Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar

1.2 Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari
Global iqtisodiyotning yadrosi qadim zamonlardayoq Hind okeani va O’rta er dengizi atrofidagi mamlakatlar bilan birgalikda Yaqin Sharq mintaqasida paydo bo’lgan. Barchasi xalqaro tovarlar savdosidan boshlangan. Dunyodagi birinchi yirik davlat Misrning aholisi 5 ming yil avval qo’shni qabilalar bilan savdo qilar edi: Misr hunarmandchiligi va dehqonchiligining mahsulotlari evaziga ulardan yog’och, metall, qoramol xarid qilingan. Xalqaro tovarlar savdosiga xizmatlar sotuvchilari qo’shila bordi. Finikiyalik va gretsiyalik savdogarlar nafaqat butun O’rta yer dengizi bo’ylab o’zida ishlab chiqarilgan va boshqa mamlakatlarda sotib olingan tovarlar bilan savdo qilar, balki o’zgalarning yuklarini va o’zga yurtlik yo’lovchilarni tashib xizmatlar ham ko’rsatar edilar. Asta-sekin xalqaro savdo boshqa dunyo mintaqalarini dastlab Janubiy Osiyoni, so’ngra Janubiy-Sharqiy Osiyo va Sharqiy Osiyo, Rossiya, Amerika, Avstraliya va Okeaniyani, va nihoyat, Tropik Afrikaning etib borish qiyin bo’lgan hududlarini qamrab ola boshladi. Natijada, XIX asr oxirlariga kelib jahon tovarlar va xizmatlar bozori, ya‘ni savdo qilinadigan mahsulotlar bozorlarining yig’indisi vujudga keldi. Shu bilan bir vaqtda jahonda xalqaro iqtisodiy resurslarning harakati ham o’sib bordi. G’arbiy Yevropa kapitallari Amerika va Rossiyadagi investitsiyalarning sezilarli unsurlariga aylandi, yevropalik emigrantlar Shimoliy Amerika, Janubiy Osiyo, Avstraliyaning ulkan kengliklarini xo’jalik jihatdan o’zlashtirdilar. G’arbiy tadbirkorlar dunyoning barcha burchaklariga g’arbiy fan yutuqlarini (elektr quvvati, ichki yonish dvigateli, mexanik harakatlanish vositalarini) olib bordilar. So’ngra kamroq rivojlangan mamlakatlar ham bilimlar, kapital va ayniqsa ishchi kuchini eksport qila boshladilar, buning natijasida mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy resurslarning ko’chish jarayoni o’zaro (ikki tomonlama), biroq unchalik simmetrik bo’lmagan xususiyatlarga ega bo’ldi. Shunday qilib, barcha milliy iqtisodiyotlar nafaqat jahon tovarlar va xizmatlar bozorining, balki xalqaro iqtisodiy resurslar harakatining ishtirokchilariga aylandi. Ushbu sharoitlarda XIX – XX asr bo’sag’asida global iqtisodiyot to’g’risida gapirish imkoniyati tug’ildi. Globallashuvning bosqichlari global iqtisodiyot vujudga kelgach, bir necha bosqichlarni bosib o’tdi. XIX asr oxiridan birinchi jahon urushigacha bo’lgan davr globallashuvning dastlabki bosqichiga aylandi. Ushbu uchta o’n yillik davrida ko’pgina milliy iqtisodiyotlarda eksport va import qilinuvchi mahsulotning ulushi bo’yicha erishilgan daraja faqatgina yarim asrdan so’nggina oshirildi. G’arbiy yevropa mamlakatlaridan iqtisodiy resurslarni yangi tez o’sib borayotgan iqtisodiyotlarga (o’sha vaqtda bu AQSH, Rossiya va Britaniya dominionlari) olib chiqishning katta ko’lamlaridan (Buyuk Britaniya o’z mamlakatiga nisbatan chet elga ko’proq kapital kiritar edi) faqatgina ko’p o’n yilliklardan so’ng oshib o’tildi. Birinchi jahon urushidan oldin chet eldan kapital oqimi Rossiyada sanoatga investitsiyalarning yarmidan ortig’ini ta‘minlar, AQSHda ishchilarning yarmidan ortig’i immigrantlardan tashkil topgan edi. O’sha davrda integratsion birlashmalar mavjud bo’lmagan (ularning o’rnini ma‘lum darajada imperiyalar bosar edi), xalqaro iqtisodiy tashkilotlar kamsonli va zaif, TMKlar esa ko’p bo’lmagan bo’lsada, biroq umuman olganda globallashuvning mazkur bosqichi haqida globallashuvning dastlabki to’lqini sifatida gapirish mumkin. Birinchi jahon urushining boshidan Ikkinchi jahon urushining oxirigacha bo’lgan davr urushlar, inqiloblar, 1930-yillar iqtisodiy inqirozi davomida globallashuvning qisqarish bosqichi bo’ldi. Natijada, agar Rossiyadan tovarlar eksporti 1913 yilda 1 mlrd dollardan ortiq bo’lgan bolsa, 1938 yilda – atigi 0,3 mlrd dollarni tashkil qilgan. AQSHda ushbu davrda eksport 2,6 mlrd dollardan 3,1 mlrd dollargacha ortdi, lekin haqiqatda u keskin pasaydi, chunki dollar bu davrda 2,2 marta qadrsizlandi. Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan keyingi va 1970-yillarning oxirigicha bo’lgan davr global iqtisodiyotning tiklanish bosqichi bo’ldi. 1950-yillarning boshidayoq jahon savdo hajmi 1913 yil darajasiga etdi, xolbuki iqtisodiy resurslarning harakati ushbu davrning faqatgina oxiriga kelib avvalgi ko’lamga etdi. Ushbu bosqichda globallashuvning yangi to’lqini uchun muhim shart-sharoitlar yaratildi. Integratsion birlashmalar tashkil topar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning soni ko’payar, TMKlar soni tez ortib borar edi. 1970-yillarning oxiri – 1980-yillarning boshidan 2008 yilda boshlangan jahon iqtisodiy inqiroziga qadar bo’lgan davr globallashuvning ikkinchi to’lqiniga aylandi. Birinchi to’lqinning deyarli barcha rekordlaridan oshib o’tilgan edi. Eksport va import qilinuvchi mahsulotning ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbati keskin o’sdi, integratsion birlashmalar ko’pgina mintaqalarda qudratli kuchga aylandi, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati, ayniqsa kamroq rivojlangan mamlakatlar uchun keskin o’sdi, TMKlar esa umumiy jahon YaIMning chorakdan uchdan bir qismigacha (shu jumladan, faqat o’z xorijiy filiallarida 9%dan ortig’ini) ishlab chiqara boshladi. Biroq, globallashuvning yuqorida aytib o’tilgan inqirozdan so’ng boshlangan hozirgi bosqichi uning xarakterini yangitdan o’zgartirmoqda. Yirik mamlakatlarda tashqi bozorga nisbatan ishonchliroq bo’lgan ichki bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga bo’lgan e‘tibor kuchayib bormoqda. Jahonda kapitalning erkin harakatlanishi ayniqsa, kapitalni xalqaro tushirish va ortish shohobchalari – offshor yurisdiksiyalari tobora ko’proq tanqidiy ko’rib chiqilmoqda. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi yo’lidagi to’siqlar ko’payib bormoqda. Ehtiyotkorlik bilan shuni oldindan aytish mumkinki, bu so’nggi jahon iqtisodiy inqirozining oqibatidan ko’ra ko’proq globallashuv sur’atlari pasayishining uzoq muddatli tendensiyasi bo’ladi. Ehtimol, globallashuv davriy (siklik) rivojlanadi va uning ikkinchi to’lqini, ikkita jahon urushlari orasidagi davrda bo’lganidek tislanma harakat bilan emas, balki nisbatan o’rtacha sur’atlar bilan almashib, tugamoqda.
Xalqaro moliya tashkilotlari jahon iqtisodiyotida katta rol o‘ynaydi. Ular turli
mamlakatlarga mablag‘ ajratish va krеdit bеrish bilan shug‘ullanadi, jahon savdosini
rivojlantirish va moliya tizimini barqarorlashtirishga yordam bеradi. Ushbu tashkilotlarning tadbirkorlikni rivojlantirishda ham o‘rni juda katta.
2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘grisidagi Prezident farmonida bеlgilangan vazifalarni amalga oshirish doirasida biznes yuritish tartib-taomillarini sezilarli darajada soddalashtirish, infratuzilmani yaxshilash va moliyaviy manbalarni kengaytirish orqali tadbirkorlikning izchil o‘sishi ta’minlanayotgani ta’kidlandi. Aholining turli qatlamlarini, shujumladan, yoshlar, kam ta’minlangan va himoyaga muhtoj fuqarolarni, shuningdek, kichik korxonalarning tadbirkorlik tashabbuslarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha bir qator dasturlar amalga oshirilmoqda. Birgina “Har bir oila – tadbirkor” dasturini amalga oshirish uchun 7, 2 trillion so‘mdan ortiq mablag‘ yo‘naltirildi. O'zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishi bugungi kunda juda muhim ahamiyatga ega bo'lib, davlatning iqtisodiy rivojlanishini yanada kuchaytirish, xorijiy moliyaviy resurslardan foydalanish va xalqaro hamkorlikni oshirish imkonini beradi. Integratsiya, O'zbekistonning dunyoning boshqa mamlakatlari bilan o'zaro iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish va o'zining iqtisodiy faoliyatini ularga bog'lash jarayonidir. Bu jarayonning asosiy maqsadi, xalqaro bozorlarda o'zbek tovarlarining sotuvini ko'paytirish va eksport imkoniyatlarini oshirishdir. O'zbekiston hozirda bir nechta integratsiya tuzatmoqda.
Masalan, Osiyo mintaqasidagi Osiyo taraqqiyot bankasi (ATB) bilan hamkorliknirivojlantirish uchun kelajakda "Transit Uzbekistan" loyihasi amalga oshirilishi rejalashtirilib, bu loyiha orqali transportsohasi integratsiyalashuvining yanada rivojlanganligi ta'minlanadi. Shuningdek, Xitoy bilan bo'lgan hamkorlik ham O'zbekistonning jahon iqtisodiy integratsiya strategiyasida muhim ahamiyatga ega. Xitoy O'zbekistonga investitsiyalarni oshirib, xususiy sohasida yuqori sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish va yetkazib berish imkonini beradi. Bundan tashqari, O'zbekistonning hamkorligi Rossiya Federatsiyasi bilan ham yanada rivojlanmoqda. 2020-yilda ikki mamlakat o'rtasida "Yoshlar tomonidan yoshlarga O'zbekiston va Rossiya uchun ijtimoiy-iqtisodiy integratsiya strategiyasi" loyihasi imzolandi. Bu loyiha orqali o'zbekistonlik talabalarning Rossiya universitetlarida o'rta va oliy ma'lumotlarini olish imkoniyati yaratiladi. Shu bilan birga, O'zbekistonda jaxon iqtisodiyotining yanada rivojlanishi uchun dunyo bozorlariga kirish imkonini yaratish maqsadida turli xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik amalga oshirilmoqda. Misol uchun, O'zbekiston dunyo bozorlariga kirishni yanada osonlashtirish maqsadida Yevropaning birlashgan davlatlari guruhiga a’zo bo’lganlikka erishi tarafdorligi ko’rsatdirdi. Barcha bu integratsiya jarayonlari O'zbekistonning jahon iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, mamlakatning iqtisodiy potensialini oshirish va moliyaviy xavflarni kuchaytirishga yordam beradi. Bu bilan birga, O'zbekistonning jahon bozorlari bilan integratsiyalashishi orqali xalqaro bozorlarda o'zining o'rta miqdordagi olish-berish operatsiyalarini amalga oshirishi, eksportni ko'paytirishi va ishlab chiqarish sifatini yanada rivojlantirishi mumkin. O'zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishda bank-moliya tizimining o'rni katta ahamiyatga ega. Bu tizim, mamlakatning moliyaviy sohalarda iqtisodiy faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish va xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirish uchun muhim bo'lib, integratsiya jarayonlarida asosiy qo'llanma sifatida ishlaydi. Bank-moliya tizimi, mamlakatning moliyaviy resurslarini to'plash, saqlash va ulardan foydalanish jarayonlarini boshqaradi. Bu jarayonlarning samaradorligi va isloh qilinishi uchun banklar, moliyalashtirish agentliklari, stock birlashmalari va boshqa institutlar ish faoliyatini amalga oshiradi. Integratsiya davrida bank-moliya tizimi mamlakatning iqtisodiy
integratsiya yo'lida yordam beradi. Bunda xususiy bozorlarni ochish, eksport-import
operatsiyalarini amalga oshirish, chet el kompaniyalariga investitsiya jalb qilish kabi
jarayonlarda bank-moliya institutlari muhim rol o'ynaydi. Ularning mavjud imkoniyatlardan foydalanib, xususiy sektorlarni rivojlantirib, mamlakatning iqtisodiyotini yanada integratsiyalashish mumkin bo'ladi.
Banklar o'rtasida kredit tashkil etish, operativ hisob-kitoblarni amalga oshirish va elektronik moliya xizmatlarini taqdim etish kabi masalalar ham integratsiya jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. Bu tizim orqali banklar va moliya institutlari xorijiy investorlarni jalb qilish, investitsiya loyihalarini boshqarish va xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo'ladi. O'zbekiston vazirlar mahkamasi tomonidan qabul qilingan qonunlar va qarorlarga asosan bank-moliya tizimi yangilanib, integratsiya jarayonlarida isloh qilinmoqda. Moliyalashtirish agentliklari va boshqa institutsiyalar esa xususiy sektorlarni rivojlantirishda va chet el kompaniyalariga investitsiya jalb qilishda katta ish ko'rsatmoqdalar. Shuningdek, O'zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuviga o'rnatilgan talablar ham bank-moliya tizimining o'rni bilan bog'liqdir. Integratsiya jarayonlarida yuqori sifatli moliyalashtirish agentliklari, banklar va boshqa institutlar o'z faoliyatini rivojlantirish,tizimni yanada samarali ishlatish va xalqaro standartlargamoslashtirish lozim. Bu bilan birga, bank-moliya tizimi integratsiya jarayonlarida iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va ustuvorlikka erishishiga yordam beradi.
O'zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvida bank-moliya tizimini rivojlantirish va isloh etishning bir nechta asosiy yo'llari mavjud: 1. Iqtisodiy integratsiya bo'yicha qurilgan tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirish: O'zbekiston, xalqaro iqtisodiyot tizimida o'z o'rnini olish uchun bir necha xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilmoqda, masalan, O'zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi "O'zbekiston Migratsion xizmati" va "Soglom avlod" jamoatlari bilan ishbilarmonlikning kengaytirilishi. 2. Bank-moliya sohasida reformalar: O'zbekiston bank-moliya sohasidagi tartib va usullarni yanada isloh etmoqda. Bu reformalar orqali moliya institutlari o'sish, soliqqa rioya qilish, hisob-kitoblarni yaxshilash va moliyaning boshqa sohalariga intitsialar berish maqsadga muvofiq amalga oshirilmoqda. 3. Xalqaro tovar-savdoda ishtirok etish: O'zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvda bank-moliya tizimini rivojlantirish uchun xalqaro tovar-savdoda ishtirok etishga da e'tibor berilmoqda. Xususan, O'zbekiston Respublikasi Hukumatining "Yirik tovar-savdo tashkilotlari sifati" dasturi orqali, moliya institutlariga xalqaro savdoga qatnashish uchun muvaffaqiyatli sertifikatlar berilmoqda. 4. Innovatsiyalar va texnologiyalar: Bank-moliya tizimini rivojlantirish va isloh etish jarayonida innovatsiyalar va texnologiyalardan foydalanish juda muhimdir. Moliya institutlarining yangi texnologiyalarni joriy etishi, masalan, mobil ilovalar orqali bank xizmatlari ko'rsatishi, onlayn to'lovlar va elektron moliya operatsiyalarini amalga oshirishi kengaytirilmoqda. 5. Xalqaro investitsiyalar: O'zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvda bankmoliya tizimini rivojlantirish uchun xalqaro investitsiyalar ham samarador bo'ladi. Moliya institutlarining ulardan foydalanishi orqali infrastrukturani modernizatsiya qilish, sohalarni rivojlantirish va yangi ish o'rinlari yaratish imkoniyatlari yuzaga keladi. 6. Kadrlar tayyorlash: Bank-moliya sohasini rivojlantirish va isloh etish jarayonida kadrlar tayyorlashga katta e'tibor beriladi. Moliya sohasining mutaxassislarini tayyorlash uchun oliy ma'lumotli mutaxassislar o'qituvchilik qilishi, xorijiy ta'lim tashkilotlari bilan hamkorlik qilishi va moliya institutlari orqali kadrlar ustidan ilmiy-tadqiqot ishlarni amalga oshirish kengaytirilmoqda.
Shunday qilib, O'zbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvda bank-moliya tizimini rivojlantirish va isloh etishning bir nechta asosiy yo'llari mavjud. Bu yo'llar orqali moliya sohasining integratsiyalashishi, rivojlanishi va yanada yuqori darajaga oshirilishi haqidagi maqsadlar erkinligini ko'rsatadi. O'zbekistonda jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishda bank-moliya tizimini rivojlantirish va islohot etish muammolari yuqori ahamiyatga ega bo'lgan masalalardir. Boshqaruv tizimida bosh rol o'z ichiga olgan moliya institutlari bo'lib, ular mamlakatning iqtisodiyotini yo'qotib turib, moliyaning samaradorlik darajasini pasaytirishi mumkin. Bu esa investitsiya, innovatsiya va eksport potentsialini kamaytiradi. Banklar bu muammoni hal qilishda asosiy rol oynaydilar. Ularning vazifasi, xorijiy investorlarni jalb qilish,
kreditlarni taqdim etish va to'lov tizimini rivojlantirishdir. Buning uchun banklar transaksiyalarning tezkorlik va ishonchini ta'minlashga erishishi kerak. Shuningdek, xorijiy valyutada operatsiyalar bo'yicha banklarning yanada kuchli bo'lishi zarurdir. Bundan tashqari, O'zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishida soliq tizimi ham muhim ahamiyatga ega. Soliq tizimi samaradorlikni oshirmaydi va investitsiya xavfsizligini ta'minlash imkonini beradi. Bu esa soliq tolovlarini avtomatlashtirish va soliq hisobkitoblarni yaxshilashga bogliq. O'zbekiston hokimiyati bu muammolarni hal qilish uchun bir nechta islohotlarni amalga oshirgan. Moliya sohasida reformalar, bank sohasidagi to'lov tizimini rivojlantirish, soliq tizimida avtomatlashtirish va elektron xizmatlarni kengaytirish, xorijiy investorlarni jalb qilish bo'yicha qonunlar va tartibotlar o'zgartirildi. Bundan tashqari, O'zbekiston mintaqaviy hamkorliklar orqali bank-moliya sohasida integratsiyalashuvni rivojlantirmoqda. Mazkur tashkilotlar mamlakatning iqtisodiy potensialini oshiradi va xorijiy investorlarga investitsiya imkoniyatlarini taqdim etadi. Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvda bank-moliya tizimini rivojlantirish va islohot etish muammolari O'zbekistonda yuqori darajada muhimdir. Bu yo'l bilan mamlakat iqtisodiyotining yanada rivojlanishi va xorijiy investitsiya jalb qilinishi mumkin.