıq bilimlendiriw bólimleri, respublika Pedagogikalıq kolektivleriniń is tájiriybelerin úyreniwi tiyis. Solay etip minnet, wazıypa jeke adamnıń jámiyetke yamasa adamlarǵa bolǵan ádep- ikramlılıq minnetın bayan etedi. Ádillik - bul haqıyqatlıq penen teńliktiń ólshew tárezisi. Ádillik-teńlik jaqsılıq kategoriyalarına uqsap jamiyetlik qatnasıqlardıń barlıq táreplerine tiyisli. Biraq jaqsılıq, jamanlıq ideyaların parıq etip ol adamlardıń kúndelikli praktikalıq jumısları menen jánede bekkem baylanısadı. Ádillik muǵallimniń ózine tán ólshemi bolıp onıń ádep-ikramlılıq tárbiya alǵanlılıǵın bildiredi. Pedagog ádilliliginiń ózinsheligi sodan ibarat. Is-háraketin baxalanıwı hám oǵan bolǵan juwap reaktsiyası muǵallımlerde hám oqıwshılarda túrli ádep-ikramlılıq jetiskenliklerinin dárejesine iye boladı. Ádep-ikramlılıq bahalawdıń ob`ektivligi bul kópshilik jaǵdayda muǵallimlerge baylanıslı. Eger pikir durıs kelmey qalsa muǵallim shıdamlı álpayımlıqta tárbiyalanıwshı menen til tabısıw kerek. Muǵallimniń ádilligi balanıń balanıń bilimin baxalawda kórinedi. Bizge belgili hámme bala birdey baxada oqıy almaydı, sebebi talant, qábilet, qızıǵıw, umtılıw, psixikalıq jaǵday, Pedagogikalıq tayarlıq hár qıylı boladı. Bilimdi tekseriw hám baxalawdıń tárbiyalıq áhmiyeti mınada, oqıwshılardıń óz jetiskenlikleri menen kemshiliklerine bolǵan qatnası, qıyınshılıqlardı jeńiwınen ibarat. Bilimdi tekseriw hám baxalaw mamleketlik ahmiyetke iye. Ar, namıs, qádir-qımbat, adam menen jamiyet ortasında qatnaslardı tártipke saladı, adamnıń minez-qulqına tásir etetuǵın qural bolıp esaplanadı. Ar-namıs penen qádir-qımbat túsinikleri bir-birine uqsas. Óz qádirin ar-namısın qorǵaytuǵın adamlarda izzet- húrmet, abırayǵa umtılıw júzege keledi. Hár bir oqıtıwshı ózi isleytuǵın mektep abıroyı, dańqı ushın gúresiwi tiyis. Kollektıv abıroyın óziniń jeke ar namısı dep biliwi kerek. Hújdan adam óz minez- qulqın jámiyetlik ádep ikramlılıq normaları boyınsha bahalawı hám baqlawı ózinıń is háreketlerin basqarıp barıwı tiyis.Hújdan jeke adımnıń ádep-ikramlıq jaqtan jetiskenligin kórsetiwshi áhmiyetli belgilerdiń biri. Hújdan kategoriyası baxalaw buyrıq beriw motivlik hárakterge iye. Ásirese muǵallimniń hújdanı pák taza bolıwı tiyis. Muǵallimniń jeke abıroyı máseleri de úlken áhmiyetke iye. Bul másele joqarı húrmet hám isenimde, oǵan eliklewdi oqıwshılarǵa kóp nárselerdi bilip alıwǵa járdem beredı. Jeke adamdı hár tarepleme rawajlandırıw sistemasında ádep-ikram tárbiyası baslı tiykar bolıp tabıladı. Ádep-ikram printspi bul sana formalarınıń biri bolıp, ol pedagogikalıq etika normaların hám printsipleri menen óz-ara baylanıs boladı. Jas áwladtıń ideyalıq siyasiy tayarlıǵı aldı menen muǵallimnen kelip shıǵadı. Muǵallim qaysı pándi oqıtıwına qaramastan ózin ideyalogiyalıq aktiv qatnasıw dep biliw kerek, yaǵnıy hár bir oqıwshı óz ústinde turaqlı islep siyasiy bilimin jetilistirip barıwı shárt. Watandı súyiwshilik internatsionalizm grajdanlıq sezim -bular pedagogikalıq etikanıń tiykarǵı printsipleri. Mámleketimizde házirgi dáwirde úlken ózgerisler bolmaqta. Ózbekstan óz gárezsizligin alǵannan keyin jańalanıw, úlken pikir júritiw, siyasiy hám ekanomikalıq jaqtan túpten ózgerisler júz bermekte. Jaslardı Watandı súyiwge, xalıqlar arasındaǵı doslıqtı bekkemlewge tayarlawımız kerek. Watandı súyiwshilikke tárbiyalaw menen insanlardı átiraptaǵı adamlardıń turmısı menen jaqınnan tanısıwdan baslanadı. Watan súyiwshilik- bul Watanǵa degen muxabbat, oǵan berilgenlik, onıń mápi ushın xızmet etiwge tayar turıw degen sóz. Internatsionalizm-bul túrli xalıqlardıń óz-ara doslıǵı,al haqıyqıy grajdanlıq bul maqsettıń siyasiy jámiyetlik hám mádeniy turmısında aktiv qatnasıw degendi ańlatadı. Grajdanlıq -bul jeke adamnıń baylıǵı, jetiskenlik dárejesi jámiyetlik turmısqa hám onıń rawajlanıwına, sotsiyallıq ortalıqqa baylanıslılıgı boladı. Grajdanlıqtı tárbiyalawdıń tek mánisi jaslardı dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriw boladı. Muǵallim qaysı pándi oqıtıwına qaramay jamiyetimiz tárepinen qoyılǵan ideyalıq-siyasiy, ádep-ikramlı, aqıllı, Watan súyiwshiligi, internatsionalizm usaǵan tárbiya talapshań grajdanlıq qásiyeti menen baylanısıp barıwı tiyis. Mekteptiń wazıypası úlken jastaǵı balalardıń erisken, qolǵa kirgizgen ádep-ikramlılıq jarqın ideyanı grajdanlıq qatnasıqlarına ornatılıwınan ibarat. Mekteplerge Watan súyiwshilik, grajdanlıq tárbiyası sabaqta hám sabaqtan tısqarı jumıslarda da ámelge asırıladı. Mekteptegi massalıq áskeriy isler, sport isleri, texnika hám basqada hár qıylı temada gúrrinler, lektsiyalar, ushırasıwlar, viktorinalar jaslardıń ádep-ikramlılıǵına, grajdanlıq minnetine kúshli tásir etedi. Álbette qasiyetlerge aldı menen muǵallımnıń ózi erisken bolıwı kerek. Kollektivizm bul adamlardıń birlesiw sezimi, ol jámiyetiık qatnaslardıń rawajlanıw barısında qáliplesedi. Birlesiw ádep-ikramlıq printsipleri sıpatında, maqset birligi, óz erki hárekteri, jeke mápti kollektivlik mápke baǵındırıwdan kelip shıǵadı. Grek filosofı Arıstotel`diń aytqanınday adam jamiyetlik maqluq, ol ortalıqtan ajıralıp bólek, basqa adamlar menen baylanıs dúzbey jamiyetlik qatnaslardan tıskarıda jasay almaydı. A. Makarenkonıń «Balanıń jeke basın kollektivte, kollektiv tásirinde tárbiyalaw» haqqındaǵı ideyalardı muǵallimlerdi tárbiyalaw jumıslarında hám jámiyetshil muǵallimlerdi jetistiriwde úlken áhmiyetke iye. Muǵallim hám oqıwshı arasında bolatuǵın qatnasta pedagogikalıq taktın áhmiyeti zor. Pedagogikalıq takt dep biz muǵallimnıń tárbiya protsesinde balalardıń kewil kúyin, jan dúnyasın minez-qulıqların hám psixolog-fizıologiyalıq ózgesheliklerin tereń biliwdiń negizinde belgili bir jaǵdaylardıń talabına sáykes qollanatuǵın adis usıllardıń qosındısına aytamız. Pedagogikalıq takt bolmaǵanınsha muǵallim óz pánin qansha tereń bilgeni menen, tárbiyalıq jumısta hár túrli usıllardı bilgeni menen óziniń aldına qoyǵan jas áwladqa hár tárepleme tárbiya beriw maqsetine jete almaydı. Pedagogikalıq takttıń psixologiyalıq mánisi bar ekenligin aytıp ketiw orınlı. Pedagogikalıq taktıń qáliplesiwi jeke oqıwshılardıń basındaǵı sanalı yamasa stixiyalı túrde ómir súretuǵın psixologiyalıq-emotsionallıq dúnyasınıń qurılısına baylanıslı. Usıǵan qaray jeke adam basqa adamlar menen, sonday-aq jas áwlad penen qarım-qatnas jasaǵanda ol ózinıń jeke ómir tájiriybesin adamlar arasındaǵı qatnaslardıń qanday normalar arqalı júzege asatuǵınlıǵın anıq kórsetiwge tırısadı. Óytkeni pedagogikalıq takt belgili bir sistemada ózine tán ózgeshe quramalı bóleklerden turadı. Solardıń ishinde oqıwshılarǵa pedagogikalıq tásir etiwdegi masherdi saqlaw máselesi, Ustazlıq ıǵbaldıń nátiyjeliligi jeke adamlardıń, atap aytqanda muǵallimnıń balalardıń ruwxıy dúnyasın hár tarepleme túsine biliwi, jas áwladlardıń unamlı qásiyetlerin tanıw bilip onda pútkil adamgershilik minezdi qáliplestiriwge qábiletliligi bolıp tabıladı. Demek pedagogikalıq takt eń baslı morallıq qásiyet, onısız ustazlıq etiw múmkin emes. Pedagogikalıq takttıń ulıwma negizi joqarıda aytılǵanınday ol hár bir oqıwshınıń, oqıtıwshınıń praktikalıq xızmetinde kóp túrli hám hár qıylı mazmunda bolıp keledi. Óytkeni hár bir muǵallim ózine tán jekkelik, jas áwladtı tárbiyalawda qollanatuǵın usılları menen tásilleri bar. Tárbiya protsesiniń usınday quralların praktikada, turmısta mugallimniń kúndelikli turmısında paydalanıwı múmkin. Usınıń saldarınan muǵallimniń pedagogikalıq taktın túp mánisin túsinbew óziniń oqıwshılar menen qarım-qatnasın óz manisinde qollanbawı múmkin. Biziń pikirimizshe muǵallimniń oqıwshılar menen qarım-qatnası hár túrli jaǵdaylarda hár túrli bolıwı múmkin. Sonıń ushın jaǵdaylarǵa baylanıslı durıs sheshim menen ortaq til tabıw durıs talap qoyıwı, bir sóz benen aytqanda muǵallimniń oqıwshıǵa orınlı, ádil háraketleri menen tásir etip otırıw kerek. Muǵallimniń belgili shekten aspay oqıwshıǵa tásir etiwi onıń pedagogikalıq taktine, sezimine, morallıq kelbetine baylanıslı. Oqıtıwshısı óz sózi menen oqıwshınıń dıqqattın awdarıwı tiyis. Muǵallim balalar menen ádepli spayı qatnasta bolıwı kerek. Kishi peyillik - bul óziniń basınıń qádir-qımbatın seziniw degen sóz. Muǵallim sózinde hesh qanday jekiriniw, baqırıp jiberiliw, mısqıllaw usaǵan háreketler bolmawı kerek. Ol óz sózinde óziniń sezimlerin jetkiziw ushın intonatsialardan durıs paydalana biliwi tiyis. Oqıtıwshı sabaq túsindirgende onıń dawsı anıq hám tınıq shıǵıwı kerek. Muǵallimniń oqıwshılar menen qarım-qatnas jasawında onıń dawısı úlken rol` oynaydı. Hár bir sózdiń ádebiy kórkemligi, til baylıǵı kórkem bolıwı tiyis. Oqıwshı jasına say etip ápiwayı til menen túsindiriw ilimiy tildı kóp qollana bermewi kerek. Muǵallim óz kórkemlilik jaǵınan basqa kásip iyelerinen ajıralıp turıwı tiyis. Juwmaqlap aytqanda hár bir pedagog jasalma emes, tábiyiy halda hár tárepleme gózzal ıqsham adamdı ózine tartqanday dárejede bolıwı tiyis. Download 186.66 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling