J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonoy

To'lov balansining tarkibi hamda ularga xos xususiyatlar

To'lov balansi tarkibi. To'lov balansini tuzishning turlicha us­ lubiyati mavjud bo'lib, hozirgi kunda Xalqaro valuta fondi (XVF)
taklif etgan metodika (uslubiyat)dan, ya'ni to'lov balansi mod­ dalarining tasnifidan mamlakatlar amaliyotida keng qo'llaniladi. Mazkur uslubiyatda obyektiv reallik ko'proq ko'rinadi, xususan to'lov balansi ikkita yirik bo'limga ajratilgan. Bu bitimlarning hisobini yuritishning ikki tomonlama xususiyatidan, ya'ni savdo va moliyaviy jihatidan kelib chiqqan holda yaratilgan. Xususan, tovarlar va xizmatlar eksporti norezidentlar oldida rezidentlar­ ning talablarini oshiradi (to'Iov balansida <<+>> ishorasi bilan aks ettiriladi), bu esa, o'z navbatida norezidentlar oldidagi moliyaviy majburiyatlarning kamayishiga olib keladi (<<->> ishorasi bilan bel­ gilanadi). Har ikkita hisob-kitob yozuvlarining yig'indisi nolga teng bo'lishi lozim. Tovarlar va xizmatlar eksporti natijasida mamlakatda valuta zaxiralari to'planib boradi va ular import ope­ ratsiyalari to'loviga xizmat qilishi mumkin.
Agar mamlakatda import operatsiyalari to'lovi uchun yetarlicha valuta zaxiralari mavjud bo'lmasa, u xorijdan qarz mablag'larini jalb etishi mumkin. Bu kabi qarz mablag'larini davlatlar o'zlarining tovarlar va xizmatlar eksportini doimiy oshirib borish orqali qop­ lashi mumkin. Bunday holatda, bitimning savdo qismi (tovarlar va xizmatlarning mamlakatga kirib kelishi) bo'yicha chet elliklar oldida so'ndirishni talab qiluvchi (<<->> ishorasi bilan belgilanadi­ gan) mamlakat qarzdorligining paydo bo'lishiga olib keladi. Mam­ lakatga norezidentlarning kreditlarini jalb etish esa mamlakatning chet elliklar oldida moliyaviy majburiyatlari ortishiga sabab bo'ladi va <<+>> ishorasi bilan aks ettiriladi.
Mazkur holatni yanada yaqqolroq tasavvur etish uchun haqi­ qatda mamlakatga kirib kelgan va chiqib ketgan valutaviy tushum va to'lovlar nisbatini olish mumkin.
Mamlakatning to'lov balansi sanoat korxonalari balansiga o'xshab emas, balki bank balansiga o'xshash holda tuziladi. Ma­ salan, O'zbekistondagi korxona 100 ming AQSH dollarlik mahsu­ lotni eksport qilib, to'lovni uch oy davomida olishga sotib oluvchi bilan kelishgan. O'zbekiston to'lov balansida dastlab mazkur sum­ ma tovarlar eksporti sifatida balansining kredit qismida yoziladi
va bu xorijdan to'lovni talab qilish huquqini beradi. So'ngra ush­ bu summa qisqa muddatli kapital sifatida to'Iov balansining debet qismida aks ettiriladi va u O'zbekistondan qisqa muddatli kapital­ ning chiqib ketishini anglatadi. Ya'ni O'zbekistonlik eksportyor xorijiy importyorga 3 oylik kredit bergan deb hisoblanadi. Bunda O'zbekistonning xorijdagi aktivlari ortadi va to'lov balansining kapital qismi debetlanadi. Mazkur operatsiyani quyidagi shaklda yozish mum kin:

Tashqi iqtisodiy operatsiyalar	Kredit (+)	Debet (-)
Tovarlar eksporti, ming AQSH dollarida	100	-
Qisqa muddatli kapital chiqishi - ming AQSH dollarida	-	JOO

Qaytarmaslik sharti bilan boshqa mamlakatlarga taqdim eti­ ladigan iqtisodiy boyliklar (mahsulotlar, xizmatlar va moliyaviy aktivlar) to'lov balansi moddalarida ikki yoqlama yozuv tamoyili asosida qanday aks ettiriladi, degan tabiiy savol paydo bo'ladi. Bu kabi operatsiyalar uchun to'lov balansida alohida <AQSH dollari miq­ doridagi mahsulotlarni oldi. O'zbekiston to'lov balansida bu ope­ ratsiya quyidagi ko'rinishda aks ettiriladi:

Tashqi iqtisodiy operatsiyalar	Kredit (+)	Debet (-)
Ijtimoiy yordam (import), min AQSH dollarida	-	IO
Bir tomonlama o'tkazmalar, min AQSH dollarida	10	-

Shunday qilib, to'lov balansining kredit qismida mahalliy ak­ tivlar (mahsulotlar, moddiy va moliyaviy boyliklar)ning chetga chiqib ketishi (kamayishi), aksincha esa, ya'ni xorijiy mamlakat

aktivlari (mahsulotlar, moddiy va moliyaviy boyliklar)ning mam­ lakatga kirib kelishini (ortishini) ko'rsatadi. Passiv (majburiyat­ lar)ga nisbatan esa mazkur qonuniyat teskari amal qiladi. Ma­ salan, O'zbekiston AQSHdan 10 mlrd AQSH dollari miqdorida mablag'ni qarzga oldi, O'zbekiston bu yerda nafaqat aktivga ega bo'lmoqda, balki passiv (AQSH oldida majburiyat)ga ega bo'lmoqda. Bunda to'lov balansida aktivning hisobi debet, pas­ sivning hisobi esa kredit bo'ladi. Bu O'zbekiston to'lov balansida quyidagicha aks ettiriladi:

Tashqi iqtisodiy operatsiyaJar	Kredit (+)	Debet (-)
Aktiv, mJrd AQSH dollarida	-	IO
Passiv, mlrd AQSH dollarida	IO	-

Xalqaro iqtisodiy operatsiyalarni to'lov balansining debet yoki kredit qismida aks ettirishning umumiy qoidasi quyidagi jadvalda keltirilgan:

Operatsiya	Kredit (+)	Debet (-)
TovarJar va xizmatJar	TovarJar va xiz- matJar eksporti	TovarJar va xiz- matlar importi
lnvestitsiyaJardan daromadJar va mehnatga haq to'lash (ish haqi)	Norezidentlar- dan tushgan (olingan) tu- shum	Norezidentlarga to'Jovlar
Bir tomonlama o'tkazmalar	MabJag'larn i olish	Mablag'larni berish
Moliyaviy aktivlar bilan ope- ratsiyaJar	Uzoq va qisqa muddatli kredit- Jami oJish	Uzoq va qisqa muddatli kredit- Jami berish

To'lov balansi ikkita yirik bo'limga bo'linadi, ya'ni joriy ope­ ratsiyalar hisobi (current account balance) bo'limi hamda kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi (capital and fi­ nancial account) bo'limi. XVF mamlakatlar to'lov balansini ikki

xii ko'rinishda, ya'ni jamlangan va operatsiyalari batafsil, to'liq ko'rsatilgan holda e'lon qiladi.
To'lov balansi moddalarini XVFning davriy nashrlarida beri­ ladigan to'liq tarkibi tuzilishi:

N	TO'LOV BALANSI			Summa
	Balansning bo'lim va moddalari			DEBET