Jahon tarixi fanidan «16 19 asrning birinchi yarmida o’rta Osiyo xaqidagi tarixiy geografik tadqiqotlar»

I. Bob O'rta Osiyo geografik madaniyati: XVIII - XIX asrlar
2.1Tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar: XVIII - XIX asrlar
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati²⁸ uchun qiyosiy ravishda sekin va qiziqarli davr edi. Bu davrda, O'rta Osiyo mamlakatlari o'zaro aloqalarni kuchaytirish va boshqa mamlakatlar bilan hamkorlik qilishga harakat qildilar. Bu davrda, Xitoy imperiyasi, Qozoqiston, Buhoro Amirliklari, Xiva Amirliklari, Hiva Amirliklari, Buxoro Amirliklari va Undurpan Amirliklari kabi O'rta Osiyo mamlakatlari xonalaridagi katta davlatlar o'zaro urush yuzaga keldilar.
XVIII - XIX asrlarda O'rta Osiyo mamlakatlari madaniy hayoti ko'p o'zgarib ketdi. Bu davrda, nomadik hayot ko'chaga, sedentariy hayot esa shaharlar va qishloqqa o'zgarib ketdi. Shaharlarda tijorat, ziravorlik, rivojlanish va madaniy hayot o'zgarib, nomadik ko'chaga esa yer tartibini o'zgartirish va suv resurslarini bahollashga harakat qilishdi.
Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarining madaniy merosi ham o'zgarib ketdi. Bu davrda uning qadimiy merosi yaxshi saqlanib qolmagan, turli mamlakatlar va imperiyalar tomonidan bosib olingan, o'zgarib ketgan yoki yo'qolgan. Bu davrda madaniyat jadallari, jadalniy savollar, mazmunlar va tadqiqotlar ham ko'proq paydo bo'ldi. O'rta Osiyo mamlakatlarining madaniyatini tushunishga yordam berish uchun, chorak va ko'p mavjudligi sababli, turli davlatlar va imperiyalar hamda o'zaro qarashlar, xarbiy va iqtisodiy ko'prik va muhim o'zgarishlar yuzaga keldi.O'rta Osiyo mamlakatlarining XIX asrda rus qolganligi ham madaniy hayotni o'zgartirgan katta o'zgarishlardan biri hisoblanadi. Rusiyaliklar mamlakatlarida, o'zaro aloqalar va tijorat ko'paytirish uchun ko'p qurilishlar qilishdi. Bu davrda, Rusiya O'rta Osiyo xonliklariga chet ellik moliyalarni kiritishga harakat qildi, bu esa O'rta Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotini va o'zaro aloqalarini qo'shni o'sishi mumkin bo'lgan yirik iqtisodiy o'zgarishlarni keltirdi.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati odatda tarixiy, adabiy, ilmiy va san'at sohalari bo'yicha keng o'zgarishlar bilan belgilangan. Quyidagi yo'nalishlarda madaniy hayotda katta o'zgarishlar ro'y berdi:
Tarixiy madaniyat: Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida tarixiy madaniyatning o'zgarishi keng ko'rsatildi. Turli tarixiy manuskriptlar, yozuvlar, dokumentlar va tarixiy asarlar qutb qo'shni o'sdilar. Bu, tarixiy ma'lumotlar, o'qitish tizimlari va tarixiy merosni tahlil qilish imkoniyatlarining o'sishiga olib kelgan.²⁹
Adabiy madaniyat: O'rta Osiyo adabiy madaniyati hamda adabiy meros bu davrda o'zgarib ketdi. Shoir va yozuvchilar, turli janrlarda adabiy asarlar yaratishga yo'naltirildi. Ozarbayjon, Tojikiston, O'zbekiston va Turkmaniston kabi mamlakatlarda adabiy jadal, nazm va proza shakllarida yangiliklar keltirildi. Bu davrda tarixiy qissalar, dostonlar va xalq ertaklarining muhim bir qismi saqlanib qolgan.
Ilmiy madaniyat: XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo mamlakatlarida ilmiy madaniyatning rivojlanishi katta e'tibor bilan kuzatildi. O'z fikrini ifoda etish, ilmiy tadqiqotlar, falsafa va yuksak ta'lim tizimlari o'zgarib ketdi. Bu davrda O'rta Osiyo ilmiy hayotida tajribador ilmush, falsafa, yuridik va madaniy ilmlar sohalari kengaydi.
San'at madaniyat: O'rta Osiyo mamlakatlarida XVIII - XIX asrlarda san'atning o'zgarishi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu davrda musiqa, rassomlik, arxitektura va ustozlik sohalari o'zgarib ketdi. San'atda tarixiy uslublar o'zgarib, yangi g'oyalar, ranglar va dizaynlar ishlab chiqildi. Turli xalqlar o'rtasida san'at almashish, g'oyalar va usullar o'stirildi.
Shu bilan birga, XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati tarixiy, adabiy, ilmiy va san'at sohalari bo'yicha keng o'zgarishlar bilan belgilangan. Bu davrda madaniy hayotning turli sohalari rivojlandi.
Shu bilan birga, XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati tarixiy, adabiy, ilmiy va san'at sohalari bo'yicha keng o'zgarishlar bilan belgilangan. Bu davrda madaniy hayotning turli sohalari rivojlandi, tarmoqlanib, adabiy, ilmiy va san'at meroslari o'stirildi. O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy geografiyasiga ta'siri ham katta bo'ldi. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari o'zlarining chegaralarini o'zgartirishga harakat qildilar va boshqa mamlakatlar bilan hamkorlik qilishga urinib bo'ldilar.³⁰
Bundan tashqari, Chor Rossiyasi tomonidan O'rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi ham tarixiy geografiyada muhim bir o'zgarishni keltirdi. Bu bosib olishlar natijasida O'rta Osiyo mamlakatlari tarixiy geografiyada yangi xududlar, chegaralar va siyosiy tartibotlar o'zgartirib ketdi. Rusya bilan o'rtasidagi siyosiy aloqalar katta o'zgarishlarga uchradilar va boshqa mamlakatlarga qarshiyo chiqishlar yuzaga kelishdi.
Bular bilan birga, XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati va tarixiy geografiyasi uchun katta o'zgarish va ta'sirga ega bo'lgan davr hisoblanadi. Bu davrda madaniy hayot, adabiyat, ilm-fan va san'at sohalari kengaydi va rivojlandi. Tarixiy obidalar, adabiy yaratmalarga, ilmiy tadqiqotlarga va san'at g'oyalariga katta e'tibor qaratildi. O'rta Osiyo mamlakatlarining tarixiy geografiyasi ham rusya bosib olinishi va siyosiy o'zgarishlar natijasida o'zgarti. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklari o'zlarining chegaralarini va siyosiy tartibotlarini o'zgartirib, yangi hamkorliklar va aloqalar rivojlandi.
Shu davrda O'rta Osiyo xonliklarida iqtisodiy o'zgarishlar va rivojlanish ham katta ahamiyatga ega bo'ldi. Chor Rossiyasi tomonidan O'rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi, rus imperiyasi uchun bu mintaqalardagi iqtisodiy imkoniyatlardan foydalanish imkonini berdi. Rusiya O'rta Osiyo mamlakatlarini to'g'ri bog'lash uchun transport va kommunikatsiya tarmoqlari, sohalararo aloqalar, tijorat vositalari va hamkorlikning rivojlanishi katta e'tibor qildi.
O'rta Osiyo xonliklarida qishloq xo'jaligi va sog'liqni saqlash sohalarida rivojlanish ko'rsatdi. Tarim mahsulotlari, og'itlar, paxta, shelvon va boshqa agrar mahsulotlar yetishtirilishi kengaydi. Boshqa mamlakatlarga export qilinishi va tijorat vositalari orqali savdo qilinishi o'zgarishni keltirdi. Shuningdek, temir yo'llarining o'rnatilishi, dengiz va daryolar orqali tashishni osonlashtirishi ham mamlakatlararo aloqalarni rivojlantirdi.³¹
XIX asrda O'rta Osiyo mamlakatlarida san'at va arxitektura sohasida ham o'zgarishlar bo'ldi. Shaharlar, qasrlar, madrasalar, medresalar, mo'ridhonaliklar va ziyoratgohlar kengaydi. Arxitektura uslublarida turli madaniy va tarixiy tajribalar jamlanib, yangi uslublar yaratildi. San'at sohasida ham rivojlanish ko'rsatildi. Rassomlar, o'ymachilar, chizmachilar va savdochilar ijodiy faoliyat yuritishdi.
Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida madaniy, adabiy, ilmiy, san'at va iqtisodiy o'zgarishlar asosida O'rta Osiyo mintaqasining tarixiy geografiyasi ham o'zgarib ketdi. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari bir-biriga va dunyo bo'ylab keng munosabatlar o'rnatishdi, ularga yangi imkoniyatlar ochildi, lekin hamda turli muammolar va kamchiliklar tug'dirishga olib kelgan. Bu davrda O'rta Osiyo tarixida yirik o'zgarishlar ro'y berdi va bugungi kunda ham ularning ta'siri hisoblanadi.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati, qirg'oqchashtilar va koloniyalar yuzasidan katta o'zgarishlarni keltirdi. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari turli qirg'oqchashtilar va koloniyalar tomonidan bosib olinib, ularning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan bog'liq bo'ldi.
O'rta Osiyo xonliklari, ayniqsa Buhoro Amirliklari, Xiva Amirliklari, Hiva Amirliklari, Buxoro Amirliklari va Undurpan Amirliklari, XVIII - XIX asrlarda Qozoqiston va Xitoy qirg'oqchashtilarining etkisi ostida qoldi. Bu qirg'oqchashtilar tomonidan qo'yilgan siyosiy chegaralar, iqtisodiy asoslar va tarixiy-madaniy meroslar O'rta Osiyo xonliklarining geografiyasiga ta'sir qildi.
Qirg'oqchashtilar xonlikdagi ekspeditsiyalar orqali yerlilarning resurslarini va qo'shimcha iqtisodiy imkoniyatlarini qo'llab-quvvatlashga harakat qildi. Bu davrda qirg'oqchashtilar va koloniyalar orqali O'rta Osiyo xonliklariga yangi tijorat vositalari, texnologiyalar va madaniy mafkuralar keltirildi. Bu o'zgartirishlar O'rta Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanishini ta'sir qildi.³²
O'rta Osiyo xonliklarida bu davrda rus tilining tarqatilishi, Rusiya madaniyatining, adabiyotining va ilmiy tadqiqotlarining o'zgarishi ham katta ahamiyatga ega bo'ldi. Rusiya tilining tarqatilishi, rus tilining o'rgatilishi, rus tili asosida adabiy yaratmalarning o'zgarishi O'rta Osiyo madaniyatiga ta'sir qildi.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati shuningdek, hujumlar, urushlar va sovg'alar o'zgarishlarni keltirdi. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida qirg'inchilar va koloniyalar tomonidan bosib olinishlar, yerli hukumdarlar va sultonlar bilan qarshiyo chiqishlar, urushlar va qo'qitishlar sodir bo'ldi. Bu hujumlar va urushlar O'rta Osiyo mamlakatlari geografiyasiga chegaralarini, siyosiy holatlarini va tarixiy yurtlarini o'zgartirdi.XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo xalqlari va ularning madaniy, iqtisodiy, siyosiy hayotlarini katta o'zgarishlarga uchradi. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida siyosiy va iqtisodiy hujjatlarda qiyinchiliklar va qarshiliklar sodir bo'ldi. O'rta Osiyo mamlakatlari o'zlarining mustaqillikka qarshi turli qo'shimcha siyosiy va iqtisodiy intilishlar bilan do'stlar va qarindoshlar bilan hamkorlik qilishga majbur bo'ldilar.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davrida O'rta Osiyo xonliklari tarixiy geografiyasida bosib olinishlar, qirg'inchilar va koloniyalar yuzasidan tashkil etilgan qo'shimcha siyosiy chegaralar, iqtisodiy intilishlar va madaniy mafkuralar, Rusiya tilining o'rgatilishi va rus tilining tarqatilishi, urushlar va hujumlar, san'at, adabiyot va ilmiy rivojlanishlar o'zgarishlarga sabab bo'ldi. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari o'zlarining geografik hududlarini, siyosiy tartibotlarini, madaniy, adabiy, ilmiy va iqtisodiy hayotlarini yangilashga majbur bo'ldilar.
Bular bilan birga, XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati va tarixiy geografiyasi uchun juda muhim davr hisoblanadi. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari tarixiy, adabiy, ilmiy, san'at va iqtisodiy sohalarda rivojlandi. Tarixiy qirg'inchilar, koloniyalar va rus bosib olinishlari, madaniy mafkuralar, rus tili, hujumlar va urushlar O'rta Osiyo xonliklarining geografik chegaralarini, siyosiy tartibotlarini va tarixiy yurtlarini o'zgartirdi. Bu davrda O'rta Osiyo xalqlari o'z tarixiy, madaniy va iqtisodiy geografiyalari bilan bog'liq katta o'zgarishlarga uchradilar.XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri, ma'naviyat va diniy hayotda ham katta o'zgarishlarni keltirdi.³³
Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida Islom dini va madaniyati kengaydi. O'rta Osiyo mamlakatlarida diniy marosimlar, ziyoratgohlar, madrasalar va ulamolar o'zaro aloqalar va muntazam ta'lim tizimi bilan rivojlandi.XVIII - XIX asrlarda O'rta Osiyo mamlakatlarida Islom dini asosida madaniy hayot o'stirildi. Ma'naviyat, adabiyot va san'at sohasida Islom falsafasi va qadimiy mafkuralar o'zgarishlarga uchradilar. Tarixiy o'qitish, ilmiy tadqiqotlar va diniy talim tizimi ham rivojlandi. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida mehribonlik, adolat, ilmni o'rganish, adabiy yaratish va insoniy qadriyatga e'tibor berish kabi Islomiy qiymatlar asosida madaniy hayot o'stirildi.
O'rta Osiyo xonliklarida Osiyo madaniyatining boshqa ko'rinishlari ham o'stirildi. Xalq o'ynaklari, xalq musiqasi, qo'shiqlar, milliy liboslar va yemlar, elik va suzalar, mazkur davrda mustahkam ahamiyatga ega bo'lgan madaniy turmushga misol bo'lgan elementlar o'zgarib ketdi.
Bundan tashqari, XVIII - XIX asrlarda O'rta Osiyo xonliklarida ilmiy tadqiqotlar va ilmiy institutlar ham rivojlandi. Madaniyat markazlarida o'qitish dasturlari, falsafa, tarix, jismoniy fanlar, astronomiya va boshqa sohalarda ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. Bu davrda ilm-fan odamlari taraqqiyotchilik, rivojlanish va iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda ham muvaffaqiyat qozondilar.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri O'rta Osiyo mamlakatlarida diniy hayotning rivojlanishi, Islom dini va madaniyati, Osiyo madaniyatining boshqa aspektlari, ilmiy izlanishlar va ilmiy institutlar o'zgarishlarga sabab bo'ldi. Bu davrda O'rta Osiyo xalqlari o'z madaniy va diniy geografiyalari bilan bog'liq katta o'zgarishlarga uchradilar.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri, O'rta Osiyo xonliklarida etnik va etnolingvistik o'zgarishlarni keltirdi. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarida turli etnik guruhlar orqali o'zgarishlar sodir bo'ldi va etnik identitetning shakllanishi va qayta tiklanishi bo'ldi.
O'rta Osiyo xonliklarida etnik guruhlar, milliyatlar va tillar o'rtasidagi aloqalar, o'zaro ta'sir va ta'qiblarning o'sishiga olib kelgan. Bu davrda etnik identitetlar va milliyatlar o'zgarib, yangi etnik guruhlar va milliy jamaatlar shakllandi. Bu o'zgarishlar O'rta Osiyo geografik madaniyati va tarixiy geografiyasini o'zgartirib, etnik va etnolingvistik bog'liqlarni shakllantirdi.
XVIII - XIX asrlarda O'rta Osiyo xonliklarida etnik guruhlar va milliyatlar orasidagi ta'sir va ta'qiblar o'zgarishlarga uchradilar. Qozoq, o'zbek, turkman, kara-kalpak, tajik, qirg'iz va boshqa etnik guruhlar, o'zaro aloqalar va muntazam ta'lim tizimi bilan o'z identitetlarini saqlab qolishga harakat qildilar.
Bu davrda etnik guruhlar o'z milliy tillarini saqlab qolishdi va ularning tillari tarixiy, adabiy va ilmiy madaniyatning asosiy vositalaridan biri bo'ldi. O'rta Osiyo mamlakatlarida milliy tillarning tarqatilishi va o'zgarishi ham o'zgarishlarga olib kelgan. Bu davrda milliy tilning o'rgatilishi va so'zlashgan bo'lishi O'rta Osiyo xalqlari orasidagi aloqalarni kuchi va bog'liqlikni oshirdi.³⁴
Bular bilan birga, etnik va etnolingvistik o'zgarishlar O'rta Osiyo xonliklarining geografik madaniyati va tarixiy geografiyasini ham o'zgartirdi. Bu davrda etnik guruhlar orasidagi ta'qib va ta'sir bilan birga etnik identitetlar va milliyatlar o'zgarib ketdi, etnik va etnolingvistik bog'liqlar yangilanib chiqdi. O'rta Osiyo xalqlari o'z madaniy va etnolingvistik geografiyalari bilan bog'liq katta o'zgarishlarga uchradilar.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri, O'rta Osiyo xonliklarida iqtisodiy rivojlanish va iqtisodiy hayotning o'zgarishi bilan belgilanadi. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlarida tarazlik va tijorat o'sishi, qishloq xo'jaligining rivojlanishi, transport va kommunikatsiya sohalaridagi o'zgarishlar kuzatiladi.
O'rta Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy faoliyatning o'zgarishi tarim, soxta, sanoat va tijorat sohalarini o'z ichiga oladi. Tarim sohasida irrigatsiya tizimlari, to'shkan bozorlar va tijorat yo'llari orqali mahsulotlar sotilishi va almashinuvning rivojlanishi kuzatiladi. Bu davrda iqtisodiy o'sish asosan qishloq xo'jaligi asosida amalga oshirilgan.³⁵
Transport va kommunikatsiya sohalaridagi o'zgarishlar ham O'rta Osiyo xonliklarining iqtisodiy rivojlanishiga ta'sir qildi. Yo'lovchilik va to'lovchi bilan bog'liq tijorat qaydnomalari, qishloq xo'jaligining tuzilishi va maxsus kasb-hunar kollejlarining tashkil etilishi, bog'bonlarning o'sishi, transport vositalari va yo'l tarmoqlarining rivojlanishi bu davrda e'tibor bilan olingan jarayonlardandir.
Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari o'z iqtisodiy geografiyalarini o'zgartirishga harakat qildilar. O'rta Osiyo xonliklari o'z iqtisodiy rivojlanishlari bilan bog'liq qo'shimcha siyosiy, iqtisodiy va madaniy intilishlarni ham o'z ichiga olgan. Bu intilishlar O'rta Osiyo xonliklarining geografik madaniyati va tarixiy geografiyasiga ta'sir qildi.XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri, O'rta Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy rivojlanishning o'zgarishi, tarim, tijorat, soxta va transport sohalaridagi o'zgarishlar bilan belgilanadi. Bu davrda O'rta Osiyo xalqlari o'z iqtisodiy geografiyalari bilan bog'liq katta o'zgarishlarga uchradilar.
XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri, O'rta Osiyo xonliklarida kolonializm va imperializm jarayonlari kuzatiladi. Bu davrda Rusiya, Qo'qon Xonligi, Xiva Xonligi, Buhoro Amirliklari va boshqa xonliklar orasida hukmronlik va to'g'risidagi musobaqatlar sodir bo'ldi.Rus imperiyasi O'rta Osiyo xonliklarining qismida qarshi turli voqealar amalga oshirdi. Rusiya O'rta Osiyo xonliklarining qismlarini bosib olish, hukmronlikni kengaytirish va so'rovchi xonliklar bilan urushlar o'tkazishga harakat qildi. ³⁶
Bu davrda Rusiya'ning O'rta Osiyo'da qo'shimcha siyosiy va iqtisodiy chegaralar o'rnatishga intilishlari, koloniyalarni shakllantirish va o'zaro ta'sirga ega bo'lish jarayonlari kuzatildi.O'rta Osiyo xonliklarida rus bosib olinishlariga qarshi qo'shimcha siyosiy g'oyalar ham amalga oshirildi. Qo'qon Xonligi, Xiva Xonligi va Buhoro Amirliklari o'z bag'ri bilan rus qo'shini va koloniyalarini qo'llab-quvvatlashga harakat qildilar. Bu davrda O'rta Osiyo mamlakatlari o'zlarining mustaqillik va territoriyalik integritetini saqlashga harakat qildilar.
Imperialistik bosib olinishlar va koloniyalarning o'rnatilishi, rus tilining o'rgatilishi, madaniy va siyosiy intilishlar, yerli xalqlarning tartibot va ularning o'zini ifodalashga harakat qilishlari, ulardagi muqobil qarshiliklar va to'satdan o'zgarib ketgan madaniy atmosfera O'rta Osiyo geografik madaniyati va tarixiy geografiyasini o'zgartirdi.
Bular bilan birga, XVIII - XIX asrlar O'rta Osiyo geografik madaniyati davri O'rta Osiyo mamlakatlarida kolonializm va imperializm jarayonlarini, Rusiya'ning O'rta Osiyo xonliklarini bosib olishi va bu jarayonlar bilan bog'liq siyosiy, iqtisodiy va madaniy o'zgarishlarni o'z ichiga oladi. O'rta Osiyo xalqlari o'z madaniy va iqtisodiy geografiyalari bilan bog'liq katta o'zgarishlarga uchradilar.
XVIII - XIX asrlarda tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar O'rta Osiyo xonliklariga qarashli katta qiziqish va yondashuv bilan tashkil topdi. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy geografiyasini o'rganish, madaniy, iqtisodiy va tabiiy resurslarini boshqarish, etnik guruhlar va milliyatlar, arxeologik qazilmalar va geografik ma'lumotlar to'plami o'rganish maqsadida bir necha tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar faoliyat yuritishdi.
Birinchi navbatda, O'rta Osiyo xonliklarini o'rganishga qiziqish ko'rsatgan buyuk tadqiqotchilardan biri Xon Qosimov bo'ldi. Xon Qosimov O'rta Osiyo xonliklarini xonlikning siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatlaridan o'rganib, bu haqida asarlar yozdi. U O'rta Osiyo xonliklarining siyosiy jihatini, xonliklarning geografik joylashuvi, ularning madaniy va iqtisodiy hayoti haqida ma'lumotlar to'plami tuzib berdi.³⁷
Boshqa bir misol tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar orasida V.A. Vel'yaminov, A.K. Denisov, A.M. Pozdneev va boshqalar keltirilishi mumkin. Ular O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy va madaniy geografiyasiga oid ma'lumotlarni to'plab olib, o'zlarining sayohatlarida shaharlar, qalalar, arxeologik qazilmalar, ko'plab qabilalar va milliy jamaatlar bilan uchrashdilar. Ular xonliklarning madaniy hayoti, iqtisodiy rivojlanishi, etnik va etnolingvistik ko'lamiga oid ma'lumotlarni topishga intilish bildirdilar.
Sayyohlar esa O'rta Osiyo xonliklarini o'rganish va ko'rish maqsadida sayohatlarini amalga oshirdilar. Bu davrda O'rta Osiyo xonliklariga sayohat etganlar, o'z sayohatlarida xonliklarning madaniy merosi, tarixiy obidalari, tabiiy manzaralari, ob-havo sharoitlari va boshqalarni o'rganishga harakat qildilar. Ularning xatiralari, asarlar, rasmlari va ma'lumotlar o'rnatishlari O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy geografik madaniyati va geografiyasini o'rgangan tadqiqotchilar va sayyohlar tomonidan qo'llab-quvvatlandi.
O'rta Osiyo xonliklarida XVIII - XIX asrlarda tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar O'rta Osiyo xalqlari va ularning madaniyati, ob-havo va tabiiy resurslariga oid ma'lumotlarni o'rganish, dokumentlash, o'zlashtirish va tarqatishga intilish ko'rsatdilar.
Misol uchun, O'rta Osiyo xonliklarida etnografik tadqiqotchilar va antropologlar qo'shimcha etnik guruhlar, milliyatlar va ularning madaniy meroslarini o'rganish uchun keng ko'lamli tadqiqotlar olib borishdi. Ular qabul qilingan ma'lumotlar, etnografik ko'rsatmalar, rasmlar va xalqlarning odatlariga oid bayonotlar yordamida O'rta Osiyo xonliklaridagi etnik guruhlar va ularning tarixiy geografiyasini tasvirlab berishga harakat qildilar.
Tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar ham O'rta Osiyo xonliklaridagi qadimiy shaharlar va obidalarga yo'l oldilar. Buhoro, Xiva, Samarqand, Qo'qon, Xo'jand va boshqalar kabi shaharlarda arxeologik qazilmalar olib borildi. Bu qazilmalar orqali tarixiy qalalar, madrasalar, masjidlar, saroylar va boshqa obidalar haqida ma'lumotlar to'plandilar va tarqatildilar.³⁸
Sayyohlar esa O'rta Osiyo xonliklaridagi katta shaharlar va tabiiy ob-havo manzaralari bilan tanishish uchun sayohatlarini o'tkazdilar. Ular tarixiy shaharlarda, bog'bonlarda, sohilarda va to'ng'ichlarda sayohat qilib, o'z sayohatlariga oid xatiralar, asarlar, rasmlar va ma'lumotlar yozishdi. Bu asarlar va ma'lumotlar O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy va tabiiy geografiyasini o'rganishga, sayyohlar va tadqiqotchilar tomonidan xalqlarga taqdim qilishga yordam berdi.
XVIII - XIX asrlarda tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar O'rta Osiyo xonliklaridagi madaniy, iqtisodiy va tabiiy resurslar, etnik guruhlar, arxeologik joylar, shaharlar va obidalarning tarixiy geografiyasini o'rganish uchun katta ahamiyatga ega bo'ldilar. Ularning o'rganishlari va yozishlari O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy geografik madaniyati.XVIII - XIX asrlarda tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar O'rta Osiyo xonliklariga bo'lgan qiziqishlarini davom ettirish uchun yana bir nechta yo'l-haritalar va geografik ma'lumotlar to'plami yaratishga intilish bildirdilar. Ularning ma'lumotlari, topshirishlari va yozuvlari tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar tomonidan yig'ilgan, izohlangan va tarqatilgan.
Sayyohlar O'rta Osiyo xonliklaridagi tarixiy, madaniy, iqtisodiy obidalarni o'z sayohatlari va qiziqishlari orqali o'rganishga harakat qildilar. Ularning yozuvi va asarlari sayyohlar va tarixiy geografik tadqiqotchilar tomonidan o'rganish uchun muhim manba sifatida qabul qilindi. Ularning sayohatnomalari, xatiralari, rasmlari va ma'lumotlari O'rta Osiyo xonliklaridagi tarixiy geografik geografiya va madaniyati haqida boshqa kishilarga yo'l qo'yishga imkon berdi.Tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar tarixiy manba yig'ilishlarini amalga oshirdilar, O'rta Osiyo xonliklarida ko'plab arxeologik joylarni topish uchun qazilma olib kelishdi. Bu qazilmalar O'rta Osiyo xonliklaridagi tarixiy obidalarni va ularning arxeologik yodgorliklarini tasdiqlashga yordam berdi. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan eskiqizilboshlar, asoratlar, ta'limlar va boshqa tarixiy obidalarni o'rganishga imkon berdi.³⁹
Tarixiy geografik tadqiqotchilar ham O'rta Osiyo xonliklaridagi etnik guruhlar va milliyatlar haqida ma'lumotlarni to'plab, o'zlashtirish va tarqatishga harakat qildilar. Etnografik ko'rsatmalar, til va adabiyot majmuasi, odatlar, rasmlar va boshqa materiallar etnik guruhlar va milliyatlar haqida ma'lumotlarni yig'ish va tarqatishda muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Bu tarixiy geografik ma'lumotlar O'rta Osiyo xonliklaridagi etnik va madaniy turmushga oid ko'rsatmalarni to'plab, yozib borish va tarqatish imkonini berdi.XVIII - XIX asrlarda tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar O'rta Osiyo xonliklarining tarixiy va madaniy geografiyasiga oid yana bir nechta muhim aspektlarni o'rganish uchun hamkorlik qilishdi.
Birinchi navbatda, tarixiy geografik tadqiqotchilar va sayyohlar O'rta Osiyo xonliklaridagi turli etnik guruhlar va milliy jamaatlar orasidagi aloqalarni, ularning madaniy va tarixiy meroslarini o'rganish uchun birgalikda ishladilar. Ular etnik guruhlar, milliyatlar va ularning madaniyatini o'rganish, ularning til, adabiyot, musiqa va odatlarini tushunish maqsadida sayyohlar bilan hamkorlik qildilar. Bunda sayyohlar o'z sayohatlarida o'zlashtirgan tajribalarini, yozgan xatiralarni tarixiy geografik tadqiqotchilar bilan baham ko'rsatishdi.Ikkinchi navbatda, tarixiy geografik tadqiqotchilar O'rta Osiyo xonliklaridagi qadimiy obidalarning qurilish va arxitekturasi, shaharlar, qalalar va qishloqlar haqida ma'lumotlarni to'plab, izlanishlarni amalga oshirdilar. Sayyohlar esa bu obidalarda sayohat qilib, tarixiy va madaniy manbalar, yozuvlar, rasmlar va xatiralar o'rganishdi.