J. R. Zaynalov, S. S. Aliyeva, Z. O

1.2. Soliqlarning iqtisodiy mohiyati va xususiyatlari

Soliqlarning yuzaga kelinishini qadimiy manbalardan ham kuzatish mumkin. Ammo soliqlardan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda davlat ulardan qurol sifatida foydalanganligini faqat yuzaga kelgan soliq turlari orqali bilish mumkin.

Agarda ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarga bir nazar tashlasak, unda davlat soliqlaridan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda muntazam foydalanganligidan xulosa chiqarib olishimiz mumkin bo‘ladi. Hatto davlatchilikning shakllanishida ham soliqlar yetakchilik qilishgan. Chunki davlatning paydo bo‘lishi mukammal barqarorlashmagan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga tayangan. Shuning uchun ham davlatning paydo bo‘lishining dastlabki bosqichida moliyaviy va iqtisodiy ishlarni jonlantirishda davlat hukmdorlari har xil soliq to‘lovlaridan foydalanishgan va o‘z oldilarida turgan muammolarni yechishga harakat qilishgan. Lekin shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, o‘rta asrning barcha moliya fani namoyandalari davlatning o‘z vazifalarini bajarishda soliqlardan ehtiyotkorlik bilan foydalanish muhim, deb fikr bildirishgan. Bunday fikr hatto hozirgi taraqqiyot bosqichimizda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, soliqlarni mohiyatini ochishda, ulardan davlat oldida turgan vazifalarni bajarishda o‘ziga xos tushunchalarda nomayon bo‘ladigan “qurol” yoki “vosita”¹ so‘zlariga tayanilishi soliq munosabatlarini cheklanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ammo “qurol” va “vosita” so‘zlari soliq munosabatlari doirasida davlatning rolini ifodalantirish bilan cheklanadi va soliqlarni aniq ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni harakatga keltirishdagi mohiyati va ahamiyatini ifodalab bera olmaydi. Buning sababi soliqlarni soliq oluvchi va soliq to‘lovchilar o‘rtasidagi obyektiv pul munosabatlarini emas, balki yangi qiymatni yuzaga keltirishda namayon bo‘ladigan pul munosabatlarida o‘z aksini topadi. Shuning uchun ham ularni majburiy to‘lovlar sifatida yuzaga kelishida daromad, foyda, mol-mulk, qiymat taqsimoti muhim manba va soliq obyektlari rol o‘ynaydilar. Bu borada shuni ham izohlab o‘tish kerakki, soliqlarni majburiyligi ham ularning mohiyatini emas, balki ularga xos bo‘lgan demokratik xususiyatni aks etiradi, xolos. Buni soliqlarga xos majburiylik xususiyatlari huquqiy me’yorlarga asoslanadi. Bunday huquqiy me’yorlar davlatlarning parlamentlari tomonidan o‘rganiladi va jamiyat manfaatlariga molik darajada yetkazilishi orqali qabul qilinishi mumkin.
Shunday qilib soliqlar o‘z mohiyatidan kelib chiqib yangi qiymatni yuzaga keltirishi bilan bog‘liq pul munosabatlarini ifodalaydi.
Demak, soliqlar mohiyatida yangi qiymatni yuzaga keltirishi bilan bog‘liq pul munosabatlari yotadi. Shuningdek, ular moliyaning tarkibiy qismi bo‘lib, uzoq muddatlarni mo‘ljallangan huquqiy me’yorlar bilan mustahkamlangan. Lekin qonunlar bilan mustahkamlangan soliqlar turli omillar ta’sirida ko‘zda tutilgan natijalarni qo‘lga kiritishiga xizmat qilmasligi ham mumkin. Shu bois ham soliqlar samarali natijalarni qo‘lga kiritilishini ta’minlashi va uzoq muddatlarga xizmat qilishi uchun soliq munosabatlarini to‘liq ifodalaydigan, ilmiy asoslangan soliq siyosatiga va Respublikamiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan Harakatlar strategiyasining ustuvor yo‘nalishlariga bevosita asoslanishi shart.
Soliqlar yangi qiymatni yuzaga keltirishi bilan bog‘liq pul munosabatlarini ifoda etganligini e’tiborga olgan holda ularning mohiyatini to‘liq yoritilishi soliq munosabatlarini ifodalovchi bir tomondan davlat va ikkinchi tomondan ularni to‘lovchilari, ya’ni huquqiy va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi yuzaga keladigan majburiy to‘lovlar, shuningdek, soliqlar funksiyalari bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham soliqlar mohiyatini soliq to‘lovlari bilan bog‘liq munosabatlar va soliq funksiyalari orqali ifodalab borish zarur.
Soliqlar obyektiv taqsimlash munosabatlari orqali kengaytirilgan ishlab chiqarishning hamma bosqichlarida ishtirok etadi va ishlab chiqarish munosabatlarida o‘z aksini topadi. Soliqlarning jamiyat iqtisodiy bazasini ifodalashi tufayli ishlab chiqarishni qiziqtirishda, tovar ishlab chiqarish orqali iste’molni tartibga solishda va markazlashtirilgan pul jamg‘armalarini yuzaga keltirishda, ijtimoiy himoya va boshqa ijtimoiy zaruriy maqsadlar yo‘lida ulardan keng foydalanib kelinmoqda.
Yuqoridagidan kelib chiqqan holda shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, amaliy jihatdan soliqlarning qonuniy harakatlari orqali ularning mohiyatini ifodalash mumkin:

• 
  birinchidan, soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to‘lar ekan, buning evaziga tovar yoki xizmat olmaydi. Soliq miqdori bilan u iste’mol qilgan ijtimoiy ne’mat o‘rtasida bog‘liqlik yuzaga kelmaydi. Shu xususiyatga ko‘ra soliq to‘lovchi ko‘rsatgan foydasini yoki manfaatini to‘lagan soliqlar bilan solishtirsa, unda bunday holat daromadlarni yemirilishiga, soliq to‘lashdan bosh tortishga sabab bo‘lishi mumkin. Davlat o‘z fuqarolaridan yig‘ib olgan soliqlarni samarali va oshkora tarzda ishlatsa, hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning iqtisodiy-ijtimoiy va boshqa dasturlarini o‘z mablag‘lari hisobidan oqilona va ixtiyoriy ravishda ta’minlashga rozi bo‘lgan taqdirdagina davlat miqyosida yuksak soliq axloq tamoyillari yuzaga keltirilishi uchun zamin yaratiladi;
  
• 
  ikkinchidan, soliqlar to‘la o‘z vaqtida to‘lash uchun javobgarligi soliq to‘lovchilar zimmasiga yuklangan ekan, u ixtiyoriy emas, balki majburiy xususiyatga ega bo‘lishi muqarrarligi;
  
• 
  uchinchidan, davlat foydasiga amalda yuzaga keltirilgan daromadning avvaldan qonun doirasida belgilab qo‘yilgan qismini undirib olinishi bilan.
  

Soliqlar iqtisodiy faollikni tartibga solish orqali takror ishlab chiqarish jaryoniga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat foydaga solinadigan soliqlardan foydalanib, sarmoyani jamg‘arish jarayonlariga ta’sir ko‘rsatadi, masalan: jadallashtirilgan amortizatsiya ajratmalari orqali.
Jadallashtirilgan amortizatsiya usuli iqtisodiyotining korporativ sektorida kapital qo‘yilmalarni ko‘paytirishning muhim omili hisoblanadi, chunki uni qo‘llash orqali fan-texnika taraqqiyotini yuksaltirish, iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni rag‘batlantirish, rivojlantirish imkoniyatlari yaratilishi mumkin.
Soliqlar orqali to‘lovchilar va byudjet o‘rtasida daromadlar taqsimlanayotganda tomonlarning iqtisodiy manfaatini, albatta e’tiborga olish zarur. Soliq to‘lovchilar daromadini davlat oʻz xohishicha ololmaydi, soliqlarni byudjetga olishning ma’lum chegarasi mavjud. Shu bilan birga, soliq to‘lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyati hisobiga olinib, soliq belgilanadi.
Shuning uchun ham, Davlat soliqlardan makroiqtisodiyotni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini yaratish va boshqa umumdavlat maqsadlari uchun yetarli moliyaviy resurslar to‘plashda keng foydalanishi lozim.
Shu o‘rinda soliqlarga turli iqtisodchilar tomonidan berilgan ta’riflarni keltirib o‘tish o‘rinlidir. “Soliqlar, - deb yozadi D.Rikardo, - hokimiyat ixtiyoriga kelib tushadigan yer resursi va mamlakat mehnatining bir qismini tashkil etadi va oxir-oqibatda ular kapital hisobidan yoki mamlakat daromadi hisobidan to‘lanadi”.² Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, D.Rikardo soliqlar mohiyatini yoritib, o‘z navbatida A.Smit tomonidan yaratilgan soliqlar nazariyasini ma’lum darajada rivojlanishiga o‘zining hissasini qo‘shgan.
Soliqlar bo‘yicha yana bir ta’rif S.G. Pepelyaev tomonidan berilgan: “Soliq – ommaviy hokimiyat subyektlarining to‘lov qobiliyatini ta’minlash maqsadida jismoniy va yuridik shaxslar mulklarini begonalashtirishning majburiylik, yakka tarzda xolisona, qaytarmaslik, davlatning majburlashi bilan ta’minlanganlik asoslarida va jazo yoki kontributsiya xarakteriga ega bo‘lmagan qonunda belgilangan yagona shaklidir”.³
Hozirgi paytda iqtisodiy adabiyotlarda soliqlarning iqtisodiy mohiyatini o‘rganishga bag‘ishlangan qator ilmiy ishlar chop etilgan. Masalan, “Siyosiy iqtisod” izohli lug‘atida so­liqlar “… korxona, tashkilot va aholini, mamlakat moliyaviy resurslarini tashkil etishdagi ishtirokini xarakterlovchi majburiy to‘lovlar tizimi”, deb izohlanadi.
Professor D.G. Chernikning fikricha, “Soliqlar – davlat tomonidan xo‘jalik subyektlari va fuqarolardan qonuniy tartibda o‘rnatilgan stavkalarda undirib olinadigan majburiy yig‘imlarni o‘zida aks ettiradi”.⁴
Professor B.G. Boldirev boshchiligida yozilgan “Kapitalizm moliyasi” o‘quv qo‘llanmasida soliqlarga quyidagicha ta’rif berilgan: “Soliqlar – davlat tomonidan undirib olinadigan, jismo­niy va huquqiy shaxslarning majburiy to‘lovlari”⁵ haqiqatan ham yuqorida keltirilgan ta’riflar eng sodda va keng omma uchun qulay va tushunarli bo‘lishi mumkin. Lekin bu ta’riflar o‘zida soliqlarning tashkiliy-huquqiy tomonlarini to‘laligicha aks ettira olmaydi. Bundan tashqari, ushbu to‘lovlar nima maqsadda undirib olinishi hamda qachon undirib olinishi to‘g‘risida yetarli ma’lumotlar bera olmaydi.
Soliqlar davlat byudjeti daromadlarini tashkil etuvchi asosiy manba va iqtisodiyotni boshqaruvchi muhim qurol hisoblanadi. Biroq bu ta’rif soliqlarning mohiyatini to‘laligicha yorita olmaydi hamda soliqlarning tashkiliy-huquqiy tomonlarini o‘zida aks ettira olmaydi. Bundan tashqari iqtisodiy munosabat sifatida, bu munosabatlar obyekti bo‘lib nima hisoblanadi, degan savollarga javob bera olmaydi.
Soliqlarni ta’riflashda iqtisodiy adabiyotda umumiylik va xususiylik mavjud. Umuman, soliqlar davlatning mavjud bo‘lishi uchun zaruriyat bo‘lib, davlat va mahalliy hokimiyat tuzilmalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash, davlat o‘z zimmasiga olgan vazifalarni bajarishi uchun o‘rnatilgan stavkalarda majburiy tarzda undiriladigan hamda uni to‘lovchilarga yakka tartibdagi ekvivalent huquqini bermaydigan to‘lovlar hisoblanadi⁶.
Shuni ta’kidlash kerakki, prof. O. Olimjonovning fikriga ko‘ra, soliqlar quyidagicha ta’riflansa, soliqlarning mohiyati kengroq yoritiladi va maqsadga muvofiq bo‘ladi: “Soliqlar – davlat va jamiyatning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida qonun tomonidan belgilab qo‘yilgan hajmda va o‘rnatilgan muddatda jismoniy va huquqiy shaxslardan davlat ixtiyoriga majburiy ravishda undirib olinadigan to‘lovlardir”.⁷
Bozor iqtisodiy munosabatlariga o‘tish va zamonaviy tuzilmalarning yuzaga kelishi va rivojlanishi soliq tizimini qayta ko‘rilishini taqozo etadi.
O‘zbekiston Respublikasini mustaqil deb e’lon qilinishi huquqiy jihatdan ta’minlangan munosabatlarni, shu jumladan soliq munosabatlarini qayta ko‘rish zaruriyatini keltirib chiqardi. Avvalo 1992-yil 14-yanvarda qabul qilingan “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlarning soliqlari to‘g‘risida”gi qonun 1997-yil 24-aprelida O‘zbekiston Respublikasining “Soliq kodeksi”ni qabul qilinishini, o‘tish davrigacha amal qilingan aksariyat soliqlarni bekor qilinishi hamda yangi soliq xillarini amalyotga joriy etilishiga imkoniyat tug‘dirib berdi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga javob beradigan soliqlarni amal qilishi, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlanishiga va uni rivojlantirilishiga sabab bo‘ldi. O‘tish davrining nobarqarorlik jarayonlari yuzaga kelganda, ularni bir tomondan davlat oqilona soliqlardan foydalangan holda tartibga solishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan davlat soliqlar orqali o‘z oldida turgan vazifalarini va funksiyalarini bajarishda yetarli darajada markazlashtirilgan pul mablag‘larini tashkil etishga zamin yaratib beradi. Demak soliqlarning obyektiv zarurligi nafaqat zamonaviy munosabatlarni, iqtisodiy-ijtimoiy tuzilmalarni yuzaga kelishi, balkim ana shunday tuzilma va munosabatlarni tartibga keltirish, davlatni boshqarish bilan bog‘liq davlatning funksiya va vazifalarini mablag‘ bilan ta’minlanishning zarurligidan kelib chiqadi.
Shunday qilib soliqlarning obyektiv zarurligi quyidagilar bilan bog‘liq bo‘ldi:

• 
  Bozor iqtisodiy munosabatlarini aks ettiruvchi qonunlarni qabul qilish bilan;
  
• 
  Turli mulk shaklidagi xo‘jalik subyektlarini va erkin narxlarni amal qilishi aholi bilan xo‘jalik subyektlari o‘rtasida faqat qonuniy, huquqiy, demokratik munosabatlarini shakllanishi bilan;
  
• 
  Markazlashgan ma’muriy taqsimotdan o‘z-o‘zini moliyalashtirishga, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni xo‘jalik subyektlarida mustaqil taqsimotini va rejalashtirilishini amalga oshirilishi bilan;
  
• 
  Bozor iqtisodiy munosabatlariga o‘tish bosqichlarida xo‘jalik subyektlari faoliyatida yuz berishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar, ishlab chiqarish hajmini pasayishi yoki faoliyatni to‘xtatilib qo‘yilishi byudjet daromadlarini pasayishi va ularni qoplash uchun salmoqli daromadlar bo‘lishini ta’minlash faqat egri soliqlar orqali hal etilishi bilan.
  

Ammo yuqorida keltirilgan dalillar nafaqat zamonaviy soliq munosabatlariga amal qilishni, shuningdek, soliq tizimini qayta ko‘rishning zarurligi bilan ham bog‘liq bo‘ldi.
Yangi soliq xillarini ularni yuzaga keltiruvchi manbalar va obyektlarini qonunlar doirasida tashkil etilishiga asos yaratilishi, shular orqali ko‘p-mulkchilikni amal qilishiga va rivojlanishiga sharoit yaratilishi, erkin faoliyat yurgizish va ularning qonunlarga zid bo‘lmagan chegaralargacha kengaytirilishi turli soliq elementlarini barqarorlashtirib borilish zaruriyatini ham taqozo ettirdi.
Shu tariqa bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo‘jalik mulk shaklidan qatʼiy nazar, o‘zi erkin faoliyat ko‘rsatishi va butun faoliyatiga o‘zi javob berishi, davlatning aralashuvi qonun bilan, ya’ni soliq orqali amalga oshirilishi uchun ham zamin yaratildi.
Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida davlatning yangi funksiyalarini barqarorlashuvi uchun ham imkoniyatlarni yaratilishi ko‘pincha soliq munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lib qolmoqda. Bularga kam ta’minlanganlarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish va bozor infratuzilmasini tashkil qilish va shuni amalga oshirish uchun moliyaviy resurslarni davlat doirasida tashkil etish, nafaqaxo‘rlar, talabalar, ko‘p bolali oilalar va boshqalarni mablag‘ bilan ta’minlash, tovar baholarining ko‘proq oshgan qismini davlat hisobidan qoplash va boshqalar mustaqil mudofaa qudratiga ega bo‘lish, harbiy-texnikaga ega bo‘lish, davlat fuqarolar xavfsizligini saqlash, tartib-intizom o‘rnatish, mamlakatni boshqarish funksiyalarini bajarish uchun ham mablag‘ sarflash, bularning hammasi soliqlarning obyektiv zarurligini va tartiblashtirilib berilishini taqozo etadi. Lekin soliqlarning zarurligi boshqa o‘ziga xos munosabatlarni mavjudligi bilan ham bog‘liqdir. Misol uchun, bozor iqtisodiyotida hamma narsa sotiladi. Hech nima bepul berilmaydi. Shunday ekan, davlat tomonidan juda katta xarajatlar evaziga qiladigan xizmatlarini sotilishiga zaruriyat tutilishi mumkin. Lekin gap shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning ko‘rsatgan xizmatlari haqi juda katta bo‘lganligi uni sotib oluvchilarini yuzaga keltirmaydi. To‘g‘rirog‘i, uni sotib olish istagi tug‘ilganda ham alohida holda mablag‘ni talab etmaydi, hamma xo‘jalik subyektlari va fuqarolar davlatning xizmatlarini “Ijtimoiy tovarlar” tushunchasi doirasida o‘zlashtiradilar, ammo ular shu iste’mol doirasida davlat xizmatlarini bajara olmaydilar. Masalan, biror-bir xo‘jalik hech qachon menga mudofaa xizmatlari yoki moliyaviy yordam kerak emas, demaydi. Demak, davlat xizmatlarini o‘zlashtirar ekan, uning haqqini to‘lashni unutmaslik kerak. Ammo, alohida iste’molchilar bu haqni ixtiyoriy ravishda to‘lagisi kelmaydi. Natijada davlat Oliy Majlis orqali ana shunday to‘lovni majburiy qilib qonunlar doirasida olishga kirishadi. Shuning uchun Oliy Majlis bu haqni to‘lashni majburiy soliq deb qonun orqali belgilab beradi. Davlatning xizmati uchun olinadigan soliq ko‘rinishidagi haq shu nuqtayi nazardan majburiy to‘lov bo‘lmay, ekvivalent xarakteriga egadir. U bozor munosabatlariga mos ko‘proq tushgan holda xizmatlarning oldi-sotdisida o‘z aksini topadi.
Soliqlar rivojlangan tovar ishlab chiqarishning muhim toifasi bo‘lib, albatta yanada kengroq toifa – davlat byudjeti bilan chambarchas bog‘langan. Chunki soliqlar byudjetning shakllanishida ishtirok etadi.⁸
Soliqlar moliyaviy resurslarni davlat ixtiyorida to‘planib borishini ta’minlaydi, bu resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy vazifalarni hal qilish, ishning samaradorligi va sifatini rag‘batlantirish, ijtimoiy adolat tamoyillaridan kelib chiqib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.
Davlat soliqlarni davlat byudjetini shakllantirish uchun amalga kiritadi, soliqlar birorta aniq xarajatlarni qoplash maqsadiga ega emas, bu ayrim turdagi daromadlardan tushadigan tushumlardan amalga oshiriladigan xarajatlar ularga bog‘liq bo‘lib qolishining oldini olish zarurati bilan asoslangan. Biroq bir qancha hollarda umumiy soliqlar bilan birga maqsadli soliqlar ham belgilanadi, ularning amalga kiritilishi iqtisodiy faoliyatda ijobiy rol o‘ynashi mumkin.
U yoki bu iqtisodiy toifaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun unga xos umumiy belgilarni aniqlash lozim bo‘ladi. Masalan, kredit iqtisodiy toifa sifatida muddatlilik, qaytarishlik, muayyan miqdorda ustama haq (foiz) to‘lash kabi umumiy belgilarga egaki, ushbu belgilar kredit toifasi mohiyatini kengroq yoritish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu kabi soliq toifasi ham bir qator o‘ziga xos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarni boshqa to‘lovlardan farqlash uchun xizmat qiladi.
Rus iqtisodchisi A.Medvedev o‘zining “Soliqlarni qanday rejalashtirmoq kerak?” nomli kitobida soliqlarga xos bo‘lgan ikki belgini, ya’ni majburiylik va ekvivalentsizlik kabi belgilarni qayd etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bizningcha soliqlarning umumiy belgilarini quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to‘lap ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmat olmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan to‘langan soliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy ne’matlar o‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddi ana shu xususiyatga ko‘ra soliq narxdan, (tovar yoki xizmatlarni ixtiyoriy iste’mol qilganligi uchun to‘lanadigan haq sifatida) ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansada, biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdan muayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan bog‘liqdir.
Davlatga to‘lanadigan soliqlar bilan uning evaziga olinadigan iqtisodiy va ijtimoiy ne’mat­lar o‘rtasida bevosita, har bir kishining ko‘zi ilg‘aydigan bog‘liqlikning yo‘qligi soliq to‘lovchilar soliqqa tortishni yuk sifatida baholashlari uchun sabab bo‘ladi, ular soliqlar hisobidan qilinadigan davlat xarajatlarining yo‘nalishini ma’qullashlari ham mumkin.
Alohida olingan soliq to‘lovchi odatda jamiyat va o‘zining ko‘rgan foydasi yoki manfaatini to‘lagan soliqlari bilan solishtirib o‘tirmaydi. Bu shunga olib keladiki, oqibatda fuqarolarning bir qismi soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlashga, o‘z daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o‘z fuqarolaridan yig‘ib olgan soliqlarni samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa dasturlarini o‘z mablag‘lari hisobidan pul bilan ta’minlashga rozi bo‘lgandagina yuksak soliq axloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘liq miqdorda va o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik soliq to‘lovchilar zimmasiga yuklangan bo‘lsa-da, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravishda to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni qattiq jazolaydi.
3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avvaldan belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko‘zda tutilgan qismi undirib olinadi. Ko‘pgina davlatlarning, shu jumladan, O‘zbekistonning ham qonunlarida soliqlarni belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidan vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zining xohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash yoki ularning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo‘q. To‘lovlarning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‘lishi soliqlarning bosh tavsifi hisoblanadi.
4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy byudjetga kelib tushishidir, ya’ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli xil boshqa fondlarga kelib tushmaydi.
5. Soliqlarga xos bo‘lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasida mulkchilikni qayta taqsimlash jarayonining yuzaga kelishidir. Soddaroq qilib aytganda korxonalar va aholidan olinadigan soliqlar, aslida ularning mulkini ma’lum bir qismini davlat hisobiga o‘tkazilishini bildiradi. Bu bilan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga tegishli bo‘lgan mulk daromad shaklida majburiy to‘lov bo‘lib, davlat mulkiga aylanadi.
Hozirda soliqlarning umumiy belgilarini chuqurroq o‘rganish talab etilmoqda. Shu o‘rinda soliqlarning umumiy belgilarini to‘liqroq va aniqroq, batafsil yoritishi mumkin bo‘lgan har qanday iqtisodiy vaziyatlarda o‘zgarmaydigan va doimiy mavjud, ahamiyatli optimal umumiy belgilarini yaratish muammosi hal etilishi lozimdir.
Soliq toifasi boshqa iqtisodiy toifalar: moliya, kredit, sug‘urta, investitsiya kabilar bilan umumiy o‘xshashlikka ega, ya’ni ularning barchasi pulli munosabatlarni ifodalaydi. Lekin soliqlarning o‘ziga xos yuqorida qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar soliqlarni boshqa iqtisodiy toifalardan farqlash uchun xizmat qiladi.