Jahon tarixi “eng yangi tarix” fani bo`yicha I qism (1918-1945-yillar) kirish

NAZORAT TOPSHIRIQLARI:

1. AQShning iqtisodiy rivojlanishish omillari nimada?

2. Marshall rejasini ayting?
3. G.Trumen tashqi siyosatida nimalarni ko‘rasiz?
4. J..Kennedi o‘limi sabablarni qanday izohlaysiz?
5. R.Reygan va J Bush prizidentligi davridagi Sovet-Amerika munosabatlarini ta’riflang?
6. J.Bush nega Iroqqa hujum qildi?
MUSTAQIL ISH TOPSHIRIQLARI:

1. 1962 yilgi Karib inqrozi qanday bartaraf qilindi?

2. 80-yillardagi Sovet-AQSH harbiy salohiyatlarini taqqoslang?
3. AQShning Iroqni bosib olishi sabablari nimada?
АДАБИЁТЛАР:

1. 
   Новейшая история стран Европы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001.
   
2. 
   З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й.
   
3. 
   Г.Ҳидоятов, Х.Ғуломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т., 1999 й.
   
4. 
   Новая и новейщая история. 1990 й. № 5.
   
5. 
   Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европе и судьбы освободнвшихся народов. М., 2001.
   
6. 
   Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.
   
7. 
   Медведев В.А. Распад. Как он произошол в “мировой системе социализма”. М., 1994.
   
8. 
   Центрально-Восточная Европа во второй половине XX века, т.2. М., 2001.
   
9. 
   Чешко С. Распад Советского Союза. М., 2000.
   

MAVZU: 1945-2005 YILLARDA FRANSIY.

Ko‘rib chiqiladigan masalalar:

1. Fransiyada urushdan keyingi muvaqqat rejim.

2. 4-chi respublika davrida Fransiya
3. 5-chi respublika davrida Fransiya
4. Hozirgi davrda Fransiyaning O‘zbekiston bilan munosabatlari.

Tayanch so‘zlar:

Fransiyaning ikkinchi jahon urushidan keyingi davrini o‘rganishga bag‘ishlangan manbalar va tarixshunoslik.
1944 yilda Fransiyaning Gitlerchilar istibdodidan ozod etilishi va Sh. De Goll boshchiligidagi Muvaqqat hukumatining faoliyati. 1U-chi respublikaning qulashi va U-chi respublikaga asos solinishi. U-chi respublikaning Konstitutsiyasi. U-chi respublika-Prezidentlik respublikasi. Sh. De Gollning (1958-1968) ichki va tashqi siyosati.
Prezident Valeri Jiskar D.Esten davrida Fransiya (1974-1981). 1981 yil Prezident saylovlari va sotsialist F.Mitteranning prezidentlikka saylanishi. 1988 yilgi prezident saylovlarida F.Mitteranning prezidentlikka qayta saylanishi. F.Mitteranning ichki va tashqi siyosati. Fransiya-O‘zbekiston munosabatlari.
Darsning maqsadi:
Urushdan keyin Fransiyaning qayta tiklanishi, muvaqqat rejim davri, to‘rtinchi respublika davrida Fransiyadagi ijtimoiy-siyosiy tuzum, beshinchi republikaning o‘rnatilishi va uning ijtmoiy–iqtisodiy rivojlanishi, siyosiy tuzilish, Fransiyaning BMT va boshqa siyosiy tashkilotlardagi o‘rni va uning Yevropa va jahondagi mavqei masalalri yoritiladi.
1. Ikkinchi jaxon urushidan keyingi davrda Fransiya. To‘rtinchi respublika.
Vaqtinchalik rejim. To‘rtinchi respublikaning konstitutsion-huquqiy jihatdan rasmiylashishi.
Fashizm zulmidan ozod etilgan Fransiyada hokimiyat organlarini tashkil etilishini nazorat qilishni qarshilik ko‘rsatish harakatining ikki yirik tashkiloti - de gollchilarga tegishli bo‘lgan Milliy ozodlik harakati Fransiya qo‘mitasi va Lui Sayyan boshchiligidagi Milliy qarshilik ko‘rsatish harakati o‘z zimmalariga oldi. 1944 yil 2 iyunida Milliy Ozodlik harakatining Fransuz qo‘mitasi o‘zini “Muvaqqat hukumat” deb e’lon qildi. Fransuz qo‘mitasi rahnomoligida Jazoirda qarshilik ko‘rsatish harakatidagi ko‘pgina guruh vakillarini birlashtirgan Maslahat assambleyasi ish boshladi. Fransiyada urush harakatlari tugashi bilan hokimiyat MOHning departament qo‘mitalari ixtiyoriga o‘ta boshladi. FNS (Fransuz ichki kuchlari) tomonidan qo‘llab-quvvatlangan departament qo‘mitalari vishi hukumati ma’muriyatini bartaraf qilib, xalq tribunallari va militsiyasini tashkil etishdi.
Parij ozod etilgandan so‘ng, de Goll o‘z hokimiyatini mustahkamlay boshladi. Muvaqqat hukumatning 1944 yil 21 avgustda chiqargan ordonansiga ko‘ra departamenlarga tayinlangan prefektlar bosh va munitsipal (mahalliy boshqaruv organi) kengashlarni qayta tikladi. “Respublika komissarlari” muvaqqat hukumatning yirik shaharlardagi vakillariga aylanishdi. 28 avgust kuni de Goll FNS (Fransiya ichki kuchlari) ni tugatish haqida buyruq chiqardi. 1944 yil 15 sentabrda xalq triunallari, 28 oktabrda esa militsiya qismlari tarqatib yuborildi. 1944 yil oktabr oyida Avinyonda Milliy ozodlik harakati qo‘mitalarining syezdi-General shtatlar chaqirildi. Syezdda ishtirok etgan delegatlar hukumat tarkibiga mamlakat ichkarisida faoliyat olib borgan qarshilik ko‘rsatish harakati vakillarini ham kiritish sharti bilan muvaqqat hukumatning boshqaruv hokimiyatini tan olishdi.
Muvaqqat hukumat zimmasida mamlakatdagi iqtisodiy-ijtimoiy infrastrukturani qayta tiklash konstitutsion-huquqiy islohotlar o‘tkazish uchun sharoit yaratish kabi o‘ta dolzarb masalalar turgan edi. Mamlakatda siyosiy vaziyat nihoyatda murakkab bo‘lib, urush fransuz millatini mafkuraviy jihatdan tarqoqlashtirib, jamiyat birligiga putur yetkazdi. Davlat byurokratiyasi nomoyandalari va tadbirkorlarning asosiy qismi Peten hukumati bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor edi. Vishistlarning qishloq xo‘jalik va oila sohasidagi siyosatini dehqonlarning keng ommasi qo‘llab-quvvtlagani holda, harbiylarning katta qismi esa de Gollning, rasman bo‘lsada, qonuniy hisoblangan xukumatga qarshi chiqish haqidagi chaqirig‘iga qo‘shilmadi. Fransiya ozod etilgach, 190 mingdan ortiq kishi kollaboratsionizmda ayblandi. Shulardan 100 ming kishiga yaqinda ozodlikdan mahrum qilindi, yoki ayrim huquqlari cheklab tashlandi.
qarshilik ko‘rsatish harakatida 170 mingdan ortiq kishining ishtirok etishi ham, mamlakatdagi siyosiy vaziyatning keskinlashishiga olib keldi. Harakat ko‘lamining bu darajada kengligi, nafaqat 1940 yilda yuz bergan harbiy halokat bilan bog‘liq edi. Fransiyadagi ijtimoiy kayfiyat 30-yillardayoq keskin o‘zgara boshlagan edi.
Urushdan keyingi davrdagi Fransiyaning ko‘pgina partiyalari va harakatlari qarshilik ko‘rsatish harakati an’ananalariga chambarchas bog‘lanib qoldi. Ammo, ularning g‘oyaviy maqsadlari va dasturlari turlicha edi. Ular ichida gollchilarning o‘ziga xos o‘rni bor edi. Umummillat qaxramoniga aylanishga da’vogarlik qilayotgan de Goll o‘z tarofdorlarining harakatiga ma’lum bir shakl berishga unchalik shoshilmayotgan edi. Hozircha de Goll ijtimoiy- iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirish dasturini ilgari surmayotgan edi.Uning ososiy maqsadi Fransuz davlatchiligi qayta tiklash va konstitutsion-huquqiy islohotni amalga oshirish edi. De Gollni “Fransiyaning buyukligi” g‘oyasini va ”millatni qutqaruvchi“ sifatida tan oluvchi, turli xil ijtimoiy guruhlarning vakillari qo‘llab- quvvatlar edi.
Ikkinchi jahon urushi qaysidir ma’noda Fransiyadagi kommunistik harakatining gullab-yashnashga turtki bo‘ldi. Kommunistlar qarshilik ko‘rsatish harakatining mamlakat ichkarisida faoliyat ko‘rsatgan yetakchi kuchlaridan biri sifatida tanildi. FKPning keng xalq ommasi orasidagi obro‘si oshib ketdi. 1945 yil boshlarida uning saflarida 500 mingga yaqin a’zosi bo‘lsa, 1946 yilda bu raqam qariyib 900 mingga yetdi. FKPning rahbarlari - partiyaning bosh kotibi Moris Torez va deputatlar guruhining boshlig‘i Jak Dyuklo siyosiy kurashda ekstremistik metodlardan voz kechib, parlamentar demokratiyani mustahkamlash tarafdori bo‘lib chiqdi. Kommunistlar davlat boshqaruvini demokratizatsiyalash, antimonopolistik siyosatni yoqlash bilan bir qatorda, mustamlakachilik va “atlantika birdamligi” siyosatiga qarshi chiqdi.
Sotsialistik partiyaning mavqei ham yetarli darajada mustahkam edi. SFIO son jihatidan FKPdan deyarli uch marta ozchilikni tashkil qilsa-da, “demokratik sotsializm”ni targ‘ib qiluvchi konsepsiyasi kommunistlarning yangi dasturidan unchalik farq qilmas edi. SFIO (SP)ning raisi L.Blyum boshchiligidagi oldingi rahbariyati FKP bilan yaqin aloqa o‘rnatishga tayyor edi. 1946 yilda SFIO bosh kotibi lavozimiga Gi Mollening kelishi bilan antikommunistik kayfiyat kuchayib ketdi. SFIOning yangi rahbariyati atlantika birdamligi prinsipini va mustamlakalarda harbiy-siyosiy jihatdan qaramlikni kuchaytirishni yoqlab chiqdi. 1946 yilda qabul qilingan va partiya dasturi statusiga ega bo‘lgan “Prinsiplar deklaratsiyasi”, SFIO partiyasini sotsializm g‘alabasi yo‘lida sinfiy kurashni qo‘llab-quvvatlaydigan partiyaga aylantirib qo‘ydi.
Mamlakatda nufuzli partiyalardan yana biri Xalq respublikachilik harakati (MRP) hisoblanardi. Partiyaning asosini qarshilik ko‘rsatish harakatining 1944 yilda birlashgan “Liberte”, “Rezistans”, “Komba” kabi neokommunistik Qarshilik ko‘rsatish guruxlari tashkil etardi. Xalq respublikachilik harakatining raisi “Ozod Fransiya” radiosining direktori M.Shuman, bosh kotibi esa R.Bishe edi. XRH tashkil topishida qarshilik ko‘rsatish Milliy harakati raisi J.Bidoning xizmatlari ancha katta bo‘ldi. 1944 yilda bo‘lib o‘tgan Ta’sis syezdida XRHning maqsadi haqida shunday bayonot berildi:”siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy demokratiyani o‘rnatish, fuqarolarning erkinligi va shaxs huquqlariga rioya etilishini ta’minlash, mehnatning kapital shaxsiy xizmatlarning imtiyozlar ustidan birinchi o‘rinda turishiga erishish kabi vazifalar ko‘rsatib o‘tildi”. XRH Fransiyaning davlat tuzumini “inqilobiy” yo‘l bilan keskin yangilash masalasiga e’tibor qaratdi. Bu ko‘rsatmalar XRHni Fransiyadagi radikal demokratik partiyalardan biriga aylantirdi. Bu davrga kelib XRH FKPga qaraganda ancha ommaviylashib ketdi. 1945 yilga kelganda, XRH tarkibida 235 mingdan ortiqroq kishi bor edi. XRH tarafdorlari ichida dehqonlar, ishchilar va shaharda yashovchi o‘rta hol tabaqa vakillari ko‘pchilikni tashkil etar edi. 1945-1946 yillarda XRH tarkibi, asosan katoliklar hisobiga ko‘paydi. Bu partiyaning dasturiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmadi. Radikal demokratik g‘oyalarga asta-sekinlik bilan xristian diniga xos qarashlar aralashib ketdi. Muvaqqat hukumatning bir qator sanoat korxonalarini davlat tasarrufiga o‘tkazish va davlatning iqtisodiyot ustidan nazoratini kuchaytirish yo‘lidagi tadbirlarini qo‘llab-quvvatlash bilan bir qatorda XRH asosan, korxonalarni boshqarishda ishchilarning ishtirokiga imkon beradigan tizimni tashkil etishning faol tashabbuskorlaridan biri edi. XRH de Gollning muvaqqat rejim davridagi tadbirlarini qo‘llab-quvvatlasada, gollchilarning “kuchli davlat” g‘oyasiga o‘z noroziliklarini bildirib, parlamentar demokratiyaning klassik prinsiplari tarafdori bo‘lib chiqdilar. Tashqi siyosatda XRH partiyalar orasida Yevropaga mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatish g‘oyasini ilgari surdi.
Mamlakat siyosiy hayotida qarshilik ko‘rsatish harakatidan chiqqan kichik guruhlar ham faol ishtirok etishdi. Shunday guruhlardan bir nechasining birlashishi tufayli 1945 yilda qarshilik ko‘rsatish harakatining Demokratik va Ijtimoiy Ittifoqi (YUDSR) tashkil etildi. U FKP va XRH dan farqli ravishda “parlamentar partiya” hisoblanib, doimiy a’zolarga va keng mintaqaviy strukturaga ega emas edi. YUDSR rahbariyatida uch oqim ajralib turdi. Bu oqimlardan biri de Goll tarafdorlari bo‘lib, unga J.Sustel, A.Frele va R.Kapitalu boshchilik qildi. Oxir oqibatda ularning ko‘pchiligi gollchilar harakatiga qo‘shilib ketdi. Partiyaning raisi Rene Pleven atrofida fransuzlarga xos an’anaviy parlamentar demokratiyani saqlash va sentristlar kaolitsiyasini tashkil etish tarafdorlari hioblangan mo‘tadilchilar to‘plangan edi. Konslagerlarda bo‘lgan harbiy asirlar va mahbuslarning Milliy harakati rahbari Fransua Mitteran YUDSRning so‘l qanotini boshqardi. Ular partiya ichidagi de Gollchilarga qarshi chiquvchilarni birlashtirib, nokommunistik so‘l sentrizm blokini tashkil etish tarafdorlari edi.
Ko‘ppartiyaviylik parlament kaolitsiyasi an’analarini tiklash g‘oyasini radikal va radikal-sotsialistlarning Respublika partiyasi ham qo‘llab-quvvatlar edi. Uchinchi Respublika davrida faoliyat ko‘rsatgan yirik partiyalar ichidan, Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda o‘z ta’sirini saqlab qolgan yagona partiya edi. Ammo fraksiyalar o‘rtasidagi kurash oqibatida, partiyaning jipsligiga putur yetdi. Partiya raisi Eduard Errio ham o‘ng va so‘l oqimlarning ajralib ketishiga to‘sqinlik qilolmadi. E.For boshchilik qilayotgan so‘l radikallar Milliy front strategiyasiga qaytish, kommunist va sotsialistlar bilan hamkorlikni tiklash tarafdori bo‘lib chiqdi. 1947 yilda rahbariyatni bu g‘oyaning qat’iy tarafdorlari P.Kot, J.Keyzer, P.Lebryun va boshqalarni partiya tarkibidan chiqarib tashladi. Ular FKPga yondosh bo‘lgan “parlamentar guruhni” tashkil etishdi Partiyaning ma’muriyati direktori L.Martino-Depla va A.Moris boshchiligidagi o‘ng radikal oqimi esa antikommunistik pozitsiya tarafdori edi. Radikallarning sentristik guruhi (bu guruh Parijdagi “Valua” ko‘chasi nomidan olingan “valuachilar” nomida ham yuritilardi) urushdan oldingi davrdagi radikallar harakatining o‘ziga xos an’analarini saqlab qoldi. Ularning dastur ko‘rsatmalarida mayda mulkdor, fermer va hunarmandlarning manfaatlarini himoya qilishga katta e’tibor berildi. Radikallar davlat tuzumini isloh qilishga qarshi chiqqan holda,Tuligi respublikaning konstitutsion prinsiplarini saqlab qolishga harakat qilishdi.
Bundan tashqari, urushdan keyingi davrdagi Fransiya davlatining siyosiy hayotida bir qancha “mo‘tadil” guruhlar ham ishtirok etishdi. Ulardan uch yirik guruh - Ozod Respublika Partiyasi (RPL), Dehqonlar partiyasi va “mustaqil respublikachilar” guruh 1945 yilda tashkil etilgan edi. Bu guruhlardan RPL gina qarshilik ko‘rsatish harakati bilan yaqin aloqada bo‘lgan. RPL namoyondalaridan J.Lanyel, P.Jakino, A. Sharpantyelar urushga qadar Demokratik alyans va Respublika federatsiyasi kabi yirik “liberal-huquqiy” partiyalarning tarkibida bo‘lishgan. RPL parlament demokratiyasini himoya qilish, respublika erkinliklarini targ‘ib etgan holda, hukumatning iqtisodiyotni boshqarish, rejalashtirish va davlat tasarrufiga o‘tkazish kabi tadbirlar o‘tkazishga qarshi edi. RPLchilar mustamlaka imperiyasini saqlab qolish tadbirlarini qo‘llab-quvvatlar edi. Bundan tashqari, AQSH va g‘arbiy Yevropa mamlakatlaridan iborat, antisovet harbiy siyosiy blokini tashkil etish tarafdori edi.
“Mustaqil respublikachilar” guruhi tarkibida ham Demokratik alyans va Respublikachilar federatsiyasidan chiqqan, ko‘pgina taniqli siyosatchilardan P.Reyno, R.Koti, A.Pinelar bor edi. Ijtimoiy harakat Dehqon partiyasining rahbarlari P.Antye, K.Loran, J.Bordular edi. Partiyaning dastur ko‘rsatmalari asosan dehqonlarning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish, iqtisodiyotning liberal xususiyatini mustahkamlash, katolinizmning ma’naviy qadriyatlari, ta’lim-tarbiya tizimini saqlab qolishdan iborat edi. Ko‘ppartiyaviylik parlamentar demokratiya yoqlab chiqqan dehqonlar partiyasi, antisovet va antikommunistik qat’iy siyosat tutdi.
Urushdan keyingi davrdagi birinchi s aylovlar arafasida 1945 yil oktabrda de Goll ikki masala yuzasidan referendum o‘tkazdi. Birinchi masala saylanayotgan vakillik organiga Ta’sis Majlisi statusi berish, ikkinchisi esa uning funksiyalari faqatgian konstitutsion qurilish masalalari bilan cheklash edi. SFIO, MRP va YUDSRlar bu taklifni qo‘llab-quvvatlab chiqishdi. Kommunistlar Ta’sis Majlisini chaqirish g‘oyasini ma’qulladi. Undan tashqari Ta’sis Majlisini vakolatlarini cheklamasdan, katta imtiyozlar berishni yoqladilar. “Radikallar va mo‘tadillar” o‘z tarafdorlarini referendumga qo‘yilgan har ikki masalaga qarshi ovoz berishga chaqirishdi.
Referendumda ishtirok etganlarning 96,4% Ta’sis Majlisni chaqirishligini yoqlab ovoz berishdi. Ikkinchi masala yuzasidan esa saylovchilarning ijobiy ovozlari 66,3% ni tashkil etdi. Referendum bilan bir vaqtda saylov ham o‘tkazildi. Saylovda asosan qarshilik ko‘rsatish harakatida faol ishtirok etgan partiyalar ko‘p ovozga ega bo‘ldi. Ta’sis Majlisida Kommunistlar 25,4%, YUDSR bilan bir alyansga birlashgan sotsialistlar-24%, MRP-23,6% ovoz oldi. Gollchilarga nisbatan oppozitsiyada bo‘lgan radikal va “mo‘g‘tadillar” saylovda 10,8% va 15% ovoz bilan mag‘lubiyatga uchradilar. Ammo de Gollning g‘alabasi vaqtinchalik holat edi. Hukumat tarkibiga de Gollni qo‘llab-quvvatlovchi “partiyasiz” 6 ta tarafdorlaridan tashqari FKP, SFIO va MRP dan 5 tadan vakillar kirdi. 1945 yil dekabridayoq hukumat ichidagi siyosiy vaziyat inqiroz darajasiga kelib qoldi. Oradan bir oy o‘tib, de Goll o‘zining iste’voga chiqishini e’lon qildi. Muvaqqat hukumat boshlig‘i lavozimini sotsialistik F.Guen egalladi.
Asosan so‘l sentrist partiya vakillaridan iborat bo‘lgan, Konstitutsion komissiya, 1946 yil aprelida konstitutsiyaning yangi loyihasini tayyorlab taqdim etishdi. U bir palatali parlament tashkil etishni ko‘zda tutar edi. Bu parlament qonunchilik qonunchilik bilan shug‘ullanib, prezident va ministrlar soveti raisini saylash, hukumatning tarkibi, dasturi va tizimini tasdiqlash vakolatlariga ega edi. 1946 yil 19 aprelida Ta’sis Majlisi Konstitutsiya loyihasini ma’qulladi, may oyida esa u umummilliy referendumga qo‘yildi. Loyihaga faqatgina gollchilar va “mo‘tadillar” qarshi chiqishgan bo‘lsada, referendum salbiy natijaga ega bo‘ldi. Referendum ishtirokchilarining 51,6 % qarshi ovoz berishdi. Referendum natijalari mamlakatdagi siyosiy vazift yanada yuksaklashib ketganini, ikkinchi Ta’sis Majlisini chaqirish va yangi saylovlarni o‘tkazish zarurligini ko‘rsatdi. Saylov kompaniyasi chog‘idayoq MRP va radikallarning manfaatlari yaqinlashayotgani ko‘rinib qoldi. Ta’sis Majlisining yangi tarkibida kuchlar nisbatida keskin o‘zgarishlar bo‘lmagan bo‘lsada, eng ko‘p ovozni MRP (28,1%) oldi. FKP 26,4%, SFIO-21,1% ovoz oldi. qolgan partiyalar esa vakillik darajasinigina saqlab qolishdi.
Muvaqqat hukumat va Konstitutsion komissiyani MRP vakillari J.Bido va P.Kosma-Florlar boshqara boshlashdi. Bu orada, de Goll yana siyosat maydoniga qaytdi. U 1946 yil 16 iyunda Bayye shahri ozod etilganining ikki yillik yubileyiga bag‘ishlangan tantanalarda nutq so‘zladi. Bu nutqida de Goll birinchi marta o‘zining konstitutsiya loyihasini ifodalab berdi. Uning asosida Fransiyaning “buyukligini”, Millatning birdamligi va mustaqilligini ta’minlashga imkon beradigan “kuchli davlat” syosati g‘oyasi yotar edi. De Goll parlamentar Respublikachilik siyosatini qattiq qoralab chiqdi. Uning fikricha, bu g‘oya “partiya rejimi”ning mustahkamlanishi va hukumat tuzumining batamon buzilishi xavfini keltirib chiqaradi.
Gollistlarning ta’sir doirasi o‘sib borayotgani bilan to‘qnash kelgani uchun Ta’sis Majlisida yetakchilik qilayotgan partiyalar yangi konstitutsiya loyihasi bo‘yicha kompramissga kelishga shoshilisha boshlashdi. Bu loyiha Ta’sis Majlisi muhokamasiga 1946 yil 29 sentabrida qo‘yildi va 440:106 nisbat bilan to‘liq qo‘llab-quvvatlandi. Konstitutsiya to‘g‘risidagi referendum 1946 yil 13 oktabrida bo‘lib o‘tdi va 53,1% ovoz oldi. 1946 yilning 24 dekabridan To‘rtinchi Respublikaning konstitutsiyasi kuchga kirdi.

Fransiyaning 50-yillaridagi siyosiy hayoti . To‘rtinchi Respublikaning Konstitutsion-huquqiy inqirozi.

1946 yil 10 noyabrida Milliy Assambleyaga bo‘lib o‘tgan dastlabki saylov Ta’sis Majlisidagidek siyosiy kuchlarning nisbatini saqlab qoldi. FKP va MRP Milliy Assambleyada 182 va 173o‘ringa ega bo‘lgan holda, son jihatidan yirik fraksiyalarni tashkil etishdi. SFIO fraksiyasi 102 ta deputatga ega bo‘ldi. qolgan partiyalar esa son jihatidan kamroq deputat o‘rinlarini egalladi. Radikallar quyi palatada 43 ta, YUDSR-26 ta, “mo‘tadillar” guruhlari - 67 ta, gollistlar Ittifoqi vakillari 10 ta mandat o‘rinlarini band qilishdi. Yuqori palata hisoblangan Respublika Kengashiga saylovlar 1946 yil noyabrida bo‘lib o‘tdi. Yuqori palatadagi mandatlar nisbati quyi palatadagi o‘rinlar nisbatiday bo‘ldi. To‘rtinchi Respublikaning birinchi prezidenti eib, sotsialist Vensai Oriol saylandi. MRP partiyasi vakili Shampetye de Rib Respublika Kengashining raisi, radikal Eduard Errio esa Milliy Assambleyani boshqara boshladi.
FKP, SFIO va radikallardan iborat uchpartiyalik koalitsiya tufayli ular, Muvaqqat hukumatda so‘l sentristik parlamentar ko‘pchilikni tashkil etishga olib keldi. Hukumatga sotsialist Pol Ramadye yetakchilik qildi. Ammo 1946 yil oxirlariga kelib, FKP va uning ittifoqchilari o‘rtasidagi o‘zaro ziddiyatlar koalitsiyaning zaiflashuviga sabab bo‘ldi. 1947 yil may oyida tortishuvlarga barham berildi. Kommunistlar fraksiyasi parlamentda hukumatga o‘z ishonchsizliklarini bildirib, votum uchun ovoz berdilar. Orial va Ramadyelar kommunistlarni hukumat tarkibidan chiqarishdi. Ammo shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, boshqa g‘arbiy davlatlardan farqli o‘laroq Fransiyadagi kommunistlarning ta’sir doirasi mamlakat siyosiy hayotida ancha katta bo‘lgan. Kommunistlar parlamentlarda doimo katta fraksiyalarda ega bo‘lishgan. Bundan tashqari kommunistlar keng xalq ommasini o‘ziga jalb etgan shu’ba tashkilotlari-fransiyalik xotin-qizlar Ittifoqi va respublika yoshlari Ittifoqlarini tashkil etishgan edi.
Uch partiyali kaolitsiyaning inqirozi va FKPning so‘l radikal oppozitsion kuch sifatida ajralib chiqish, gollistlar harakatining jipslashish vaqtiga to‘g‘ri keldi. 1946 yil Gollistlar Ittifoqining tashkil topishi va birinchi saylovlarda ishtirok etishi stixiyali xarakterga ega bo‘ldi. Gollistlar Ittifoqining rahbari Rene Kapitan de Gollning qarshilik ko‘rsatish harakatidagi yaqin safdoshlaridan biri edi. Shunday bo‘lsada, Rene Kapitan general de Goll tomonidan ochiqdan-ochiq qo‘llab-quvvatlanmadi. Bundan tashqari, YUDSR partiyasidan chiqqan Kapitan gollistlar chap qanotining vakili hisoblanar edi. 1947 yil bahoriga kelganda mamlakatdagi siyosiy vaziyat keskin o‘zgardi. De Goll o‘z tarafdorlarining harakatini tashkil etishga qaror qildi. De Gollning yaqin safdoshlari J.Sustel, J,Shaban-Delmas, A.Malro, R.Kapitan, J,Bomellar ko‘magida harakatning mintaqaviy qo‘mitalari tashkil etila boshlandi.
1947 yil aprelida de Goll birlashgan fransuz xalqi (RPF) nomli siyosiy tashkilotni tashkil etish to‘g‘risida rasman bayonot berdi. Bu siyosiy tashkilotning vazifalariga 1946 yilda qabul qilingan Konstitutsiyani bekor qilish, “partiya rejimini bartaraf etish”, “uyushgan demokratiya” tizimini tashkil qilish, Fransiyaning xalqaro statusini qayta tiklash kabilar kiritilgan edi. De Goll RPF ni parlament hayotida ishtirok etadigan siyosiy partiya emasligini qat’iy ta’kidlar edi.
Kommunistlar va gollchilarning ta’siridagi himoyalanish maqsadida hukumat doiralari “uchinchi kuch” deb ataluvchi koalitsiyani tashkil etish rejalashtirildi. “Uchinchi kuch”ning tarkibiga SFIO, radikallar va MRP vakillari kiritildi. “Uchinchi kuch” koalitsiyasi 1951 yil saylovlarigacha yangi parlamentar ko‘pchilikni saqlab keldi. Bu vaqt davomida ministrlar Kengashi raisi lavozimini radikallar partiyasi vakillari 4 marta (jumladan uch marta Anri Key), MRP vakillari esa 3 marta (jumladan, Rober Shuman ikki marta) egalladi. Sotsialistlarning koalitsiya tarkibidagi ta’siri kamayib bormoqda, partiya ichida esa fraksiyalar orasidagi kurash faollashib ketmoqda edi. “Uchinchi kuch” kaolitsiyasida MRP o‘ng qanot vakili sifatida faoliyat ko‘rsatdi. 1945-1946 yillarda o‘z inqirozini boshidan kechirayotgan radikal va radikal sotsialistlar partiyasi, hech kutilmaganda kaolitsiyada yetakchi siyosiy kuchga aylandi. 1950 yilda hukumat rahbari lavozimiga YUDSR yetakchisi Rene Pleven saylandi. U o‘z partiyasida “mo‘tadil oqim” vakili hisoblanardi. 1951 yilgi parlament saylovlari arafasida “uchinchi kuch” koalitsiyasi saylov tizimida islohot o‘tkazdi.
1951 yil 17 iyunda bo‘lib o‘tgan saylovlar natijasida gollchilarning RPF siyosiy tashkiloti parlamentda 119 ta o‘ringa ega bo‘ldi. FKP (108 ta) va SFIO (104 ta) ovozlar bo‘yicha deyarli bir-biriga tenglashib qoldi. YUDSR va radikallarning saylovdagi alyansi 93 ta, MRP-85 ta, “mo‘tadillar”-97 ta mandatlarni band etishdi. Respublikachilar partiyasining muvaffaqiyati asosan “birlashgan ro‘yxati” taktikasidan foydalanganligi bo‘ldi. Saylovda qatnashganlarning 48 % oppozitsion partiyalarga berildi (kommunistlar uchun 5 mln ortiq kishi va gollistlar uchun 4 mln ortiqroq).
Milliy assambleyning yangi tarkibida MRP, radikallar, YUDSR va “mo‘tadillar”dan iborat hukmron o‘ng sentrist koalitsiya tashkil topdi. Koalitsiyaning dastlabki hukumatini R.Pleven boshqardi. Shundan so‘ng Ministrlar Kengashi raisligi lavozimini radikallar 4 marta, “mo‘tadillar” vakillari ikki marta egalladi. Bu hukumatlarning mavqei o‘ta zaif edi. Ular parlamentda ozchilikni tashkil etib, siyosiy qadamlari FKP, SFIO va RPFning birgalikdagi harakatlari tufayli yo‘qqa chiqishi mumkin edi. Ammo oppozitsiyadagi kuchlarning jipslashishiga amalda imkoniyat yo‘q edi. FKP hali ham baykot holatida edi. Partiyaning u yoki bu siyosiy kuchlar bilan hamkorlik qilish harakati ham vaziyatni o‘zgartirmas edi. RPFdagi holat yanada jiddiy edi. Partiyaning obro‘si tez tushib keta boshladi. O‘sha davrda partiya tarkibi 400 ming kishidan 125 ming kishiga qisqarib ketdi. RPF ichida oppozitsion kuchlar paydo bo‘ldi. 1951 yilda partiya tarkibidan “respublika va ijtimoiy harakat guruhlari” chiqib ketdi. 1952 yil martida RPF fraksiyasining bir qismi birinchi marta hukumatga ishonch bildirib votum uchun ovoz berishdi. Avvalgi taktikasini saqlab qolish imkoniyati yo‘qligi bilgach de Goll 1953 yil mayida RPF dan saylangan deputatlarga to‘la mustaqillik berish haqida bayonot berdi. Fraksiyaning ham faoliyat ko‘rsatishdan to‘xtadi. Gollchi deputatlar “Respublikachilarning ijtimoiy faoliyati Ittifoqi” nomli mustaqil parlamentar guruhni tashkil etishdi. Asta sekinlik bilan partiya ham tarqalib keta boshladi. 1955 yilga kelib J.Shoban-Delmas va R.Freylar RPF qoldiqlarini “Sotsial respublikachilarning Milliy markazi”da birlashtirishga harakat qilib ko‘rishdi. Ammo de Goll jarayonga qarshi chiqdi va RPF mahalliy bo‘limlarining o‘z faoliyatlarini to‘xtatishlari haqida ko‘rsatma berdi. O‘zi esa siyosiy faoliyatini to‘xtatish haqida bayonot berdi.
1953 yilda sotsialistlar yetakchisi Gi Molle Respublikachilar frakti nomli yangi nokommunistik so‘l sentristik koalitsiyaini tashkil etish g‘oyasini ilgari surdi. Hukumat tarkibiga kirmagan partiyaning bo‘ holati SFIO rahbariyatiga bu loyihani amalga oshirish imkoniyatini bermadi. Ammo 1954 yil iyunidan boshlab vaziyat o‘zgara boshladi. Ministrlar Kengashining raisi etib radikallarning reformatorchilik qanotining yetakchisi Mendes-Frans saylandi. U “milliy yangilanish” siyosatini amalga oshirish lozimligi, bundan tashqari kolonial ziddiyatlarni tinch yo‘l bilan bartaraf etish, ijtimoiy sohadagi qonunchilikni kengaytirish, hukumat bilan kasaba uyushmalari o‘rtasidagi muloqotni normallashtirish to‘g‘risida fikr yuritdi. Bu vazifalarni amalga oshirish parlamentda tashqi siyosat borasida yuzaga kelgan keskin diskussiyalardan so‘ng to‘xtab qoldi. 1955 yil fevralida Mendes-Frans o‘z lavozimidan iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. Hukumat inqirozi radikallar orasida ham tarqoqlikni keltirib chiqardi. 1955 yil may oyida partiyaning navbatdagi syezdida o‘ng va so‘l guruhlar o‘rtasida to‘qnashuvlar kelib chiqdi. Mendes-Frans tarafdorlari partiya saflaridan o‘ng qanotning eng floye vakillarini chiqarishga muvaffaq bo‘ldilar. O‘nglar yetakchisi L.Martino- Detla egallab kelgan partiyaning ma’muriy direktori lavozimi tugatildi. Mendes-Frans partiyaning vitse-prezidentiga aylandi.
Bu kabi o‘zgarishlar hukumat koalitsiyasidagi boshqa partiyalarda ham yuz bermoqda edi. MRP yetakchilari o‘z partiyalarining obro‘-e’tiborini tiklash uchun ko‘p kuch sarflashdi. 50-yillarning boshlarida MRP Fransiyadagi eng “yevropist” partiyaga aylanib ulgurdi. R.Shuman, J.Bido, A. Kost-Florelar yevropa integratsiyasi rejalarini qo‘llab-quvvatlab va ularning hayotga tadbiq etilishida faol qatnashdilar. R.Shuman g‘arbiy yevropa integratsion jarayoni konsepsiyasini amalga oshirish ishining ibtidosida turdi. U KPEB tizimini tashkil etish loyihasini taklif qildi. 1956 yilda MRP vakillari tarkibining keskin qisqarishi davri tugadi. Partiya a’zolari 40 mingni tashkil etdi.
1954 yilda SIIPda ham parchalanish yuz berdi. Partiya tarkibidan chiqqanlarning asosiy qismi Dehqonlar partiyasining sobiq faollari bo‘lib, ular o‘z tashkilotlarini qayta tashkil etdi. Ammo, yangilangan Dehqonlar partiyasining siyosat maydonida kelajagi yo‘q edi. Partiya tarafdorlarining kattagina qismi, 1955 yilda tashkil etilgan “savdo xodimlari va hunarmandlarni himoya qilish Ittifoqi”ni qo‘llab-quvvatladi. Bu harakatning yetakchisi, mayda baqqol Pyer Pu Jad bo‘lib, u konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqish, kolonial “yagona va bo‘linmas imperiyani” saqlab qolish, davlat tasarrufiga o‘tkazilgan korxonalarni o‘z egalariga qaytarib berish, kasaba uyushmalari va ijtimoiy sohadagi qonunchilikni cheklash tarafdori bo‘lib chiqdi. Pujadni vishistlarning ko‘pgina tarafdorlari hisoblangan mayda ishlab chiqaruvchilar, savdo xodimlari va hunarmandlar qo‘llab-quvvatladilar.
1956 yil yanvarida navbatdagi parlament saylovlari bo‘lib o‘tib, unda FKP ishonchli g‘alabaga erishdi. Hattoki, majoritar sistema shartlariga rioya qilgan holda ham FKP parlamentining quyi palatasida 150 o‘ringa egalik qildi. SFIO fraksiyasini 100 ta deputat tashkil etdi. Radikallar YUDSR bilan birgalikda 91 ta, MRP-74 ta, “mo‘tadillar”-98 ta, J.Shaban-Delmas yetakchilik qilayotgan “sotsial - respublikachilar”-22 ta o‘rinni band etishdi. Kommunist va sotsial respublikachilarning ko‘magida Gi Molle hukumati ishonch vatumini olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Yangi hukumat tarkibiga sotsialist va so‘l radikallar ham kiritilgan edi. Respublikachilar frontining koalitsiyasi kuchayib bordi. Gi Molle hukumati sotsial qayta qurishlarning keng ko‘lamli dasturlarini amalga oshirishga harakat qildi. Bu hukumat Tunis va Marokash davlatlariinng mustaqilligini tan oldi. Respublikachilar fronti parlamentda mustahkam ko‘pchilikka ega bo‘lolmadi. Tez orada hukmron koalitsiya o‘rtasida ham ichki nizolar kuchayib ketdi. 1956 yil oktabrida radikallar partiyasining syezdida Mendes-Frans hukumatining Fransiyani ham Suvaysh inqiroziga aralashtirish siyosatiga qarshi chiqdi. Bunga javoban o‘ng radikallarning bir qismi partiya tarkibidan chiqib, “Respublikachilar Markazi” nomli guruhni tashkil qildi. 1957 yilda radikallar o‘rtasidagi ziddiyatlar Jazoir muammosini hal qilish jarayonida yanada kuchaydi. Mendes-Fransning hukumat tarkibidan o‘zboshimchalik bilan chiqishi nafaqat o‘ng radikallar balki, o‘z tarafdorlari ichida ham jiddiy noroziliklarga sabab bo‘ldi. U partiyaning vitse-prezidenti lavozimidan chetlatilgach, bunga javoban uning saflaridan chiqib ketdi.
Gi Molle boshchiligidagi hukumat Jazoir muammosini hal etish uchun parlamentdan favqulodda vakolatlar olgan bo‘lsada, mamlakat ichidagi siyosiy inqirozning oldini ololmadi. 1957 yil mayida Gi Molle iste’foga chiqishga majbur bo‘ldi. Uning o‘rnini radikallar vakili M.Burjes-Monuri egalladi. U rasmiy jihatdan Respublikachilar frontining kaolitsiyasining vakili hisoblanar edi. 1957 yil oktabrida barcha yirik nokommunistik partiyalarning vakillarini o‘z tarkibiga kiritgan “Respublikani yangilash va himoya qilish hukumati” tashkil etildi. Unga o‘ng radikal Feliks Gayar yetakchilik qildi. Parlamentda konstitutsion islohotlarni amalga oshirish yo‘llari haqida munozaralar boshlanib ketdi. Shu narsa yaqqol namoyon bo‘la boshladiki, hukumat tuzumini tubdan isloh etmasdan turib, Jazoir masalasi va umumandoimiy ravishda bo‘lib turgan hukumat inqirozlarini oldini olishning imkoniyati yo‘q edi. To‘rtinchi Respublikaning rejimi chuqur konstitutsion huquqiy inqirozga yuz tuta boshlagan edi. Fransiyadagi hukumat tuzumini isloh qilish zaruriyati, 1946 yilda qabul qilingan konstitutsiyada ayrim kamchiliklarning mavjudligi ham keltirib chiqardi. Konstitutsiyadagi ayrim bo‘limlar bir-biriga zid kelib, ularni hayotga tadbiq qilish nihoyatda qiyin edi. Bular hukumatni tashkil etish, ishonchsizlik bildirish va to‘liq ovoz berish va parlamentni tugatish kabi muhim masalalarda o‘z aksini topgan edi. Ayrim bo‘limlar esa, umuman amaliyotga tadbiq qilinmay qolib ketdi. (masalan, Fransiya Ittifoqi, “mahalliy jamoalar to‘g‘risida”). 12 yil davomida hukumat tarkibi 22 marta o‘zgardi.
40-50 yillarning ikkinchi yarmida Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti.
Urush davomida Fransiyaning ko‘rgan moddiy zarari 1440 mlrd frakni tashkil etdi. Urush vaqtida 1100 ming kishisidan ajraldi. 700 ming kishidan ortiq kishi Germaniyaga ishlash uchun olib ketildi. Mamlakatning 30 ta departamenti talofat ko‘rdi. 50 mingga yaqincha sanoat korxonalari batamom yoki qisman ishdan chiqarildi. Ko‘plab ekstrostansiyalar, shaxtalar, verflar yakson qilib tashlandi. Transport tarmoqlari yaroqsiz holga keltirildi. Fransiya deyarli harbiy va savdo flotidan mahrum bo‘ldi. Neftni qayta ishlash korxonalarining 80 % o‘z faoliyatlarini to‘xtatgan edi. Mamlakatdagi 101 ta damka pechidan 7 tasigina foydalanishga yaroqli holatda edi. Ko‘mir qazib chiqarish 4 baravarga qisqardi. Sanoat mahsulotlarini umumiy ishlab chiqarish hajmi urushdan oldingi davrdagiga nisbatan 38 %, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmi esa 60 % ni tashkil etdi. 1400 ming gektar ekin maydonlari tashlandiq holga kelib qoldi. Moliya tizimi batamom izidan chiqdi. Inflyatsiya haddan tashqari yuqori darajaga, frankning qadr-qimmati urushgacha bo‘lgan davrdagidan 6 baravarga kamaydi. 1945 yilda mamlakat budjetidagi defitsim deyarli 200 mln frankni tashkil etdi.
Sanoat va qishloq xo‘jalik tarmoqlarini qayta tiklash muvaqqat hukumat oldida turgan muhim masalalardan biri edi. Xo‘jalikni qayta tiklash tadbirlarning asosini ko‘mir, gaz, aviatsiya, avtomobil ishlab chiqarish tarmoqlarini davlat tasarrufiga o‘tkazish tashkil etardi. 1945-47 yillarda Fransiya sanoatiga tegishli bo‘lgan korxonalarning 20 % davlat mulkiga aylantirildi. Yirik banklardan 5 tasi davlat nazoratiga o‘tkazildi. (bularning ichida Fransiyaning bosh emission tashkiloti sanaladigan Fransuz banki ham bor edi). Bundan tashqari, jamg‘arma g‘aznasi va sug‘urta kompaniyalarining bir qismi ham davlat nazoratiga o‘tkazildi. Davlat tasarrufiga o‘tkazish kompensatsiya to‘lash asosida olib borilib, kollaboratsionizmda ayblangan mulkdorlar bundan mustasno etildi. Davlat tasarrufiga o‘tkazilgan korxonalarda ishchilar ishtirokida ma’muriy kengashlar tuzilib, ish haqlarini oshirish, mehnat shartnomalarini tuzish, turar-joy bilan ta’minlash kabi muhim masalalar maslahatlashgan holda o‘z yechimini topar edi. 1946-1950 yillarda bu ko‘rsatgich 27 % dan 50 % ga o‘sdi.
Muvaqqat hukumat ichidagi siyosiy ixtiloflarga qaramay, 1947 yil bahoridayoq barqarorlik dasturi ko‘zga ko‘ringan natijalarni berdi. Shu yili sanoatdagi ishlab chiqarish ko‘rsatgichlar urushgacha bo‘lgan davrdagi darajaga yetdi (qishloq xo‘jaligida - 1950 yilda) 1949 yilda VVP (Yalpi ichki mahsulot) darajasi urushgacha bo‘lgan davrdagidan oshdi, oziq-ovqat mahsulotlarining kartochka tizimi bekor qilindi. Shunday bo‘lsada, davlat tepasida bo‘lgan so‘lsentristik koalitsiya hukumatni boshqarishning faol metodlaridan voz kechmadi. 1946 yildayoq Jana Monne boshchiligida iqtisodiyotni rejalashtirish bilan shug‘ullanuvchi Bosh kotibiyat tashkil etildi. Bu tashkilot mamlakatni rivojlantirish dasturlarini to‘siq bilan shug‘ullanar edi. “Fransuzcha rejalashtirishning” konseptual asoslarini ishlab chiqqan Monne texnokratik elitaning vakillaridan biri edi. U iqtisodiyo taraqqiyotning hukumat tomonidan boshqarilishi, jumladan rejalashtirish ham siyosiy mafkuraga bog‘liq bo‘lishi salbiy oqibatlarga olib kelishini ta’kidlab o‘tgan edi. Rejalashtirish, Monnening fikriga ko‘ra, konsepsus va ishonchga asoslanib o‘ziga xos iqtisodiy diplomatiya bo‘lib hisoblanadi.
1947-1953 yillarga mo‘ljallangan, rivojlantirishning dastlabki milliy dasturlaridan biri 1947 yilda qabul qilindi. U “Monne rejasi” yoki “qurollanish va modernizatsiyalash rejasi” deb nomlandi. Bu dasturning asosida davlat tasarrufiga o‘tkazilgan korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlarini keskin yangilash, sanoatda ishlab chiqarish hajmini oshirishga erishishi, metrologiya va dengizorti hududlari o‘rtasida savdo-sotiqni kengaytirish mehnat unumdorligini oshirish kabi tadbirlar yotar edi. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash ham muhim masalalardan hisoblandi. 1947 yilning kuzida moliya ministri R.Mayyer moliya tizimida kompleks islohotlar o‘tkazishni boshladi.
1948 yil yanvarida frankning devalvatsiyasi amalga oshirildi. Unga ko‘ra frank tarkibidagi oltin miqdori 44 % ga kamaytirildi.
Moliyaviy barqarorlikning yuzaga kelishida Fransiyaning Marshall rejasiga qo‘shilishi muhim ahamiyat kasb etdi. 1948-1951 yillar mobaynida AQSH Fransiyani 2,5 mlyard dole hajmidagi kreditlar oziq-ovqat mahsulotlari va asbob-uskunalar bilan ta’minladi. 1958 yilga kelganda, amerikaliklar bergan yordamining umumiy hajmi 12 mlyard dollarni tashkil etdi. Bu dasturni amalga oshirish jarayoni, sarmoyasining Fransiyaning iqtisodiy makoniga faol kirib kelishi uchun keng yo‘l ochib berdi. Fransiya hukumati, qabul qilingan majburiyatlarga ko‘ra, AQSH xo‘jalik tarmoqlari va maxsus korxonalarining ishlab chiqarish ko‘rsatgichlari hamda tashqi savdodagi mahsulot aboroti strukturasi haqidagi to‘liq ma’lumotlarni berib turish lozim edi. Bunday qaramlik Fransiya siyosiy hayotidagi ko‘pgina kuchlarning keskin noroziligiga sabab bo‘ldi. Ammo shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, aynan amerikalik tadbirkorlar doirasining sa’i-harakati tufayli Fransiya iqtisodiyotida strukturaviy o‘zgarishlarning amalga oshishi oson kechdi.
40-yillarning oxirida Fransiyada mehnat munosabatlari masalasida muhim islohotlar amalga oshirildi. 40 soatlik ish haftasi, haq to‘lanadigan ta’til qayta tiklandi. Ish vaqtidan tashqari bajariladigan ishlar uchun qo‘shimcha haq to‘lash joriy etila boshladi. Erkak va ayol mehnatiga haq to‘lashda tenglik prinsipi kafolatlandi, ishsizlarga hukumat tomonidan yordam ko‘rsatish tizimi kengaytirildi. Ishlovchilarning soni 50 tadan oshgan korxona va tashkilotlarda ma’muriyat vakillari, ishchilar, muhandis va texniklardan iborat “korxona qo‘mitalari” tashkil etildi. Ularga mehnat sharoitlarini tartibga solib turish sohasida konsultatsiyalar berib turish funksiyasi berilgan edi. Nominal ish haqi va nafaqalarning miqdori ancha o‘sdi. 1950 yildan e’tiboran kafolatlangan umummilliy ish haqining minimumi kiritildi. U yashash minimumi ming dinomikasiga qarab o‘zgartirilib turiladigan bo‘ldi. qarilik va nogironlik nafaqasiga chiqish vaqti 65 yosh etib belgilandi. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha hukumatning yagona tizimi tashkil etildi. Bu tizim qishloq xo‘jalik sohasidan tashqarida ishlaydigan barcha yollanma ishlarga nisbatan qo‘llaniladigan bo‘ldi. Bu tizimni mablag‘ bilan ta’minlash mehnatkashlarning badallari (ish haqining 6 %) va sohibkorlar ajratgan chegirmalari (ish haqi fondining 10 % miqdorida) hisobiga olib borilar edi.
Arzon turar joylar qurish ishlari boshlandi. Hukumat xo‘jaliklari urush davrida ziyon ko‘rgan dehqonlarga va o‘z xo‘jaligini tashkil etishga harakat qilayotgan yosh dehqonlarga ssudalar ajratib bera boshladi.
“Barqarorlik sharoitida modernizatsiyalash va texnologiya bilan ta’minlash rejasi” 1954-1957 yillarga mo‘ljallangan ikkinchi dastur edi. U Fransiya sanoatining raqobatbardorligini va mahsulot sifatini oshirishni ko‘zda tutgan edi. Endi ustunlik xususiy sektorga berilgan edi. Hukumat va firmalar o‘rtasida tuzilgan maxsus shartnomalarga asoslanib, tadbirkorlar asbob-uskunalar sotib olish kreditlar olish va muhim loyihalarni amalga oshirish uchun imtiyozli soliqlar to‘lash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Ikkinchi rejada ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlar oshig‘i bilan bajarildi. 50-yillarning o‘rtalariga kelganda, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining umumiy hajmi urushgacha bo‘lgan davrdagi darajadan 60 % ga oshib ketdi. Og‘ir sanoatdagi o‘sish nihoyatda barqaror bo‘ldi. Fransiya sanoatida jiddiy strukturaviy qayta qurish boshlandi. Sanoat jihozlarini yangilash ommaviy xususiyat kasb etdi.
Sanoatning investitsion bazasini mustahkamlashda tashqi bozorga sarmoya olib chiqishning kamayishi muhim ahamiyat kasb etdi. Yirik banklarning davlat tasarrufiga o‘tkazilishi tufayli milliy iqtisodiyotni sarmoya bilan ta’minlash asosiy yo‘nalishga aylanishi, chet el ssudalari va zayomlarini ikkinchi darajaga tushirib qo‘ydi. Agar, XX asr boshlarida tashqi bozorga kapital eksporti miqdori Fransiya sanoatiga sarflangan mablag‘dan 10 barobar ko‘p bo‘lsa, 50-yillarning oxiriga kelib chetga olib chiqilayotgan sarmoya miqdori, ichki bozorga investitsiya qilinganidan 6 marta kam edi. Sarmoya asosan, og‘ir sanoat va energetika kompleksiga ajratildi. Bu sohalarga sanoatni taraqqiy ettirish uchun ajratilgan mablag‘larning 90 % yaqini yuborilayotgan edi. 50-yillarning o‘rtalariga kelganda esa sarflanayotgan mablag‘larning asosiy qismi kimyo sanoati, avtomobil ishlab chiqarish, samolyotsozlik sohalarini modernizatsiyalash uchun ishlatila boshlandi. Keyinchalik esa yangi sohalar - atom, elektron, plastik massalar ishlab chiqarishga katta e’tibor berildi. Sanoatning asosiy sohalarida yirik korporatsiyalarning o‘rni mustahkamlanib bordi. Avtomobil ishlab chiqarishning 98 % 4 ta trest, alyuminiy ishlab chiqarish 2 trest, po‘lat ishlab chiqarishning 72 % 5 ta trest nazorati ostida edi. Yirik korxonalarda ishlayotgan ishchilar soatda band bo‘lgan ishchilarning 30 % ni tashkil etardi. Lekin shuni ta’kidlab o‘tish joizki, Fransiyaning o‘ziga xos xususiyatini ishlab chiqarish konsentratsiyasining yuqori emasligi bo‘ldi. Bir korxonada ishlayotgan ishchilarning soni o‘rtacha 13 ta kishini tashkil etdi.
50-yillarning oxiriga kelganda, iqtisodiy taraqqiyotning aralash modeli o‘zining oldingi samaradorligini yo‘qota boshladi. Umummilliy boylikning 36 %ni tashkil etgan davlat sektori taraqqiyotning oldingi sur’atlarini saqlab qolish qiyinlashib boraverdi. 50-yillarning ikkinchi yarmiga kelganda, Fransiyada inflyatsiya muammosi yana kuchayib bordi. 1957 yilga kelganda narxlar o‘rtacha urushgacha bo‘lgan davrdagidan 25 baravar, nominal ish haqi esa 21 baravarga oshdi.
Hukumatning qishloq xo‘jaligi sohasida olib borayotgan siyosati ham keskin o‘zgarishni kutayotgan edi. 50-yillarda bu sohada olib borilgan ximiyalashtirish va yuqori texnologiya bilan ta’minlash ishlari amalga oshirilgan bo‘lsa-da, fermerlar mehnatining samaradorligi ancha pastligicha qolayotgan edi. Fransiya dunyoda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha ikkinchi o‘rinda bo‘lib, AQSH birinchilikni bermay kelayotgan edi. Fransiyadagi ekin ekiladigan yerlarning 25 % gina zamonaviy tipdagi xo‘jaliklar ixtiyorida edi. Taxminan, dehqon xo‘jaliklarining 80%ida foydalanilayotgan traktor va boshqa texnikalar asosan qisqa muddatli ijaraga olib turish yo‘li bilan mavsumiy ishlatilar edi.
Iqtisodiy taraqqiyotning 111 rejasi (1958-1961 yy) qabul qilinayotgan vaqtda, proteksionizmdan “ochiq iqtisodiyotga” o‘tish yo‘li qabul qilindi. Bu qaror, Yevropa integratsiyasining kelajakdagi taraqqiyot jarayoniga asoslanib qilingan edi. 1957 yilda KBEP to‘g‘risidagi shartnomaning imzolanishi, Yehligida (YEIH, Yevroatom) mukammal tizimining yuzaga kelishi, G‘arbiy Yevropa iqtisodiyotining taraqqiy etishida tamoman yangi bosqich sifatida qaraldi. Fransiya hukumatidagi yevropeistlar doirasi, ishlab chiqarish aloqalarining bevosita mustahkamlanishi, bojxona to‘siqlarini to‘la liberalizatsiyalash, yirik davlat sektorining mavjudligi va uni keng miqyosda rejalashtirish samaradorligining yo‘qolishiga sabab bo‘ladi deb hisoblardi. Liberal siyosiy partiyalar iqtisodiyotning davlat tomonidan to‘la nazorat etilishini qattiq tanqid ostiga oldilar. Ammo ”ochiq iqtisodiyot” konsepsiyasini amalga oshirish siyosiy barqarorlikni talab qilar edi.
To‘rtinchi respublikaning yuzaga kelayotgan inqirozi sharoitida tadbirkorlik faoliyati yanada susayib ketayotgan edi.
Urushdan keyingi davrdagi xalqaro munosabatlarda Fransiyaning o‘rni. Jazoir inqirozi va davlat tepasiga general de Gollning kelishi.
Qarshilik ko‘rsatish harakatining natsizmga qarshi olib borgan faol kurashi natijasida Fransiya o‘zining halqaro statusini tiklash imkoniga ega bo‘ldi. Bunda sobiq SSSRning tutgan siyosati ham muhim ahamiyat kasb etdi. 1944 yil noyabr-dekabr oylarida de Goll boshchiligidagi Fransiya delegatsiyasi Moskvaga tashrif buyurdi. Bu muzokoralar natijasida “Ittifoqchilik va o‘zaro yordam haqidagi shartnoma” imzolandi. Shartnomada Germaniya separativ muzokoralar olib borishdan voz kechish bitim imzolanayotgan tomonlarga qarshi qaratilgan har qanday ittifoqlar qatnashmaslik majburiyati ham ko‘zda tutildi. Sobiq SSSR va Fransiya o‘rtasidagi shartnoma davlatlar safidan joy olishga imkoniyat yaratdi. Bu masala uzil-kesil Yalta konferensiyasida hal etildi. Fransiya Germaniyada o‘z okkupatsion zonasini tashkil etish huquqini olgan to‘rtta yirik davlatlardan biri bo‘ldi. Potsdam konferensiyasi qarorlariga ko‘ra, uning vakili Tashqi ishlar ministrlari Kengashiga kiritildi. Bu kengashning asosiy vazifasi, urushdan keyingi davrdagi Germaniya masalasidagi muammolarni bartaraf etishdan iborat edi.
Potsdam konferensiyasi va Tashqi ishlar ministrlari Kengashining yig‘ilishlarida Fransiya Germaniya masalasi bo‘yicha olib borilgan muzokoralarda o‘ta qat’iy pozitsiyani egalladi. Fransuz diplomatiyasi o‘zining tarixan azaliy dushmanini maksimal darajada zaiflashtirishga, Germaniya ustidan xalqaro nazoratni o‘ta qattiqqo‘llik bilan o‘rnatishga hattoki mamlakatni bo‘lib tashlash darajasiga olib erishishni maqsad qilib oldi. Fransiyaning vakili Ittifoqchilar nazorat Kengashining umumgerman hukumatining asosini tashkil etadigan- “Markaziy nemis departamentlarini” tashkil etish haqidagi qarorga veto berdi. 1945 yil noyabrida AQSH INKga inom yoki uch zona uchun markaziy departamentlar tashkil etish taklifi bilan chiqdi. Sobiq Sovet tomoni bu taklifni Germaniyani to‘rttomonlama boshqarish prinsipini buzish deb hisoblab rad etdi. Bu bilan ma’lum ma’noda Fransiyaning manfaatlarini ham himoya qildi. Bir yil o‘tar o‘tmas vaziyat keskin darajada o‘zgarib ketdi. Ittifoqchilar o‘rtasidagi munosabatlaridagi kelishmovchiliklar, ochiqdan-ochiq konfrontatsiyaga aylandi.
Anglo-amerikaliklarning birlashgan okkupatsion zonasining tashkil etilishi separativ xarakterga ega bo‘lib, fransuz okkupatsion zonasining qo‘shilishi G‘arbiy Germaniyada davlat tashkil etilishiga imkon yaratildi. Nemis davlatining parchalab tashlanishi, GFRning g‘arbiy davlatlar uchun harbiy va iqtisodiy zonaga aylantirilishi, Fransiya diplomatiyasi manfaatlariga mos kelar edi.
AQSH va Fransiya o‘rtasida 1946 yili Vashington shartnomasining imzolanishi, bu davlatlarning ajratgan ittifoqchilarga aylanishi uchun birinchi qadam bo‘ldi. Bu shartnomaga asosan, AQSH Fransiyaga kredit beradigan va uning oldingi qarzlaridan voz kechadigan, ikki tomonlama iqtisodiy munosabatlar erkinlashtiriladigan (liberalizatsiyalash), hukumatlar o‘rtasida mustahkam kontaktlarni o‘rnatish va madaniy aloqalarni faollashtirish ko‘zda tutildi. 1947-1948 yillarda Germaniya inqirozining eskalatsiyasi (o‘sishi, kuchayishi), fransiyaliklar-amerikaliklar yaqinlashishini tezlashtirdi. Fransiyaning Marshall rejasiga qo‘shilishi esa Fransiya tashqi siyosatidagi “atlantika birdamligi” g‘alaba qozonishiga olib keldi. Fransiyaning ko‘pgina yirik partiyalari uni o‘zlarining eng asosiy dasturiy ko‘rsatmalaridan biri sifatida qarar edi. Fransiya tashqi siyosatida atlantik kursining kuchayishi muqarrar ravishda sobiq SSSR-Fransiya munosabatlarining buzilishiga olib keldi.
Fransiya g‘arbiy davlatlarning harbiy-siyosiy alyansining tashkil topishida faol ishtirok etdi. Fransiya 1948 yil 17 martda Bryusselda imzolangan shartnomaga ko‘ra tashkil etilgan G‘arbiy Ittifoqning tashkilotchilaridan biri bo‘ldi. Bir yil o‘tib, Fransiya 1949 yil 4 aprelida imzolangan Shimoliy Atlantika shartnomasiga a’zo bo‘ldi. qisqa vaqt ichida Fransiya AQShning Yevropadagi asosiy harbiy platsdarmiga aylandi. Uning hududlarida NATOning harbiy va transport infrastrukturalarining katta qismi joylashtirilgan edi. Fontenbloda NATOning bosh shtabida joylashdi. 1950 yil 27 yanvarda imzolangan shartnomaga ko‘ra, Fransiya AQSH o‘zining Yevropadagi Ittifoqchilariga berayotgan harbiy va moddiy yordamlarining asosiy qismini olayotgan edi. Fransiyaning harbiy-sanoat kompleksi tezkor sur’atlar bilan taraqqiy eta boshladi.
40-yillarning oxirlaridan boshlab, Fransiya Yevropa integratsiyasi jarayonida faol ishtirok eta boshladi. Uning strategiyasi 1948 yilda panevropa tashkilotlari tomonidan o‘tkazilgan Yevropa kongressida faol muhokama qilindi. Kongressda federalistik va yunionistik ambitsioz konsepsiyalar bir-biriga to‘qnash keldi. Har ikkilasi ham barcha sohalarda Yevropa mamlakatlarining mustahkam integratsiyasini, jumladan iqtisodiy, siyosiy, huquqiy ijtimoiy hamkorligini ko‘zda tutgan edi. 1949 yilda Yevropa Kengashining tashkil etilishi esa bu yo‘ldagi muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Ammo, Yevropa davlatlari taraqqiyotida turli rivojlanish darajasi bunday loyihalarni amalga oshirishda to‘sqinlik qilar edi.
Urushdan keyingi davrdagi fransuz diplomatiyasining yetakchilari J.Bido, R.Shuman, R.Pleven, J.Monnelar Yevropa integratsiyasi jarayonida o‘ziga xos konsepsiyasini ishlab chiqdilar.
1950 yilda Fransiya shu konsepsiyaga mos keladigan tashabbus bilan chiqdi. 9 mayda Robert Shuman G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridagi ko‘mir va po‘lat sanoatini integratsion birlashuvini ko‘zda tutadigan loyihasini e’lon qildi. “Shuman rejasi” tor sohadagi integratsion birlashuvlarni ko‘zda tutsa-da, G‘arbiy Yevropa integratsion jarayonlaridagi tayanch prinsiplariga asos soldi. 1951 yilda “Shuman rejasi”ning amalga oshishi natijasida Yevropa Ittifoqi tizimidagi birinchi tashkilot-KPEB ga asos solindi.
1950 yil oktabrida Rene Pleven Yevropa mudofaa birlashmasining o‘zagini tashkil etishi mumkin bo‘lgan birlashgan Yevropa qurolli kuchlarini tashkil etish rejasi bilan chiqdi. Fransuz siyosatchilari buni KPEBning mustahkamlanishi uchun qo‘shimcha qadam deb baholashdi. Uzoq davom etgan muzokaralardan so‘ng, 1952 yil may oyida “oltilikka” a’zo bo‘lgan davlatlar o‘rtasida YEMB to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Unga ko‘ra, millatlararo boshqaruv va budjetga ega bo‘lgan umumiy qurolli kuchlarni tashkil etish ko‘zda tutildi. Ammo, bu shartnoma baribir kuchga kirmadi. 1951 yil saylovlaridan so‘ng tashkil etilgan Fransiya parlamentining yangi tarkibi shartnomani ratifikatsiya etishni rad etdi. YEMB to‘g‘risidagi bahslar 1954 yil avgustigacha davom etdi va shuni ko‘rsatdiki, Yevropa integratsiyasi muammolari Fransiya ichki siyosiy hayotidagi eng muhim masalalardan biriga aylandi. Integratsiya aloqalarining kerakligi hech shubha uyg‘otmasada, millatlararo Yevropa institutlarning kuchayishi ko‘pgina siyosatchilar tomonidan milliy suverenitetga xavf solishi mumkinligi e’tirof etildi. Shunisi qiziqki, YEMB shartnomasi ratifikatsiya etishdan bosh tortganiga bir oy o‘tgach Fransiya, G‘arbiy Yevropa Ittifoqini tashkil etish to‘g‘risidagi shartnomaga qo‘shildi. G‘arbiy Yevropa Ittifoqi strukturasida Milliy qurolli kuchlarning mustaqilligi to‘la saqlanar edi.
50-yillarning oxirida To‘rtinchi Respublikadagi inqirozning kuchayishiga qaramasdan, Fransiya Yevropa birlashmasi tizimining taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shishni davom ettirdi. 1957 yilda fransuz diplomatiyasi Yevropa Iqtisodiy Hamdo‘stligi va Yevropaning atom energiyasi bo‘yicha hamkorligini tashkil etish loyihasini qo‘llab-quvvatladi.
Urushdan keyingi Fransiyaning tashqi siyosat sohasidagi eng muammoli masala-mustamlakachilik masalasi bo‘ldi. Ikkinchi jahon urushi yillarida mustamlaka tizimiga darz ketdi. Imperiyani tiklashning imkoniyati yo‘qligini tan olgan Fransiyaning yangi siyosiy elitasi bu vaziyatdan chiqib ketish uchun, Fransiya Ittifoqi huquqiy formulasi ko‘rinishidagi kompromiss variantini o‘rtaga tashladi. Ammo, bu ququqiy formulani ham amalga oshirishning imkoni bo‘lmadi. Bunga To‘rtinchi Respublika rejimining siyosiy jihatdan barqaror emasligi, koloniyalardagi mahalliy ma’muriyatning jiddiy qarshiligi va fransuz jamiyatining ijtimoiy ongida mustamlakachilik qarashlarning keng tarqalganligi ham sabab bo‘ldi. 1945 yil mayida mustamlaka hukumati Jazoirdagi qo‘zg‘olonni dahshatli ravishda bostirdi. Bir yarim yil o‘tib, xuddi shunday hodisa Madagaskarda ham bo‘lib o‘tdi. Mahalliy aholi ichidagi qurbonlar soni 80 mingdan ortiq kishini tashkil etdi. Hindixitoydagi harbiy majoro ham Fransiyaning siyosiy hayotiga salbiy-ta’sir ko‘rsatdi.
1945 yilning 19 avgustida vyetnamdagi qo‘zg‘olonchilar qo‘shining boshlig‘i Xo Shi Min tomonida mustaqil davlatning tashkil etilganligi e’lon qilindi. Fransiya va Vyetnam xukumatlari o‘rtasida Fransiya ittifoqiga kiradigan Vyetnam Respublikasining mustaqil davlat sifatida tan olingani to‘g‘risidagi shartnoma imzolanganiga qaramay, tez orada mustamlaka ma’muriyati “Koxinxin Respublikasi qo‘g‘irchoq xukumatning tashkil etilishini ko‘llab-quvvatladi. 1946 yil noyabridan boshlab, Hindixitoy-yarim oroli xududida harbiy harakatlar boshlandi. U yetti yilga cho‘zildi. 10 ming kishilik Vyetnam armiyasi partizan urushi metodlaridan foydalanib, fransiyaliklarining do-ming kishilik ekspeditsion korpusiga karshi chiqdi. AQSH tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Fransiya kontelgentining sonini 180 minggacha yetkazdi. Vyetnamning ham armiyasi tarkibida 100 mingdan ortiq jangchi bor edi.
1950-1951 yillarda general de Latrama de Tassini boshchiligida fransiya armiyasini qisqa muddatli muvaffqiyatlardan so‘ng, tashabbus vyetnamliklarga o‘tdi. Bunda Fransiyalarning Dyenbyenfudagi mustahkamlangan hududining kun oylar mobaynida qamal qilinishi aholini kasb etdi. qamal o‘z nihoyasiga yetishidan oldin, ya’ni 1954 yilning yanvar- fevral oylarida Fransiya, Buyuk Britaniya, AKSH va sobiq SSSR davlatlari tashqi ishlar ministrlarining Bermen kengashida, 1954 yilning aprel oyida Jenevoda hindixitoyda tinchlik o‘rnatish masalasida mahsus kengash chaqirish to‘g‘risida kelishib olingan edi. 1954 yil 7 mayda Dyenbyenfu garniztning kapituliyasidan so‘ng, kompaniyaning va Jeneva muzokaralarining natijasi oldindan hal bo‘lib qoldi. Fransiyada hukumat tepasiga Mendens- Fransiyaning kelishi yetti yillik “sharmandali urushga” oxirgi nuqtani qo‘ydi. Bu urushda Fransiya o‘ldirilgan, asirga tushgan va yarador bo‘lganlarni hisoblasa 140 ming kishidan ajraldi. 1954 yil 21 iyulida Jenevada “Jeneva shartnomasi” nomi bilan bitim imzolandi. Unga ko‘ra, 17-parallel chegarasidan Shimoliy va Janubiy Vyetnamda mustaqil suveren davlatlar tashkil etildi. Fransiya Hindixitoy hududidan o‘z qurolli kuchlarini olib chiqib ketish majburiyatini oldi, bundan tashqari, Janubiy Vyetnam qurolli kuchlari ustidan nazorat o‘rnatish huquqini ham saqlab qoldi.
50-yillar boshlarida Fransiya va uning Shimoliy Afrikadagi protektoratlari hisoblangan - Tunis, Marokash davlatlari o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib ketdi. Bu davlatlar Fransiya Ittifoqiga “qo‘shilgan davlatlar” holatida kirgan edi. 1951 yilning oktabr oyida Tunis hukumati to‘la mustaqillik berish talabi bilan chiqdi. Fransiya davlatining ma’muriyati bunga qatag‘onlar to‘lqini bilan javob berdi. Bu qatag‘onlar asosan Tunisdagi Neo-Destur milliy partiyasining faollariga qarshi qaratilgan edi. Mahalliy hukumatning premyer ministri SHenik qamoqqa olindi, Tunis kasaba uyushmalarining bosh kotibi Xashed o‘ldirildi. Tunisda partizanlar urushi boshlandi. Marokashdagi vaziyat ham o‘ta keskinlashdi.
1952 yil dekabr oyida “Istiqlol” Milliy partiyasi va Marokash Kommunistik partiyasining faoliyati ta’qiqlab qo‘yildi. Fransuz hukumati qonuniy hisoblangan Sulton Muhammad ibn Yusufni taxtdan ag‘darib tashlashni qo‘llab-quvvatladi. 1954 yilda Jazoirda Milliy Ozodlik Frontining tashkil topishi, Milliy Ozodlik harakatining kuchayishiga olib keldi. 1955 yilda Fransiya parlamenti Jazoirda favqulodda holatni e’lon qilishga majbur bo‘ldi.
Hukumat tepasiga Gi Mollening kelishi, vaziyatning keskin o‘zgarishiga olib keldi. 1956 yil martida Marokash va Tunisning mustaqilligini tan oladigan shartnomalar tuzildi. Jazoir muammosi bundan ham murakkab edi. Mamlakatda 1 mlndan oshiq yevropaliklar istiqomat qilib, ular bir necha o‘n yillar davomida Fransiya va boshqa Yevropa davlatlaridan kelib qolgan va mahalliy aholi bilan chatishib ketgan kishilarning avlodlari edi. Ular mahalliy xalq bilan etnik, madaniy va lingvistik sintez oqibatida tashkil topgan, o‘ziga xos ijtimoiy guruh edilar. Yevroaltirliklar o‘zlarini bu mamlakatning asl xo‘jayinlari hisoblab, fransuz jamiyati ongida esa Jazoir hattoki mustamlaka emas, balki Fransiyaning bo‘linmas hududi bo‘lib qolgan edi. XIX asrning oxiriga kelganda, Jazoir Fransiya Milliy hududining bir qismi ekanligi haqidagi statusiga ega bo‘ldi. Musulmon aholisi ichida milliy ozodlik harakatining avj oldirilishi tufayli fuqarolar o‘rtasidagi ziddiyatlar, keng miqyosli harbiy harakatlarga aylanish xavfini keltirib chiqardi.
Hattoki, dekonolizatsiyalash jarayoniga huquqiy tus berishga intilayotgan Gi Molle hukumati ham, Jazoirda harbiy kuchlarni saqlab turish zaruriyati to‘g‘risida bayonot berishga majbur bo‘ldi. Gi Molle bu nizodan chiqib ketish yo‘li, saylov tizimida islohot o‘tkazish deb hisoblar edi. Bu islohotga ko‘ra, mahalliy (tub) va yevropaliklarga oid aholining saylov huquqini tenglashtirish lozim edi. Ammo bu loyiha, nizo qilayotgan har ikki tomonni ham qoniqtirmas edi. Gi Molle hukumatiga favqulodda vakolatlarning berilishi, yuzaga kelgan inqirozning kuchayishiga olib keldi. Jazoirga qo‘shimcha ravishda 100 mingdan ortiq askar va rezervistlar jo‘natildi (yuborildi). Oradan uch oy o‘tib, 1956 yil iyulida shu hukumatning o‘zi Suvayish kanalini davlat tasarrufiga o‘tkazgan Misr hukumatiga qarshi uyushtirilgan diplomatik demarshlarni faol qo‘llab-quvvatladi. qat’iy antimisr kursi, Fransiyaning 1956 yil oktabrida Suvaysh harbiy mojarosida ishtirok etishiga olib keldi. Bu mojaroda fransuz diplomatiyasining mag‘lubiyatga yuz tutishi, Jazoirdagi vaziyatning yanada keskinlashishiga sabab bo‘ldi.
1957 yil yanvarida fransuz hukumatining Jazoirdagi vakili, harbiy havo kuchlari bo‘linmasi qo‘mondoni general Massyuga Jazoirdagi boshqaruv vakolatini berdi. Bu yuzaga kelgan nizoni siyosiy metodlar bilan bartaraf etib bo‘lmasligini tan olishdan boshqa hech narsa emas edi. Yangi hukumat boshlig‘i F.Gayaraning Jazoir muammosini amerikalik diplomatiyasi yordamida bartaraf etish uchun qilgan urinishlari, yevrojazoirliklar ichida yanada kuchli noroziliklarni keltirib chiqardi. Ularning rahbariyati ichida general de Gollning tarafdorlari muhim o‘rin tuta boshladi. “Fransuz Jazoirini yangilash va saqlab qolish uchun kurash ittifoqi”ning tashkilotchisi J.Sustel general Massyu bilan birgalikda Jazoirda o‘ta o‘ngchilar fitnasining tashabbuskorlari bo‘ldilar. 1958 yil 13 mayda ular boshchiligidagi “Milliy qutqarish qo‘mitasi” Jazoirdagi hukumat to‘la ravishda ular ixtiyoriga o‘tganligi e’lon qilindi. O‘sha kunning o‘zidayoq Fransiyadagi hukumat T. Pflimlen boshchiligidagi koalitsion hukumat ixtiyoriga o‘tdi. hukumat rahbariyati bilan general De Goll’ o‘rtasida qisqa muokara bo‘lib o‘tdi. Muzokara De Goll’ boshchiligida “Millatni qutqarish hukumati”ni tuzish va masalani Milliy Assambleyada ko‘rish bilan tugallandi. 1958-yil 1-iyunda ovoz berish bo‘lib o‘tdi va ko‘pchilik ovoz bilan De Goll’ boshchiligida “Millatni qutqarish hukumati” tuzildi.
2. Gollizm va Beshinchi respublikaning tashkil topishi.

Gollizmning siyosiy filosofiyasi. Beshinchi respublikaning

konstitutsion- huquqiy tuzumi.
Yana millatning qutqaruvchisi sifatida siyosat maydoniga chiqqan general de Goll Jazoir muammosini yechishdan tashqari, mamlakatda siyosiy qat’iyatsizlikni keltirib chiqarayotgan davlat tizimini tubdan o‘zgartirishni taklif qilib chiqdi.
Uzoq vaqt davomida prinsipial oppozitsiyada bo‘lib, hokimiyatga qaytgan de Goll o‘zining oldingi xatolarini qaytarmaslikka harakat qildi. U ommaviy, yaxshi tashkil etilgan partiyaga tayanar edi. 1958 yilda gollchilarning barcha tarafdorlari yangi respublika qurish uchun ittifoq (YUIR)ga birlashdi. Shaxsiy avtoritet keng qamrovli mafkuraviy konsepsiya bilan mustahkamlandi. Yangilangan gollizm favqulodda spetsifik, yaxlit siyosiy falsafani mujassam etish bilan bir vaqtda Fransiyaning milliy-siyosiy an’analariga to‘g‘ri keladigan g‘oyalarni ham o‘zida saqlab qolgan edi.
Gollizm g‘oyasining o‘zagida, davlat qurilishidan tortib to iqtisodiyotni nazorat qilishgacha bo‘lgan umumiy siyosatning asosida Fransiyaning “Milliy buyukligi” masalasi yotardi.
“Fransiyaning buyukligi” to‘g‘risidagi gollchilar g‘oyasi an’anaviy millatchilik milliy ustunlikni targ‘ib qiluvchi shovinistik qarashlardan ancha yiroq edi. Fransiyaning Buyukligi de Goll uchun abstrant maqsad emas, balki bajarsa bo‘ladigan real ijtimoiy prinsip edi. de Goll: “Mening fikrimcha, buyuklikdan mahrum etilgan Fransiya, Fransiya bo‘lishdan to‘xtaydi”- degan edi. Gollchilar tomonidan Fransiya, millionlab fransiyaliklar yashayotgan mamlakatdan ham katta narsa sifatida qabul qilishar edi. Fransiya gollchilar uchun bu o‘tmishda yashagan va kelajakda yashab fransuz nomini olishga intilayotgan barcha avlodlarni birlashtirgan.
De Gollning fikricha, faqatgina kuchli davlatgina milliy mustaqillik, birlik, ijtimoiy tartib, adolat parvarlik g‘oyalarining amalga oshishida kafolat bo‘la oladi. “Kuchli davlat - bu diktatura emas, balki sinflar va shaxsiy manfaatlardan ham yuqorida turuvchi, umummilliy manfaatlarni himoya qiluvchi davlatdir”.
Ammo partiyalar korparativ institutlar sifatida o‘zining tabiatidan kelib chiqib, yagona va kuchli davlatga qarshi turadi. De Goll “Partiyalar rejimi”ga qarama-qarshi ravishda xalqning suverenitetiga asoslangan, haqiqiy demokratiyani tiklashni taklif qildi. Konstitutsiyaga oid boshqaruv shakli yosh hukumat rahbari to‘g‘risidagi fundamental muammolar referendum o‘tkazish yo‘li bilan o‘z yechimini topishi lozim edi.
Partiyalarning qarama-qarshiligini aks ettirayotgan parlament, davlat hukumatining Markazi bo‘la olmaydi. De Gollning ta’kidlashicha; birlik, birdamlik, ichki tartib-intizom hokimiyatining ajralmas xususiyatlaridan sanaladi.
1958 yil 1 iyunda Milliy Majlis de Gollga hukumat boshlig‘i lavozimini taqdim etdi. Bu qaror uchun “mustaqillar”, MRP, “ijtimoiy respublikachilar” fraksiyasidan qisman esa - SFIO va radikallardan 329 ta deputat ovoz berdi. 224 ta deputat esa “qarshi” ovoz berdi. Gollizmga qarshi kommunistlar, F.Mitteran boshchiligidagi YUDSR, so‘l radikallar, K.Pinova va A.Gazye yetakchiligida sotsialistlar oppozitsiyada birlashdi. 3 iyunda parlamentda konstitutsiyada belgilangan qonun qabul qildi, unga ko‘ra hukumatga 6 oy mobaynida to‘la vakolat berildi. Faqatgina jamoat huquqlari va erkinliklar sohasidagi qonunchilik faoliyati mustasno edi. Hukumat konstitutsiyani qayta ko‘rib chiqish vakolatiga ham ega bo‘ldi. Ammo 3 iyundagi qonun o‘zgartirish mumkin bo‘lmagan konstitutsiyaga oid 5 ta prinsipni ko‘rsatib berdi; uning umumxalq saylov orqali saylanish xuquqi, hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijroiya xokimiyatga bo‘linishi, hukumatning parlament oldida hisob berishi, sud hokimiyatining erkinligi, Fransiya va unga qaram hisoblangan xalqlar o‘rtasida yangi munosabatlarning tashkil etilishi. Parlamentning tarqatib yuborilishi bilan To‘rtinchi respublikaning tuzumiga ham barham berildi.
Beshinchi respublika konstitutsiyasining loyihasi hukumat va parlamentning har ikkala palatalari vakillaridan tashkil topgan konsultativ komissiya ishtirokida Mishel Debre boshchiligidagi ishchi guruhi tomondan tayyorlandi. 1958 yil 28 sentabrda loyiha referendumga qo‘yildi va 79,2 % ovoz bilan ma’qullandi (referendumda registratsiya qilingan saylovchilarning 83,8 % qatnashdi).
1958 yildagi Konstitutsiya Fransiyada aralash, prezidentlik-parlamentlik rejimiga asoslangan davlatni tashkil etdi. 7 yil saylanadigan prezident tashqi siyosat, mudofaa va milliy xavfsizlik sohalarida katta vakolatlarga ega bo‘ldi. Agar risoladagi vakolatlar doirasida qabul qilingan prezident aktlari, hukumatning kontrasichnaturasini talab qilib qolgan taqdirda, prezident favqulodda holat e’lon qilishi yoki yadro qurolidan foydalanishi mumkinligini o‘zi qaror berishi kerak edi. Prezident ijroiya hokimiyat ustidan o‘z nazoratini Ministrlar Kengashida raislik qilishi huquqi asosida amalga oshirdi, bundan tashqari yuqori lavozimli amaldorlarni tayinlaydi. Bu sohada prezidetning asosiy imtiyozi premyer-ministrni tayinlash va iste’foga chiqarish huquqi turadi. Ammo hukumat tashkil etilishi jarayonida parlamentning quyi palatasi Milliy majlisning ishonch votumi lozim bo‘ladi.
Beshinchi respublikaning prezidenti qonun chiqaruvchilik jarayonida qatnashish huquqiga ega edi. Parlament tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar prezident tomonidan ko‘rib chiqilishi va ma’qullanishi lozim edi. Bundan tashqari prezident kechiktirish veto huquqiga, shuningdek kontrasichnaturasiz muhim qonun loyihalarini referendumga qo‘yish huquqiga ega edi. Prezident parlamentning qo‘yi palatasini favqulodda holat va magistraturaning birinchi yilini mustasno etganda, hoxlagan vaqtda tarqatib yuborish huquqiga ega edi. Prezident, hukumatning faoliyatini nazorat etadigan - Davlat Kengashi va saylov jarayoni, qonunchilikning konstitutsionligini nazorat etadigan konstitutsion Kengash kabi ikki muhim davlat tashkilotlarining tarkibini tasdiqlaydi. Prezident faqatgina davlatga xiyonat qilgan taqdirda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin edi.
Fransuz parlamentining qonun chiqaruvchilik vakolati 1958 yil konstitutsiyasiga ko‘ra ancha chegaralandi
Shunday qilib, 1958 yilgi konstitutsiya Uchinchi va To‘rtinchi respublikalar davridangi parlament ustunligi o‘rniga hokimiyatni taqsimlashning markazlashgan tizimini tashkil etdi.
Ijtimoiy mazmuni jihatidan 1958 yilgi Konstitutsiya o‘zidan oldingi asosiy qonunning sotsial mazmunini saqlab qolishga harakat qildi. Uning tarkibiga “Inson va fuqarolarning huquqlari Deklaratsiyasi” va 1946 yilgi konstitutsiyaning preambulasi hech bir o‘zgarishsiz kiritildi. Yangi konstitutsiya shuning bilan fuqarolarning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan keng doiradagi huquqlarini kafolatladi. Fransiya avvalgidek, bo‘linmas, dunyoviy, demokratik va sotsial respublika sifatida belgilandi. Fransiya Ittifoqi o‘rniga esa, suveren davlatlarni kiritgan Fransiya hamdo‘stligi ta’sis etildi.
1958 yilgi konstitutsiya qabul qilinganidan so‘ng, hukumat saylov Kodeksiga qo‘shimcha ilovani ishlab chiqdi. Unga ko‘ra, Milliy Majlisning 577 ta deputatlari bir mandatli okruglarda ikki turda matoritar tizimda saylanishlari belgilab qo‘yildi. Bu tizim yirik partiyalarga foyda keltirar edi.
Yangi tizim bo‘yicha parlamentga birinchi saylovlar 1958 yilning 23-30 noyabr kunlari bo‘lib o‘tdi. Bu saylovlar parlamentning quyi palatasiga kuchlar nisbatini keskin darajada o‘zgartirib yubordi. 188 mandatga ega bo‘lgan. YUNR parlamentda ko‘pchilik ovozga ega bo‘ldi. 4 mlnga yaqin saylovchilar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan FKP ikkinchi turda parlamentga bor yo‘g‘i 10 ta deputatni o‘tkazishga muvofiq bo‘ldi. SFIO va radikallar 40 ta o‘rin, MRP esa 44 ta o‘rin egallashga muvaffaq bo‘ldi. Gollchilarning konstitutsiya tashabbuslarining hammasini qo‘llab-quvvatlagan SNIP ning g‘alabasi ko‘nilmagan holat edi. “Mustaqillar” 133 ta deputatda iborat Fransiyani tashkil etdilar. Shunday qilib, parlamentda de Goll tarafdorlari qat’iy ko‘pchilikka erishdi. 1958 yil dekabrida de Goll prezident etib saylandi. U Mishel Debrega yangi hukumat tashkil etish vazifasini topshirdi. Bu hukumat tarkibiga, dastavval gollchilardan tashqari, MRP va “mustaqillar” dan vakillar hamda sotsialist va radikallarda 1 tadan vakil kiritildi. De Goll o‘z faoliyatini koalitsiyadagi sheriklari bilan kelishgan holda olib borishni umuman hoxlamas edi. Bundan tashqari, prezidentning soyasida qolib ketishdan cho‘chigan ko‘pgina partiyalarning yetakchilari hukumat va prezidentning faoliyatida masofa saqlashga harakat qildi. 1959 yilda sotsialistlar va radikallar ham tamoman oppozitsiya tarafiga o‘tib ketdi. Bundan tashqari, tarkibidan, 1958 yildayoq, Muxtor sotsialistik partiyani tashkil etgan so‘l radikal guruh ajralib chiqqan edi. 1960 yilda bu partiya yillarning so‘l sotsialistik Ittifoqi bilan qo‘shilib, Birlashgan sotsialistik partiyani tashkil etgan edi. 1960 yilda moliyaviy islohotlarning yo‘llari to‘g‘risidagi tortishuvlar SNIP rahbariyati ichida ixtilof kelib chiqishiga (olib keldi) sabab bo‘ldi. “O‘ng liberal” guruhlarning vakili hisoblangan A.Pine de Gollning talabi bilan moliya va iqtisodiyot Ministri lavozimidan chetlatildi. Natijada, uning o‘rnini “mustaqillar” texnokrati qanotining yosh yetakchilaridan hisoblangan Voleri Jiskar d Esten egalladi. Gollchilar bilan hamkorlik qilish maqsadga muvofiqligi haqidagi bahs tufayli 1962 yilda SNIPda ajralish yuz berishiga olib keldi va uning tarkibidan Jiskar d Esten boshchiligidagi guruh mustaqil bo‘lib chiqdi. Ular “mustaqil respublikachilar” nomli deputatlar guruhini tashkil etishdi va koalitsion hukumat tarkibida qolishdi. De Gollning YEIH ga nisbatan tutgan qat’iy siyosatidan norozi bo‘lgan MRP vakillari 1962 yilda hukumat tarkibidan chiqib ketishdi.
60-yillarning boshlari gollchilar harakatining rivojlanishi uchun muhim bosqichlardan biri bo‘ldi. 1961-1962 yillarda joriy muammosi bo‘yicha o‘tkazilgan referendumlar tufayli Jazoirga mustaqillik berildi, YUNR dan esa J.Sustel boshchiligidagi radikal qanot ajralib chiqdi. “Ultra” De Gollni millatga xoin sifatida baholadi. Real siyosiy kuch bo‘lish imkoniyatiga ega bo‘lolmagani tufayli, ular oxir-oqibatda terroristik metodlardan foydalana boshladi. Prezidentga nisbatan bir necha marta suiqasd uyushtirishga harakat qilindi Gollizm konsepsiyasining taraqqiy ettirish va partiyaning faol qurilishi uchun harakat qilayotgan M.Debre boshchiligidagi guruhning mavqeiga jiddiy putur yetdi. 1962 yil aprelida Debrening o‘rniga Jorj Pompidu Premyer-ministr lavozimini egalladi. Hukumatning yangi boshlig‘i obro‘li gollistik guruhlar tarkibida bo‘lmasada, shaxsan de Gollga eng yaqin siyosatchilardan biri edi. U uzoq vaqt davomida de Goll kotibiyatining rahbari lavozimini bajargan edi. YUNR rahbariyatida Jak Shaban-Delmas boshchiligidagi “empiriklar” guruhining ta’siri kuchaydi. Ular de Gollga so‘zsiz sodiqligi va progmatik siyosat tarafdorlari ekanligi bilan ajralib turardi. “So‘l gollchilar” ham faollasha boshladi. Ularning yetakchilari R.Kapitan, L.Vallan, L.Amonlarning ham de Gollning eng yaqin safdoshlari hisoblansalarda, J.Sustel tarafdorlarining radikalizmiga norozilik belgisi sifatida YUNRning tashkil etilishida qatnashmagan edi. Ular 1959 yilda o‘zlarining Demokratik Mehnat Ittifoqi (YUDT) partiyasini tuzdi. Jazoir muammosining hal etilishi va hukumat siyosatida ijtimoiy faollikning oshishi ikki gollistik partiyalarning yaqinlashishi uchun asos bo‘ldi. 1962 yilda ular YUNR-YUDT yagona blokini tashkil etdilar. Partiya spektridagi radikal o‘zgarishlar de Gollni konstitutsion islohot o‘tkazishni tezlashtirdi. U 1962 yilda prezidentlikka saylovlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumiy saylovlar orqali o‘tkazish tashabbusi bilan chiqdi. Prezidentlik hokimiyati ustidan parlament nazoratining susayishiga olib kelishi, ko‘pgina fransuz partiyalarining bu loyiha qarshi chiqishiga sabab bo‘ldi. De Goll quyo‘ palatani tarqatdi va prezidentlik saylovi masalasini referendumga qo‘ydi. 1962 yil 28 oktabrida bo‘lib o‘tgan referendumda, ovoz berganlarning 61,7 % prezidentning loyihasini qo‘llab-quvvatladi. Ammo referendum vaqtida antigollistik oppozitsiyaning yaqinlashuvi yuz berdi. SFIO, radikallar, MRP va SNIP partiyalari “Yo‘q” javobi tarafdorlarining kartelini, so‘ngra esa uning asosida - “Demokratik inoqlik” (hamjixatlik) saylov oldi blokini ham tashkil ettidilar. Uzoq vaqt davomida birinchi marta kommunistlar va sotsialistlar kelgusida bo‘ladigan parlament saylovlarining ikkinchi turida bir-birlarini qo‘llab-quvvatlashlari to‘g‘risida kelishib oldilar. So‘l partiyalarning bunday taktikasi “respublikachilik intizomi” nomini oldi.
1962 yil noyabrida bo‘lib o‘tgan saylovlar natijasida , Milliy Majlisda ikkita qutb yuzaga keldi. FKP va SFIO fraksiyalari 41 va 67 deputatga ega bo‘ldi. YUNR-YUDG va Jiskar d Esten boshchiligidagi “mustaqil respublikachilar” guruhi o‘z navbatida 229 va 32 ta o‘ringa ega bo‘ldi. “Demokratik hamjihatlik” sentristik partiyalari asta-sekinlik bilan o‘z lavozimlarini yo‘qota boshladi. Radikallar 44 ta, MRP-38, SNIP-18 mandatga ega bo‘lishdi Yangi hukumatni yana J.Pompidu boshqardi.
De Gollga hol qiluvchi zarbani oppozitsiya 1965 yildan prezident saylovlari vaqtida berishni mo‘ljallashgan edi. Shu narsa aniq ediki, hukumatda rahbarlik mavqeini egallamagan u yoki bu partiyaning yetakchilari prezidentning avtoritetiga yakka-yakka holda qarshi chiqolmas edi. Jon Lekanyue boshchiligidagi MRP rahbariyati kelajakda sentristik partiyalarining birlashishi tashabbusi bilan chiqdi. 1962 yil oxiridan boshlab, partiyalararo asosda “Demokratik markaz” nomli siyosiy koalitsiya tuzila boshladi. Uning tarkibiga MRP va SNIP tarkibidagi ko‘pgina guruhlar kirgan edi. Lekanyuening o‘zi esa “Demokratik markaz”dan prezidentlik saylovida nomzod bo‘ldi. Uning dasturi asosan, de Gollning tashqi siyosatini, ayniqsa Yevropa masalasi bo‘yicha siyosatini tanqid qilishdan iborat edi.
Radikallar va sotsialistlar orasida kommunistlar bilan ham hamkorlik qilishni mustasno qilmaydigan, keng doiradagi so‘l blokni tuzish tarafdori ko‘p edi. O‘ng radikallar esa “Demokratik birlashuv” nomli partiyalararo blokni tuzish tashabbusi bilan chiqishdi. Bu g‘oyani Marsel Meri Gaston Deffer va Lion meri Pyer Morua boshchiligidagi o‘ng sotsialistlar ham qo‘llab-quvvatladi. Deffer esa so‘l sentristik kuchlarning prezident saylovlarida nomzodlikka da’vogarlardan biri edi. Ammo SFIO yetakchisi Ga Molle ta’sirida sotsialistik partiya boshqa strategiyani qabul qildi. SFIO va so‘l radikallar barcha so‘l nokommunistik guruhlarni so‘l kuchlarning sotsialistik va demokratik Federatsiyasiga (FSDL) birlashtirish tashabbusi bilan chiqdilar. Federatsiyaga qo‘yilgan YUDRS yetakchisi Fransua Mitteran, FSDLning saylovdagi nomzodi bo‘ldi. Mitteran urushdan keyingi davrdagi Fransiyaning eng ko‘zga ko‘ringan siyosatchilaridan va de Gollning eski muxoliflaridan biri sifatida mamlakatda mashhur edi. Uning, hukumatining iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini, Beshinschi respublikaning konstitutsion tuzumini tanqid ostiga olgan dasturini kommunistlar ham qo‘llab-quvvatladi. Shunday qilib, Mitteran bir necha o‘n yilliklar davomida egallash uchun ko‘rsatgan yagona nomzodi bo‘ldi. “Ultra” va boshqa radikal o‘ng guruhlar saylovda Tiksye-Vinyakurni nomzod sifatida tanlashdi.
1965 yilning 5 va 19 dekabrlarida ikki turda bo‘lib o‘tgan prezident saylovlari de Goll uchun juda qiyin g‘alabani olib keldi. De Goll birinchi turda 461 % Mitteran-32 %, Lekanyue-16 %, Tiksye-Vinyankur-5 % ovoz olishdi. Ikkinchi turda de Goll 44,7 % ovoz bilan, 37,4 % ovoz olgan F.Mitteranni ortda qoldirdi. Saylovda de Gollning obro‘si ancha tushganligi ko‘rinib qolgan bo‘lsada, unga oppozitsida bo‘lgan kuchlarning ham kuchsiz tomonlari yaqqol ko‘rinib qoldi. Ularning dasturlari asosan, hukmron doiralarni tanqid qilish hisobiga tuzilgan edi.
2) De Goll prezidentlik qilgan davrda Fransiyaning ijtimoiy taraqqiyoti.
De Gollning hokimiyat tepasiga kelishi bilan mamlakatda dirijzm amaliyotida yangi burilish qilingan edi. De Gollning fikricha iqtisodiy liberalizm prinsipining absalyutlashtirishdagi asosiy sabablardan biri mamlakatda “ochiq iqtisodiyot”ni targ‘ib etishga mo‘ljallangan III rejaning to‘xtatib qo‘yilishi bo‘ldi. 1960 yil bahorida hukumat moliyaviy jihatdan barqarorlashtirish tadbirlariga asoslangan “vaqtinchalik reja”ni qabul qildi. 1U va U rejalarda (1962-1965 yillarga va 1966-1970 yillar) ham ustunlik fan-texnika taraqqiyotiga asoslangan sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishga, ishlab chiqarishning bir yerga (bir qo‘lda) to‘planish jarayonini rag‘batlantirish, tashqi savdodagi hajmining o‘sishiga e’tibor berildi.
1958 yil oxirida ishlab chiqilgan, moliyaviy barqarorlik dasturi, budjet xarajatlarining ratsionalizatsiyasini ko‘zda tutgan edi. (ijtimoiy sug‘urta dasturini qisqartirish, transport va yonilg‘iga tariflarning o‘sishi, egri soliqlarning oshishi). Frankning yangi devalvatsiyasi (17%) amalga oshirildi, pul emissiyasiga cheklashlar kiritildi. Budjet defitsiti Fransuz banki avanslari hisobiga emas, kredit bozoridagi davlat zaymlari hisobidan to‘ldirilayotgan edi. Pul muomalasini tartibga solish uchun 1960 yilda pullarni yangi “frank” kutorslari bilan almashtirish bo‘yicha islohot o‘tkazildi. Unga ko‘ra yangi frank eskisiga nisbatan 1:100 proporsiyada almashtirildi. Mana shu tadbirlar qisqa vaqt ichida “qat’iy” Milliy vakolatining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
1965 yilga kelib, Fransiyaning AQShga bo‘lgan tashqi qarzini to‘lashi ham moliyaviy barqarorlikning yuzaga kelishiga yordam berdi. Shu vaqtdan boshlab Fransiya yirik kapitalning eksportchilaridan biriga aylandi va shu vaqtdan buyon tashqi savdodagi ijobiy saldo balansini saqlab qolmoqda. 60-yillarda tashqi savdoning umumiy hajmi urushgacha bo‘lgan davrdagidan to‘rt marta oshiq bo‘ldi. Fransiyaning tashqi savdosi ikkita asosiy omillar tufayli rivojlanayotgan edi. Bir tarafdan, de Goll hukumati mustaqillikka erishgan sobiq mustamlakalar bilan savdo aloqalarini mustahkamlashga harakat qilayotgan edi. qoidaga ko‘ra, suvirenetit berishga rozi bo‘lish, sobiq metropoliya mustamlakalar o‘rtasida iqtisodiy, harbiy va texnika sohasida kompleks shartnomalar tuzish bilan birgalikda amalga oshirilar edi. Bunday yondoshish, hattoki Fransiya imperiyasi mustamlakachilikka barham berilayotgan davrida uchinchi dunyoda iqtisodiy mavqeining oshishiga ham sabab bo‘ldi.
Fransiyaning YEI dagi sheriklari bilan savdo aloqalarining rivojlantirishga erishishi katta muvaffaqiyatlarga olib keldi. 60-yillar oxirida Fransiyaning umumiy bozor doirasidagi tashqi savdo oboroti uning Fransiya hamdo‘stligi mamlakatlari bilan olib borayotgan savdo hajmidan 3 baravar oshib yetdi. (1958 yilda bu raqamlar taxminan barovar edi). Fransuz diplomatiyasining sayi-harakatlari tufayli sanoat mahsulotlarining umumiy bozori mo‘ljallanganidan 1,5 yil avvalroq, 1968 yilda tuzildi. Fransiyaning YEIHda ishtiroki, qishloq xo‘jaligidagi ahvoliga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Budjet-moliyaviy tizimning barqarorligi va fermerlar ishlatilayotgan bevosita xarajatlarning qisqartirilishi, hukumatga sanoatda yuqori texnologiyaga asoslangan sohalarni rivojlantirishga yordam berdi. Ayniqsa, aviasanoat, kimyo va avtomobil sohalari tez taraqqiy etdi Plastmass-hisobla qurilmalarini ishlab chiqarish ancha ko‘paydi. Harbiy sanoat kopmleksida atom, raketa va aerokosmik kabi yangi sohalar yuzaga keldi. Fransiya dunyoning uchinchi yadroviy mamlakatiga aylandi. Shu maqsadlarda mamlakatning turli hududlarida yangi sohaga oid korxonalar qurildi; masalan: Tuluza atrofida-aerokosmik kompleks, Grenobl yaqinida yadroviy, Brejalida elektron sanoat korxonasi va K.Marsel hududi va boshqa g‘arbiy qirg‘oq bo‘ylarida port-sanoatlashtirilgan komplekslar kengaytirildi va mustahkamlandi.
O‘n yil davomida, ya’ni 1958 yilgacha Fransiyadagi sanoat ishlab chiqarish hajmi 60 % dan oshdi; sanoat mahsuloti hajmining o‘sish sur’atlari yiliga 55 % tashkil etdi. qishloq xo‘jalik mahsulotlari yetishtirish 66 % ga oshdi. Sanoatdagi monopollashtirish sezilarli darajada tezlashdi. Agar oldingi davrlarda bu jarayon asosan kichik va o‘rta korxonalarning birlashishi hisobiga yuz bergan bo‘lsa, keyinchalik yirik korxonalar tomonidan kichik korxonalarning yutib yuborilishi ko‘proq amalga osha bordi. 60-yillarda yirik bank yoki xolding tomonidan tashkil etilgan moliyaviy-sanoat guruhi, sanoat korxonalarining asosiy tashkiloti bo‘lib qoldi. O‘nta yirik moliyaviy-sanoat guruhi xususi sektorning 40 % nazorat qilar va davlat sektorining taraqqiy etishida muhim ahamiyat kasb etar edi. Shunday bo‘lsada, Fransiya sanoat konsentratsiyasining darajasi jihatdan, boshqa rivojlangan mamlakatlardan ancha orqada edi.
Gollchilar hukumati jamiyatning ijtimoiy strukturasiga o‘zgartirish kiritishga faol harakat qilayotgan edi.