''Jahon tarixi'' kafedrasi ''Jahon tarixi'' fanidan

 1.2. Siyosiy va kasaba uyushmalar harakati. 
Fransuz ishchilari mamlaatda nufuzli siyosiy kuch edilar. Ular uyushgan 
holda harakat qilar, o‘z huquqlari uchun kurashda katta tajriba to‘plagan edilar. 
Ishchilar sinfining asosiy tashkilotlari tez sur'atlar bilan ko‘payib bordi. Asosiy 
kasaba uyushmasi bo‘lgan Yalpi Mexdat Konfederatsiyasi (YaMK) a'zolari soni 
1920 yilda 2,5 millionga yetdi. 1920 yil 29 dekabrda Fransiya kommunistik 
partiyasi (FKP) tuzilganligi e'lon qilindi. U 20-30-yillarda so'l kuchlarning 
demokratiya, tinchlik va ijtimoiy adolat uchun kurashiga boshchilik qildi.
Fransuz burjuaziyasi jamiyatni barqarorlashtirish uchun kurash olib bordi. 
1919 yil noyabr oyida Fransiyada urushdan keyingi birinchi parlament saylovlari 
bo‘lib o‘tdi. Burjua partiyalari Milliy ittifoq deb nomlangan saylovoldi 
uyushmasini tuzdilar. Milliy ittifoq bolshevizmga va ijtimoiy tartibsizliklarga 
qarshi kurash, Versal shartnomasiga qafiy rioya qilish, ya'ni Germaniyani tovon 
to‘lashga majbur etishni o‘z vazifasi deb e'lon qildi.
Aholining katta qismi 
tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Mshshiy ittifoq katta g‘alabaga erishib, Milliy 
majlisda deputatlik o‘rinlarining uchdan ikki qismini qo‘lga kiritdi. Burjua 
partiyalari demokratik va ishchi harakatlariga qarshi kurashda qudratli qurolga ega 
bo‘ldilar.
Natija tez orada namoyon bo‘ldi. Milliy ittifoqning birinchi hukumati 
bolgan Miferan hukumati ishchilar harakatiga qarshi ayovsiz kurash boshladi. 1920 
yil may oyida temiryo‘lchilar ish tashlashi bostirildi, unga qatnashganlardan 20 
kishi ishdan bo‘shatildi. Urush davrida qabul qilingan ijtimoiy islohotlar dasturi 
birinketin yo‘q qilindi. Ishchilarga qarshi kurash milliy miqyosdagi surunkali va 
tinka qurituvchi nizoga aylandi. Bu esa mamlakatda siyosiy beqarorlikka sabab 
bo‘ldi. 14 yil (1919-1933) mobaynida Fransiyada 27 marta hukumat o‘zgardi.
1933-yil iyunida Fransiya diplomatiyasi fashistlar bilan kelishuvga 
bordi. 1933-yil 7-iyunda Angliya, Fransiya, Italiya va Germaniya o'rtasida ―To'rtlar 
bitimi‖ imzolandi. U kuchga kirmadi, biroq Fransiya tashqi siyosatining 
mohiyatini ochiq ko'rsatdi. 1934-yi1 oktabrida Fransiya bosh vazir1igiga P. Lava1 

---

16 
tayin1andi. U ikki yoqlama o'yin o1ib bordi, ya'ni fashistlarning davlatlari 
e'tiborini 
jalb 
qilish 
maqsadida 
o'zini 
go'yoki 
Sovet 
Ittifoqi 
bi1an 
yaqin1ashmoqchidek qi1ib ko'rsatdi. 1935-yi1 2-mayda o'zaro yordam to'g'risidagi 
sovet-fransuz bitimi imzolandi. Biroq, u faqat 1936-yil yanvaridagina tasdiqlandi. 
Unga qadar Fransiya diplomatlari ‖Fransiyaning Germaniya bi1an to'la va uzi1-
kesi1 ke1ishishi uchun zarur bo'lsa‖ sovet-fransuz bitirnidan voz kechishga 
tayyorlik1arini aytib, Germaniya bi1an ti1 topishga rosa urindi1ar. Gitler rad 
javobi berdi. 
1936-yi1 martida Gitler qo'shin1ari harbiysizlashtiri1gan Reyn hududiga 
kirdi. Bu bi1an Gitler Fransiyani ochiq-oydin maydonga chaqirdi. Versa1 
bitimining 42- va 43-moddalari buzi1ganiga qaramay, Fransiya chekindi, fashistlar 
Germaniyasining birinchi tajovuzkor harakatiga hech qanday qarshi1ik 
ko'rsatmadi. Kollaboratsionistlar Gitler tuzumiga qarshi zarba mehnatkash ommani 
inqi1obga ruhlantiradi, vatanparvarlik tuyg'ularini oshirib, fashizmga qarshi 
kurashning kuchayishiga olib keladi, deb qo'rqdi1ar. 
1936-yi1 iyu1ida Gitler Avstriyani ham bosib oldi. Fransiya o'zining 
so'nggi ittifoqchisidan ayri1di. 1936-yil 27-aprelda Belgiya o'zini betaraf deb e'lon 
qi1di, ya'ni Fransiyaning sharqiy chegaralarini qo'riqlovchi Reyn bitimining 
kafolatchisi bo'1ishdan bosh tortdi. 
Reyn voqealaridan ko'p o'tmay, 1936-yi1 iyu1ida, Ispaniyada fuqarolar 
urushi boshlanib, Germaniya va Italiya fashistlari isyonchi1arga ochiq-oydin 
yordam bera boshlaganlaridan so'ng, Fransiya Ispaniya ishlariga o'zining 
aralashmas1igini e'lon qildi va Ispaniya respub1ikachi1ariga qurol-yarog' sotishni 
man etdi. Fransiya hukumati Gitlerning malayiga aylandi. 1938-yi1da Gitler yangi 
qurbon - Chexoslovakiyani talab qi1di. Fransiya Bosh vaziri E. Daladye 
Chexoslovakiya hukumatining fikrini surishtirmay Sudetni Germaniyaga berishga 
rozi1ik bi1dirdi. 
1938-yi1 4-oktabrda Fransiya Milliy Majlisi sharmandali Myunxen bitimini 
ratifikatsiya qildi va bu mamlakatning fashistlar Germaniyasi bi1an ti1 biriktirish 
yo'liga ochiq-oydin tushganini tasdiqladi. Myunxen bitimi ratif1katsiya qilingach, 

---

17 
Fransiya kollaboratsionistlari nihoyat yengil tin oldilar. Ular Gitlerga Sharq tomon 
yo'l ochdilar. Endi Germaniyadan ―kelishuv‖ to'g'risida so‘rash mumkin edi. 
Germaniya rozi bo'ldi va Myunxen bitimidan ikki oy o'tib, 1938-yil 6-dekabrda 
Parijda Fransiya tashqi ish1ar vaziri J. Bone va Germaniya tashqi ish1ar vaziri I. 
Ribbentrop o'zaro hujum qilmas1ik to'g'risidagi bitimdan umuman farq qilmagan 
qo'shma deklaratsiyani imzoladilar. 
G‗arb falsafasida yangi zamondan boshlab sifat jihatidan bir biridan farq 
qiladigan ikkita davr: klassik (yangi davr falsafasi) va postklassik (hozirgi zamon 
falsafasi) farq qilinadigan bo‗ldi. Bu davrlar falsafiy ta'limotlari o‗zlarining kelib 
chiqishi bo‗yicha yagona asosga ega bo‗lgani va o‗zaro bog‗liq tarzda rivojlangani 
holda, maqsadi va ideallari, falsafiy tafakkur tarzi bo‗yicha jiddiy 
kelishmovchiliklarga ega. Klassik falsafaning xronologik chegaralari XVII – XIX 
asrning birinchi uchligidan iborat.U Bekondan boshlanib, Gegel bilan yakunlandi 
va uning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
1. Prinsipial, qat'iy ratsionalizm. Aynan ana shu xususiyati bilan antik davr 
kosmotsentrizmi, o‗rta asr teotsentrizmi, uyg‗onish davri antropotsentrizmidan farq 
qiladi. Fikrlovchi individ, uning aqlining muqaddaslashtirilishi, borliqning 
etaloniga aylantirilishi klassik ratsionalizmning mohiyatini tashkil etadi. 
2. Epistemologik optimizm, insonning bilish qobiliyatiga nisbatan cheksiz 
ishonch. Bilib bo‗lmaydigan narsalar yo‗q, hatto xudoni ham bilish mumkin, 
haqiqatga to‗la hajmda erishsa bo‗ladi, degan fikr ana shu optimizmning asosida 
yotadi. 
3. Progress g‗oyasining asoslanishi. Bu g‗oyaga muvofiq aql-zakovatga ega inson 
ijtimoiy hayotni o‗z maqsadlarini tashkillashtirish va shu asosda baxt-saodatga 
erishishga qodir. Tarix insonparvarlik, adolat, erkinlik sari harakatlanadi; bu 
ayniqsa XVIII asr fransuz ma'rifatparvarlari ijodida yaqqol ifodalangan. 
4. O‗z-o‗zini anglash g‗oyasining ilgari surilishi. Bu g‗oyaga muvofiq, inson aql 
kuchi ila o‗z mohiyatini, borliqda tutgan o‗rnini tushunib yetadi, (nemis mumtoz 
falsafasida bu markaziy falsafiy masalalardan biri sifatida tahlil etiladi). 

---

18 
Gollandiyada (1566-1609) va Angliyada (1640-1688) bo‗lib o‗tgan ilk 
burjua revolyusiyalari, ularning G‗arbiy Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy-
iqtisodiy va mafkuraviy jihatdan taraqqiy etishiga ko‗rsatgan ta‘siri yangi davrning 
muhim voqealari hisoblanadi. Shuni aytish kerakki, yirik mashinali ishlab 
chiqarish fan va texnikaning taraqqiy etishini taqazo qilardi. London va Parijda 
fanlar akademiyasining tashkil qilinishi, tabiyotshunoslik va matematikaning tez 
sur'atlar bilan rivojlana borishi, mukammal soatlar va tegirmonlarning yaratilishi 
va shu kabilar davr amaliy ehtiyojini qondirishga qaratilgan javob bo‗ldi. 
Tabiyotshunoslik bilan uzviy aloqada, o‗rta asr sxolastikasiga qarshi keskin kurash 
jarayonida yangi davr falsafasi shakllandi. Bu falsafa mexanistik va metafizik 
xarakterga ega ekanligi bilan ajralib turadi, o‗zida davr bilishi xususiyatlarini ifoda 
qiladi. Kepler va Galileyning kashfiyotlari, Nyuton tomonidan mexanikaning 
asosiy qonunlari va prinsiplarining yaratilgani, mexanikaning nazariy fan sifatida 
to‗liq shakllanishiga, mexanitsizmning esa, ilmiy bilish va falsafada hukmron 
dunyoqarash va metodologiyaga aylanishiga olib keldi.Tabiat hodisalarini 
tushuntirishda mexanika qonunlarning mutloqlashtirilishi, tarixiy yondashishning 
yo‗qligi eksperimentlar qo‗yish, faktlar to‗plash bilan ovora bo‗lib, predmetlar 
o‗rtasidagi bog‗lanishlarni e'tibordan chetda qoldirishga, o‗z navbatida, 
tabiyotshunoslik va falsafada metafizik fikr yuritish usulining shakllanishiga va 
uning keng qo‗llanilishiga sabab bo‗ldi.

---

19