Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar faoliyatining rivojlanishi Reja

1.Transmilliy korporatsiyalarning vujudga kelishi va ular faoliyatining asosiy xususyatlari
Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishining muhim elementlaridan hisoblanadi. Oxirgi yillarda ularning jadal ravishda rivojlanishi jahon xo’jaliklari aloqalarining globallashuvida, kapital va ishlab chiqarishning baynalmillashuv jarayonlarida namoyon bo’lmoqda. Xalqaro korporatsiyalar jahon xo’jaligi aloqalarining barcha sohalarida faol ishtirokchi bo’lib hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar bir tomondan jadal rivojlanib borayotgan xalqaro moliya munosabatlarining mahsuli, boshqa tomondan esa, mazkur munosabatlarga ta‘sir etuvchi qudratli mexanizm sifatida namoyon bo’ladi. Xalqaro korporatsiyalar xalqaro moliya munosabatlariga faol ta‘sir ko’rsatgan holda yangi munosabatlarni shakllanishida muhim o’rin tutadi. Xalqaro korporatsiyalarning asosiy qismi AQSh, Yevropa ittifoqi mamlakatlari va Yaponiyada joylashgan. YuNKTAD ma‘lumotlariga ko’ra 2011 yilda 86000 ta xalqaro korporatsiya qayd etilgan bo’lib, ular filiallarining soni 832000 tani tashkil etgan. Xalqaro korporatsiyalar jahon iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Xalqaro korporatsiyalar filiallari orqali amalga oshirilgan eksportning hajmi jahon eksportining 1/3 qismini tashkil etadi va ularda 77 mln. kishi ishlaydi. Ushbu ko’rsatkich Germaniya iqtisodiyotida band bo’lganlar sonidan ikki baravar ko’pdir. Xalqaro korporatsiyalarning paydo bo’lishi va taraqqiy etishida jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga bo’lgan zaruratning kuchayishi hamda xo’jalik hayoti baynalmilallashuvining jadallashuvi muhim o’rin tutdi. Transmilliy korporatsiyalardan farqli ravishda xalqaro korporatsiyalar egalari yagona davlatning emas, balki ikki yoki undan ortiq davlatlar kapitallarining egalari hisoblanadi. Ular faoliyatining muhim xususiyati, aktsiyadorlik kapitalini xalqaro ko’lamda bo’lib-bo’lib joylashtirishdadir. Xalqaro korporatsiyalarning jahon iqtisodiyotiga ta‘siri eng avvalo ishlab chiqarishning nihoyatda keng tarqalishi orqali yuzaga keladigan afzalliklarda namoyon bo’ladi. Xalqaro korporatsiyalar faoliyatining xususiyatlariga ko’ra quyidagicha shakllarga ajratiladi:
1. Transmilliy korporatsiyalar – asosiy kompaniya bir mamlakat kapitaliga tegishli bo’lib, filiallari esa dunyo bo’ylab tarqalgan kompaniyalardir.
2. Ko’p millatli kompaniyalar – asosiy kompaniya ikki va undan ortiq mamlakat kapitaliga tegishli bo’lib, xorijiy bo’limlari turli mamlakatlarda joylashgan kompaniyalar. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda xalqaro monopoliyalarning ko’pgina tasniflarini uchratish mumkin, ular jumlasiga, ko’p millatli korporatsiyalar, xalqaro korporatsiyalar, transmilliy va global korporatsiyalar kiradi. Taniqli amerikalik marketolog olim F.Kotler, xalqaro kompaniyalarni tashkil topishi jihatidan to’rt turga bo’lgan edi, ya‘ni, global kompaniya, transmilliy kompaniya, ko’p millatli kompaniya va baynalminal kompaniya. Rossiyalik iqtisodchilar xalqaro korporatsiyalarni quyidagicha tasnif etadilar. Xalqaro korporatsiyalar - bu xorijiy aktivlarga ega bo’lgan milliy monopoliyalar bo’lib, ularning mahsulot ishlab chiqarishi va savdo faoliyati bir mamlakatdan tashqarida amalga oshiriladi. Amerika qo’shma shtatlarida korporatsiyalar sifatida aktsiyadorlik jamiyatlari ta‘riflanadi. Jahon iqtisodiyotidagi etakchi transmilliy korporatsiyalarning aksariyati AQSh kompaniyalarining ekspansiyasi tufayli yuzaga kelganligi bois mazkur atama keng miqyosda tarqalgandir. Transmilliy korporatsiyalarning huquqiy tuzilmasi sho’‘ba kompaniyalar va filiallarni tashkil etish orqali turli mamlakatlarda amalga oshiriladigan ish faolligini talab qiladi. Ushbu kompaniyalar nisbatan mustaqil ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni sotish, ilmiy-tadqiqot 385 ishlanmalari va boshqa xizmatlarga egadirlar. Umuman olganda, ular yagona yirik ishlab chiqarish majmuini tashkil etgan holda aktsionerlik kapitaliga faqat ta‘sischi davlat vakillari egalik qilishadi. Ayni vaqtda filial va sho‘ba kompaniyalar tashkil etilgan mamlakat kapitali ustunligida aralash korxonalar bo’lishi ham mumkin. Ko’p millatli korporatsiyalar – ishlab chiqarish va ilmiy-texnik asosda bir qator davlatlarning milliy kompaniyalari birlashishidan yuzaga kelgan xalqaro korporatsiyalardir. Mazkur korporatsiyaga misol sifatida 1907 yildan o’z faoliyatini boshlagan Angliya-Gollandiya kontserni hisoblangan ―Royal Datch Shell‖ni keltirish mumkin. Mazkur kompniyaning kapitali 60:40 nisbatda taqsimlangan. Ko’p millatli korporatsiyaga misol bo’lib, Yevropada birmuncha taniqli bo’lgan mashinasozlik, elektrotexnika injeneriyasi sohasiga ixtisoslashgan Shveytsariya-Shvetsiya kompaniyasi ABB (Asea Brown Bovery)ni keltirish mumkin. Xalqaro xuquqiy normalar nuqtai nazaridan ko’p millatli korporatsiyalarning o’ziga xos belgilari quyidagilardan iborat:
– ko’p millatli aktsiyadorlik kapitalining mavjudligi;
– ko’p millatli boshqaruv markazining mavjudligi;
– xorijiy filiallar ma‘muriyatini mahalliy sharoitlarni biladigan kadrlar bilan to’ldirish. Oxirgisi, ko’pgina transmilliy korporatsiyalarga xos bo’lgan xususiyat hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar yuzaga kelishidan buyon bir qancha bosqichlarni boshdan kechirishgan. Zamonaviy xalqaro korporatsiyalarning birinchi avlodi, umumiy tarzda xom-ashyo transmilliy korporatsiyalari sifatida namoyon bo’lishgan. Birinchi jahon urushi va urushdan keyingi davrda TMKlar qurol-yarog’ ishlab chiqarishga ixtisoslashgan holda o’z faoliyatlarini rivojlantirishdi. Ushbu bosqichda TMKlarning rivojlanishi jahon iqtisodiyotiga va jahon xo’jalik aloqalariga unchalik ahamiyatli ta‘sir ko’rsatmadi. XX asrning 40-yillari boshlarida xalqaro monopoliyalarning umumiy soni 300 tadan oshmasdi. Xalqaro korporatsiyalar yuzaga kelgan davrdan boshlab asta-sekinlik bilan o’z faoliyatlarining istiqboldagi strategiyasini ishlab chiqishdi. Ularning asosiy belgilariga quyidagilarni kiritish mumkin:
1) o’zining ishlab chiqarishini xorijiy xom-ashyo bilan ta‘minlash;
2) filiallari tarmog’i orqali xorijiy bozorlardagi o’rnini mustahkamlash;
3) asosiy mamlakatdagiga qaraganda ishlab chiqarish xarajatlari past mamlakatlarda ishlab chiqarishni joylashtirish;
4) tabaqalashtirilgan ishlab chiqarish-savdo-moliya faoliyatiga yo’naltirilganlik. 50-yillarning boshlarida xalqaro korporatsiyalar jahon bozorlarini egallash bo’yicha faol harakatlarini boshladilar. Bunga xalqaro iqtisodiy aloqalarning erkinlashtirilishi, jahon maydonida ko’plab mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi, jahon iste‘mol talabining o’sishi va boshqa shu kabi omillar imkon yaratdi. Xalqaro korporatsiyalarning miqdori bo’yicha ham, faoliyatining hajmi va ko’lami bo’yicha ham jadal rivojlanishi ularning jahon iqtisodiyotida muhim o’rin egallashiga sabab bo’ldi. Milliy kompaniyalarning xalqaro kompaniyaga aylanishi bir qator bosqichlarda sodir bo’ladi. Birinchi bosqichda xorijiy xojalik faoliyati amalda butun kompaniya holatiga kam ta‘sir ko’rsatadi. U faqat xorijiy iqtisodiy faoliyatni eksport shaklida rivojlantirishdan boshlanadi. Ushbu bosqichda kompaniya yuridik jihatdan bitta davlatga tegishli bo’ladi. Ikkinchi bosqichda xorijiy xo’jalik faoliyati nisbiy mustaqillikka ega bo’ldi. Kompaniyaning xorijdagi faoliyati kompaniya faoliyatining boshqa barcha tomonlari bilan o’zaro bog’liqlikning murakkab tizimiga kiradi. Xalqaro faoliyat markazi eksportdan xorijiy ishlab chiqarishga o’tadi. Xorijiy faoliyatni ichki bozordagi faoliyatdan ajralishi sodir bo’ladi. Bu esa, kompaniyaning tashkiliy tuzilmasiga ta‘sirni yuzaga keltiradi. Kompaniya xalqaro xususiyatga ega bo’ladi. Uchinchi bosqichda, kompaniya xorijiy faoliyatning roli oshadi. Ichki bozor ustuvorligi yo’qolgan holda bir qator tashqi bozorlarda faoliyat shakllanadi. Aynan mazkur bosqichda kompaniya yuqorida qayd etilgan belgilar bilan haqiqatda xalqaro kompaniya bo’ladi. Qayd etilgan uchta bosqich barcha mamlakatlarda biznesni baynalminallashuv jarayonlari uchun taalluqli hisoblanadi. Mamlakatlar iqtisodiyotiga kapital qiritishiga muvofiq xalqaro korporatsiyalar bir nechta shaklda namoyon bo’ladi:
– xorijiy korxona shaklida, bunda ushbu norezident korxona jami kapitalning 50 foizidan kam bo’lgan qismiga egalik qiladi;
– sho‘ba korxona, norezident korxonaning ulushi umumiy kapitalning 50 foizidan oshishi mumkin;
– xorijiy bo’linmalar shaklida, bunda korxona to’liq TTXI hisobidan tashkil etilishi mumkin. Xalqaro korporatsiyalarning tashkiliy qobig’i, ularning milliy negizi va ko’p miqdordagi sho‘ba va boshqa tashkilotlari bilan birgalikda ilmiy-texnika taraqqiyoti jadal rivojlanishining, zamonaviy xalqaro mehnat taqsimoti uchun muvofiq shakl sifatida namoyon bo’ldi. Etakchi xalqaro korporatsiyalar jahon miqyosida kapital va mehnat kuchlarini umumlashtirib, ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirgan va raqobatbardoshlikni oshirgan holda xalqaro ishlab chiqarishni tashkil etadi. Natijada ular o’zlarining global korporatsiyalar shaklidagi yangi darajasiga aylanishadi. Global korporatsiyalar o’zida yirik moliya-sanoat, ilmiy-texnikaviy va savdo birlashmalarni ifodalaydi. Global korporatsiyalar zamonaviy jahon moliya kapitalining butun qudratini jamlaydi. Xalqaro ishlab chiqarishning yirik salmog’i, shu jumladan, asosiy ilmiy sig’imli qismi, global korporatsiyalar tomonidan nazorat qilinadi. Globallashuvda nisbatan yuqori darajada kimyo, elektrotexnika, neft sanoati, avtomobilsozlik va bank tarmoqlari faol ishtirok etmoqda. Mazkur bosqichning xarakterli xususiyati bo’lib nafaqat xo’jalik yuritishning baynalminallashuvi balki, mulkchilikning baynalminallashuvi ham hisoblanadi. Bir vaqtning o’zida uchinchi jihatning ya‘ni, boshqarishning baynalminallashuvi ham yuzaga keladi.
Xalqaro korporatsiyalar faoliyati orqali iqtisodiyotda quyidagi imkoniyatlar yaratiladi:
– ishlab chiqarishning yirik hajmi va ko’lami hisobiga mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatlarni kamaytirish;
– ishlab chiqarishning samarali tashkil etilishi hisobiga mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvni yanada chuqurlashtirish;
– tashqi muhit o’zgarishlariga tezda moslashish;
– xorijiy bo’linmalar orqali ular joylashgan mamlakatlardagi bozorlar holatining va mahsulotlarga bo’lgan talab darajasining o’zgarishiga tegishli ma‘lumotlarni to’plash hamda tahlil etib borish;
– jahon bozoridagi talabning o’zgarishiga muvofiq strategik loyihalarni amalga oshirish.
Agar kompaniya jahon bozorlarida faoliyat yuritishning quyidagi talablarini kompleks tarzda hisobga olsa, xalqaro korporatsiyalarning strategiyasi global bo’lib hisoblanadi:
– raqobat va bozorlarning umumjahon holatini doimiy muhokama qilish;
– o’zining raqobatchilarini va global raqobat kurashida faoliyat yuritish usullarini yaxshi bilishi;
– o’z faoliyatini umumjahon yoki yirik mintaqaviy ko’lamda amalga oshirishi;
– o’z foydasining ma‘lum qismini ilmiy tadqiqot ishlariga yo’naltirishi va yuqori texnologiyali tarmoqlarda faoliyat ko’rsatishi;
– tez moslashuvchan axborot, ishlab chiqarish, moliyaviy texnologiyalar yordamida o’z faoliyatini muvofiqlashtirishi;
– o’zining korxona va ishlab chiqarish filiallarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog’iga birlashtirish va boshqa transmilliy korporatsiyalar bilan o’zaro yaqin aloqalar o’rnatishi. Hozirgi davrda xalqaro korporatsiyalar faoliyati rivojlanishiga xos bo’lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat:
– jahon bozoridagi talabning o’zgarishiga tezda moslashishi;
– umumjahon global strategiyasi doirasida faoliyat ko’rsatib jahon bozorining barcha tarkibiy qismlariga ta‘sir o’tkazish imkoniga egaligi;
– ishlab chiqarishning global omillaridan keng tarzda foydalanishi;
– xalqaro korporatsiyalar deyarli dunyoning barcha mamlakatlarida xalqaro ishlab chiqarishning global tizimini yarata olishganligi. Zamonaviy transmilliy korporatsiyalarning faoliyat yuritish mexanizmida bank va moliya institutlari juda muhim rol o;ynaydi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi va baynalminallashuvi jarayonlari, moliya sohasidagi kuchli raqobatlashuv kurashi transmilliy banklarning shakllanishiga va faoliyatining kengayishiga imkon yaratdi. Transmilliy banklarning xususiyati, birinchidan, o’zlarining milliy bozorlarida etakchi rol o’ynovchi yirik banklarning faoliyati bilan belgilanadi. Ikkinchidan, ularning faoliyatida xalqaro operatsiyalarning ulushi yuqori bo’ladi. Shuningdek, ular tomonidan xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish xorijdagi bo’limlarining bir-biri bilan o’zaro aloqador tarmog’i orqali sodir bo’ladi. Uchinchidan, transmilliy banklar turli xildagi xizmatlarni ko’rsatish qobiliyatiga va yirik moliyaviy kapitalga ega bo’lgan moliyaviy institut hisoblandi.
Jahon xo’jaligida ro’y berayotgan iqtisodiy jarayonlarning obyektiv natijasiga ko’ra vujudga kelgan transmilliy korporatsiyalar o’ziga xos hususiyatga ega. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalar xalqaro mehnat taqsimotining faol ishtirokchisi bo’lib, uning rivojlanishiga o’z hissasini qo’shib kelmoqda. Xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, transmilliy korporatsiyalar, transmilliy banklar, xalqaro moliyaviy markazlar faoliyati doirasining kengayib borishi davlatlar iqtisodiy rivojlanishida sezilarli rol o’ynamoqda. Transmilliy korporatsiya deganda xorijiy aktivlarga va xalqaro miqyosda iqtisodiyotning biror-bir sohasiga kuchli ta‘sir ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lgan yirik ishlab chiqarish birlashmalari Transmilliy korporatsiyalarning huquqiy tuzilmasi sho‘ba kompaniyalar va filiallarni tashkil etish orqali turli mamlakatlarda amalga oshiriladigan ish faolligini talab qiladi. Ushbu kompaniyalar nisbatan mustaqil ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni sotish, ilmiy-tadqiqot ishlanmalari va boshqa xizmatlarga egadirlar. Umuman olganda, ular yagona yirik ishlab chiqarish majmuini tashkil etgan holda aktsionerlik kapitaliga faqat ta‘sischi davlat vakillari egalik qilishadi. Ayni vaqtda filial va sho‘ba kompaniyalar tashkil etilgan mamlakat kapitali ustunligida aralash korxonalar bo’lishi ham mumkin tushuniladi. Transmilliy korporatsiyalarning quyidagi asosiy xususiyatli belgilarini ajratib ko’rsatish mumkin :
– TMKlar jahon xo’jaligi rivojlanishining, xalqaro mehnat taqsimoti jarayonining faol ishtirokchisi bo’lib, aynan ular globallashuvni harakatga keltiruvchi kuch hisoblanishadi; – milliy chegaralarda sodir bo’layotgan jarayonlardan birmuncha mustaqil holda kapitalni harakatlantirish imkoniyatining mavjudligi;
– dunyoning ko’pgina mamlakatlarida o’zining operatsiyalarini amalga oshirgan holda jahon xo’jaligi munosabatlarini tartibga solishda ishtirok etishi;
– TMKlar o’z tarkibiy tuzilmasiga ko’ra, ishlab chiqarish korxonalari, savdo yoki moliyaviy tashkilotlarning xalqaro majmuasi bo’lib, asosiy mamlakatdagi boshqaruv qarorlariga mos holda faoliyat yo’nalishini muvofiqlashtirib boradi;
– aktsionerlik kapitalining mulkchilik huquqi faqat ta‘sis etuvchi mamlakat vakolatiga tegishli bo’ladi;
– xorijiy bo’linma va sho‘ba korxonalar milliy ishtirok darajasiga ko’ra aralash bo’lishi mumkin;
– TMK kapitalining harakati korporatsiya joylashgan mamlakatdagi sodir bo’layotgan jarayonlardan erkin bo’ladi;
– TMKlar asosiy masalalar bo’yicha yagona markazdan boshqariluvchi dunyoning ko’plab mamlakatlarida bo’linmalar, sho‘ba kompaniyalarini joylashtirishga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tizimini shakllantirishadi;
– TMKlar ularga yuqori darajada afzallik beruvchi ko’p millatli aktsionerlik kapitaliga egalik qilishadi;
– TMKlar dunyoning turli mintaqa va mamlakatlari o’rtasida turli xildagi resurslarni (kapital, ishchi kuchlari va boshq.) taqsimlashni samarali tarzda amalga oshiradi;
– TMKlar ilmiy tadqiqotlar va tajriba konstruktorlik ishlari, nouxaular, yangi mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish hamda ommalashtirish, ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish sohalarida uzluksiz faoliyat olib borishadi;
– mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro iqtisodiy, ilmiy-tadqiqot va texnologik hamkorlik aloqalarining kengayishiga faol yordam ko’rsatadi; Korporatsiyalar yuqoridagi xususiyatli belgilarga ega bo’lgan holda transmilliy korporatsiya maqomini oladi. Hozirgi kunda faoliyat ko’rsatayotgan ko’pgina korporatsiyalar mazkur xususiyatli belgilarning barchasini o’zida mujassamlashtirgan. Zamonaviy jahon iqtisodiyotida transmilliy va oddiy korporatsiyalar o’rtasidagi chegara etarlicha farqlanmaydi, chunki iqtisodiyot globallashuvining rivojlanishi orqali ta‘minot bozorlari, ishlab chiqarish hamda mulkchilik munosabatlarida baynalmilallashuv jarayonlari kuchaymoqda. Shuning uchun, tadqiqotchilar tomonidan TMKlarni ajratishda turli miqdoriy mezonlardan foydalaniladi. Dastlab 1960 yillarda Birlashgan Millatlar tashkiloti tomonidan yillik aylanmasi 100 mln. dollardan ortiq bo’lgan hamda kamida oltita mamlakatda o’zining filiallariga ega bo’lgan korporatsiyalarni TMKlar jumlasiga kiritildi. Keyinchalik esa TMKlarni ajratishda bir qator mezonlar qo’llanila boshladi. Hozirgi kunda BMT tomonidan quyidagi xususiyatli belgilarga ega bo’lgan korporatsiyalar TMK jumlasiga kiritiladi:
– markazlashgan boshqaruv tizimi asosida muvofiqlashtirilgan iqtisodiy siyosatni yuritishi;
– ishlab chiqarish bo’linmalarining majburiyatlar hamda resurslar almashinuvida bir biri bilan faol hamkorligi;
– yillik savdo hajmi 1 mlrd. dollardan kam bo’lmasligi;
– umumiy moliyaviy aylanma mablag’larining 1/5 qismidan 1/3 qismigacha xorijdagi operatsiyalarga to’g’ri kelishi;
– xorijdagi aktivlar ulushi 25 foizidan kam bo’lmasligi;
– filiallari oltitadan kam bo’lmagan mamlakatlarda mavjud bo’lishi. Transmilliy korporatsiyalar yuzaga kelishining asosiy sababi milliy davlat chegaralaridan chiquvchi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi asosida kapital va ishlab chiqarishning baynalmillashuvi hisoblanadi. Kapital va ishlab chiqarishning baynalmillashuvi xorijda ko’p sonli bo’linmalariga ega bo’lgan yirik kompaniyalarni tashkil etish va milliy korporatsiyalarning transmilliyga aylanishi orqali xo’jalik aloqalarining ekspansiyasi xususiyatiga ega bo’ladi. Kapitalni xorijga chiqarish xalqaro korporatsiyalarni tashkil etish va rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.