''Jahon tarixi'' kafedrasi ''Jahon tarixi'' fanidan

 
Myunxen bitimining ratifikatsiya qilinishi.
Reyn voqealaridan ko'p o'tmay, 1936-yi1 iyu1ida, Ispaniyada fuqarolar urushi 
boshlanib, Germaniya va Italiya fashistlari isyonchi1arga ochiq-oydin yordam bera 
boshlaganlaridan so'ng, Fransiya Ispaniya ishlariga o'zining aralashmas1igini e'lon 
qildi va Ispaniya respub1ikachi1ariga qurol-yarog' sotishni man etdi. Fransiya 
hukumati Gitlerning malayiga aylandi. 1938-yi1da Gitler yangi qurbon - 

---

21 
Chexoslovakiyani talab qi1di. Fransiya Bosh vaziri E. Daladye Chexoslovakiya 
hukumatining fikrini surishtirmay Sudetni Germaniyaga berishga rozi1ik 
bi1dirdi. 1938-yi1 4-oktabrda Fransiya Milliy Majlisi sharmandali Myunxen 
bitimini ratifikatsiya qildi va bu mamlakatning fashistlar Germaniyasi bi1an ti1 
biriktirish yo'liga ochiq-oydin tushganini tasdiqladi. Myunxen bitimi ratif1katsiya 
qilingach, Fransiya kollaboratsionistlari nihoyat yengil tin oldilar. Ular Gitlerga 
Sharq tomon yo'l ochdilar. Endi Germaniyadan ―kelishuv‖ to'g'risida so'rash 
mumkin edi. Germaniya rozi bo'ldi va Myunxen bitimidan ikki oy o'tib, 1938-yil 
6-dekabrda Parijda Fransiya tashqi ish1ar vaziri J. Bone va Germaniya tashqi 
ish1ar vaziri I. Ribbentrop o'zaro hujum qilmas1ik to'g'risidagi bitimdan umuman 
farq qilmagan qo'shma deklaratsiyani imzoladilar. 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

22 
 
 
2.2. 1930-yillar boshida iqtisodiy inqiroz. Fransiyaning tashqi siyosati. 
Fransiyada jahon iqtisodiy inqirozi o‘ta og‘ir shaklda kechdi Sanoat 
mahsulotlari hajmi va milliy daromad 1934 yilda 30% ga kamaydi; bir nechta yirik 
banklar kasodga uchradi, ko‘plab yirik zavod va fabrikalar yopildi. Inqiroz ayniqsa 
to‘qi machilik sanoatiga qattiq ta'sir qildi. 1934 yilda ipgazlama fabrikalari 
inqirozdan avval ishlab chiqargan yalpi mahsulotning atigi 35% ini berdilar, 1935 
yidsa esa 135 ta ipgazlama fabrikalari yopildi. Qishloq xo‘jaligidagi inqiroz 
vaziyatni yanada keskinlashtirdi. Dehqonlarning daromadlari ikki baravarga 
kamaydi, qarzdorliklari esa o‘sdi. Qishloq xo‘ja-ligi mahsulotlarini sotib olmay 
qo‘ydilar, fransuz vinolari va mevalarining eksporti tushib ketdi. Ko‘p-lab dehqon 
xo‘jaliklari sotildi, qishloq mehnatkashla-ri esa shaharlarga intildilar va bu yerdagi 
ishsiz, boshpanasiz va ochlarning saflarini to‘ldirdilar.
Inqiroz mamlakatdagi barcha mehnatkash sinflar-ning moddiy ahvolida aks 
etdi. Ishsizlar soni 1,5 mln. kishiga yetdi, to‘liq ish haftasida band etilma-ganlar 
soni bundan ham ko‘paydi. Shu bilan birga, ish kuni rasman 10-12 soatgacha 
uzaytirildi, maosh miqdori esa oldingiga nisbatan 40% gacha kamaytirildi. Oziq-
ovqat mahsulotlari narxining, soliqlar miqdorining oshishi fransuz xalqining 
turmush sharoitini yanada qiyinlashtirdi. Inqiroz mamlakatdagi siyosiy 
beqarorlikni kuchaytirdi va hukumatdagi guruhlar o‘rtasidagi kurashning avj 
olishiga olib keldi. Faqat 1937 yildagina Fransiya sanoati va tashqi savdosi 
inqirozdan oldingi darajaga qaytdi, biroq 1938 yilda yangi tanazzul boshlandi va u 
deyarli ikkinchi jahon urushi boshlangunga qadar davom etdi. Fransiya iqtisodiy 
rivojlanishning normal o‘zaniga qaytib tusha olmadi.
Inqirozdan shahar aholisining o‘rta tabaqalari jiddiy jabr ko‘rgani Fransiya 
uchun muxim ahamiyatga ega bo‘dsi. Ma'lumki, bu tabaqalar saylovlarning 
natijalari va ommaviy harakatlarga jiddiy ta'sir ko‘rsatadilar. Mayda shahar 
burjuaziyasining daromadlari 1929 yildan 1934 yilgacha bo‘lgan vaqt davomida 

---

23 
30% ga tushib ketdi. 100 mingdan ortiq mayda savdogar, mayda va o‘rta 
korxonalar, do‘konlar, qaxvaxonalarning egalari kasodga uchradilar.
Banklar va ayrim yirik kompanyalarning kasodga uchrashi o‘n minglab pul 
quyuvchilar va hissadorlarni xonavayron qildi. Fransiyadagi siyosiy vaziyat keskin 
o‘zgardi, keng ommaning noroziligi kuchaydi. Bu, jumladan, fransuz 
burjuaziyasining zamonaviy yirjk partiyalari obro‘sining tushishida aks etdi. 
Ma'lumki, moliyaviy oligarxiya va yirik sanoat monopoliyalarining manfaatlarini 
ximoya qiluvchi bu partiyalar Fransiyada hukumat tepasiga 1926 yilda kelgan 
edilar. 1929 yil noyabrdan 1932 yil maygacha mamlakatda 8 hukumat almashdi. 
Inqiroz va mehnatkash ommaning o‘sib borayotgan noroziligi burjuaziya 
mafkurasi va siyosatida o‘zga-rishlar yasadi. Burjuaziyaning bir qismi davlatning 
iqtisodiy hayotga aralashuvini kuchaytirish zarur, degan xulosaga keldi, 
iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishini yoqlab chiqdi, davlatning 
iqtisodiyotni rejalashtirish va nazorat qilish idoralarini tuzishni taklif qildi. Ular 
mehnatkash ommani bu vazifaning bajarilishiga jalb qilish maqsadida ijtimoiy 
sug'urta tizimini kengaytirish, ishsizlik bo'yi-cha nafaqalar miqdorini oshirish va 
mehnat sharoitlarini yaxshilash takliflari bilan chiqdilar. Bu burjuaziya 
vakillarining qarashlari iqtisodiyotning davlat tomonidan rejalashtirilishi va 
ijtimoiy sug‘urta tizimining kengaytirilishi tarafdori bo‘lgan Fransiya 
sotsialistlarining dasturiga qisman mos kelardi.
Fransiya sotsialistlari banklarni davlat tasarru-figa o‘tkazish va ular ustidan 
davlat nazoratini o‘rna-tish, xalq xo‘jaligini rivojlantirish rejalarini tuzish, narx-
navo va maosh miqdorlarini belgilash xu-quqiga ega markaziy boshqaruv idorasini 
tashkil etishni taklif qildilar. Shuningdek, ish kunini qisqartirish va mehnatkashlar 
uchun haq to‘lanuvchi ta'tillar-ni joriy etish ham taklif qilindi. Bu burjua doiralari 
siyosiy arboblarining liberal islohotlar dasturi bilan mos keluvchi dastur bo‘lib, 
ular birgalikda Fransiyaning 30-yillar siyosiy hayotidagi nufuzli liberal 
yo‘nalishning asosini tashkil qildilar,

---

24 
Burjua islohotchilarining yana bir guruhi demo-kratik erkinliklarni cheklash 
va ―kuchli hokimiyat‖ni qaror topdirish maqsadida konstitutsiyaning qayta 
ko‘rilishini talab qildilar. Sobiq bosh vazir Tarde parlament huquqlarini cheklash 
va prezidentning va-kolatlarini kengaytirishni tavsiya qildi. Bu burjua-ziyaning o‘z 
imtiyozlari va daromadlarini kuchli markazlashgan hokimiyat yaratish yo‘li bilan 
saqlab qolishga uringan konservator guruhi edi. Ikkala yo‘nalish vakillari-
liberallarning ham, konservatorlarning ham maqsadlari bir-mavjud ijtimoiy-
iqtisodiy tartibni saqlab qolish bo‘lib, faqat bunga erishish yo‘llarigina boshqa edi. 
1932 yil mayidagi saylovlar Fransiyaning inqirozning ikki yili davomida so‘lga 
qarab burilganini ko‘rsatdi. Saylovlar sotsialistlar va radikal-sotsialistlar blokiga 
g‘alaba keltirdi. Yangi hukumatni yana Eduard Errio boshqardi. Deputatlar 
palatasidagi 594 o‘rindan 386 tasini so'1 blok vakillari olib, o‘z dasturlarini amalga 
oshirish imkoniyatini qo‘lga kiritdilar. Biroq, ular bu imkoniyatni boy berdilar. 
o‘ng doiralar so'1 hukumatga qarshi kuchli hujumni avj ol-dirdilar va bu 
hukumatning normal faoliyat ko‘rsati-shiga imkon bermadi. E. Errio hukumati bor-
yo‘g‘i 6 oy ishlab, iste'fo berishga majbur bo‘ldi. 1932 yil dekabridan 1934 yil 
yanvariga qadar Fransiyada so'1-larning 5 hukumati almashdi va ularning har biri 
uch oydan oz hukm surdi. Ularning eng so‘nggisi Eduard Dalade (1884-1970) 
hukumati bo‘ldi.
Xiyonat, xo‘rlanish va mag‘lubiyatlar yo‘li Fransiya tashqi siyosatini bu 
davrda Fransiya yirik sarmoyasi bilan yaqin aloqada bo‘lgan, reaksion va 
fashistlarga tarafdor qa-rashlarini hech kimdan yashirmagan davlat va siyosat 
arboblari belgiladilar. Bular 1931 yil yanvardan 1932 yil fevralgacha, 1935 yil 
iyundan 1936 yil yanvargacha Fransiya Bosh vaziri bo‘lgan P. Laval, 1934 yil 
oktyabrdan 1936 yil yanvargacha tashqi ishlar vaziri lavozi-mida ishlagan P. 
Tarde, E. Dalade, J. Bone, A. Sarro va boshqalar edilar. Fransiyaning Yevropada 
ge-gemonligi qaror topishiga ishonchi yo‘qolgan bu davlat va siyosat arboblari 
Germaniya va Ilaliya fashistlari bilan til biriktirish yo‘liga tushdilar, shu taxlit ular 
bilan to‘qnashishdan qutulib qolishga umid qildilar. Ular mudofaaga asoslangan 
urush g‘oyasini ilga-ri surdilar.
Germaniyada fashistlarning hokimiyatga kelishi, 

---

25 
1934 yil fevral voqealari va Xalq frontining 1936 yildagi muvaffaqiyatlari reaksion 
qarashlarni yanada mustahkamladi va fashistlarni faol harakatlar boshlashga da'vat 
etdi. Ularning millatga qarshi qarashlari davlatning rasmiy siyosati darajasiga 
ko‘tarildi. Fransiya tashqi siyosatining asosiy konsepsiyasi Gitler bilan Sovet 
Ittifoqiga qarshi til biriktirishdan iborat bo‘ldi. Gitler ekspansiyasi faolligini 
Sharqqa yo‘naltirish Fransiya diplomatiyasining bosh maqsadiga aylandi. 1940 
yilda Fransiya bu siyosati uchun harbiy mag‘lubiyat va milliy mustaqil-likni boy 
berish bilan haq to‘ladi.
Fransiya hukmron doiralarining bir qismi fashistlar 
Germaniyasini Fransiyadagi mavjud tuzumni saklab qolishning kafolati deb 
hisobladilar.
B
unday siyosatchilarni kollaboratsionistlar deb nomladilar, ular 
Gitlerning tashqi siyosatini amalga oshirishi uchun yo'1 ochib berdilar.
1933 yil 
iyunida Fransiya diplomatyasi va uning maqsadlari lomatiyasi fashistlar bilan 
kelishuvga bordi. 1933 yil 7 iyunda Angliya, Fransiya, Italiya va Germaniya 
o‘rtasida «To‘rtlar bitimi imzolandi. U kuchga kirmadi, biroq Fransiya tashqi 
siyosatining mohiyatini ochiq ko‘rsatdi. 1934 yil oktabrida Fransiya bosh 
vazirligiga P. Laval tayinlandi, U ikki yoqlama o‘yin olib bordi, ya'ni 
fashistlarning davlatlari e'tiborini jalb qilish maqsadida o‘zini go‘yoki Sovet 
Ittifoqi bilan yaqinlashmoqchidek qilib ko‘rsatdi. 1935 yil 2 mayda o‘zaro yordam 
to‘g‘risidagi sovet-fransuz bitimi imzolandi. Biroq, u faqat 1936 yil yanvaridagina 
tasdiqlandi. Unga qadar Fransiya diplomatlari ―Fransiyaning Germaniya bilan 
to‘la va uzilkesil kelishishi uchun zarur bo'lsa‖ sovet-fransuz bitimidan voz 
kechishga tayyorliklarini aytib, Germaniya bilan til to-pishga rosa urindilar. Gitler 
rad javobi berdi.
1936 yil martida Gitler qo‘shinlari harbiysizlashtirilgan Reyn 
xududiga kirdi. Bu bilan Gitler Fransiyani ochiq-oydin maydonga chaqirdi. Versal 
bitimining 42-va 43-moddalari buzilganiga qaramay, Fransiya chekindi, fashistlar 
Germaniyasining birinchi tajovuzkor harakatiga hech qanday qarshilik 
ko‘rsatmadi. Kollaboratsionistlar Gitler tuzumiga qarshi zarba mehnatkash 
ommani inqilobga ruxlantiradi, vatanparvarlik tuyg‘ularini oshirib, fashizmga 
qarshi kurashning kuchayishiga olib keladi, deb qo‘rqdilar. 1936 yil iyulida Gitler 
Avstriyani ham bosib oldi. Fransiya o‘zining so‘nggi ittifoqchisidan ayrildi. 1936 

---

26 
yil 27 aprelda Belgiya o‘zini betaraf deb e'lon qildi, ya'ni Fransiyaning sharqiy 
chegaralarini qo‘riqlovchi Reyn bitimining kafolatchisi bo‘lishdan bosh tortdi.
Temir yoʻl uzunligi 42000 km. Soatiga 300 km yoʻl bosadigan tez yurar 
poyezd Parij va Fransiyaning boshqa shaharlarini Angliya, Belgiya, Niderlandiya, 
Germaniya bilan bogʻlaydi. Ichki yuklarning aksar qismi avtomobilda tashiladi. 
Avtomobil yoʻllari uz. 812,7 ming km. Parij, London, Marsel, Nitssa, Strasburg va 
Tuluzada yirik aeroportlar bor. Sena, Reyn daryolarida, Sena—Sevr, Marna—
Reyn kanallarida kema qatnaidi. Dengiz savdo flotining tonnaji 4981 ming t 
dedveyt. Yirik dengiz portlari: Marsel, Gavr, Dyunkerk, Ruan, Nant, SenNazer, 
Bordo. Ichki suv yoʻllari uz. 8,6 ming km. Neft va boshqa suyuq mahsulotlarning 
bir qismi quvurlar orqali tashiladi. 
Fransiya chetga elektron va maxsus mashina, uskunalar, samolyot, temir va 
poʻlat, ofis mashinalari, don mahsulotlarini qayta ishlash vositalari, alkogolli 
ichimliklar, gazlama, pishloq, goʻsht, sut, kiyimkechak, poyabzal, upaelik va 
hokazolarni chiqaradi. Chetdan yonilgʻi, sanoat xom ashyolari, transport jihozlari, 
mashinalar, isteʼmol mollari keltiriladi. Tashqi savdoda Yevropa Ittifoqi 
mamlakatlari: Belgiya, Germaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Buyuk 
Britaniya, Ispaniya, shuningdek, AQSH va Yaponiya bilan hamkorlik qiladi. 
Fransiyada xalqaro turizm rivojlangan:-yiliga 50 mln. kishi kelib ketadi. Pul 
birligi — frank. Sogʻliqni saklash sohasi kasalxonalardan va „shahar tibbiyoti― deb 
ataluvchi erkin tibbiy muassasalardan iborat. Tibbiyot tarmogʻida 2 mln.ga yaqin 
kishi ishlaydi (60 mingi kasalxonalarda). Davlat sogʻliqni saklash tizimi 
rivojlangan. Fransiyada profilaktik tibbiyotning ahamiyati katta. Bu — tugishgacha 
va undan keyingi davrlarda ayollarni nazorat qilib, tadqiqotlar olib borish va ayrim 
koʻp tarqalgan kasalliklar (asosan, chekish, alkogolizm, OITSga qarshi kurash va 
hokazo) boʻyicha ish joylarida va axborot kompaniyalarida konsultatsiyalar olib 
borish va hokazolardir. Shu tufayli Fransiyada bolalar oʻlimi dunyoda eng past 
darajada. Vrachlar 33 universitetning tibbiyot f tlarida tayyorlanadi. Mashhur 
balneologiya kurortlari: Vittel, Vishi, PlombyerleBen, EksleBen va boshqa; 
iklimiy kurortlari: Antib, Kann, Mentona, Nitssa (Lojuvard sohil), Biarrits, Dyep. 

---

27 
Maorifi, ilmiy va madaniymaʼrifiy muassasalari. Davlat maorif tizimi 
markazlashgan. Davlatning maktab ustidan nazorati 19-asr boshida Napoleon I 
davridan boshlangan. Zamonaviy taʼlim tizimi 19-asr oxirlarida qabul qilingan. 
1905-yildan davlat va cherkov maktablari ajratilgan. 1959-yildan majburiy taʼlim 
joriy kilingan. 6 yoshdan 16 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun taʼlim majburiy va 
universitet darajasiga barcha oʻrta maktablarda oʻqish bepul. Maktabgacha taʼlim 
muassasalari hamda oʻrta maktablarda 12 mln. 236 ming bola tarbiyalanadi va 
taʼlim oladi (2002). Oʻsmirlar savodxonligi dunyoda eng yukrrilardan biri — 99 %. 
2—3-yil maktabgacha tarbiyadan soʻng 6 yoshdan 11 yoshgacha boʻlgan bolalar 
boshlangʻich maktabda oʻqiydilar. Oʻrta maktabdagi taʼlim 2 bosqichdan iborat 
boʻlib, oʻquvchilar 15 yoshgacha kollejlarda, soʻng umumiy litsey, akademik 
kurslarda oʻqiydilar yoki hunar litseylarida texnika taʼlimi oladilar va hunar 
oʻrganadilar. 
Oliy taʼlim tizimiga universitetlar, oliy oʻquv yurtlari, texnika maktablari 
kiradi. 90 universitet, 3600 oliy oʻquv yurtida 2 mln. 129 ming talaba taʼlim oladi 
(2003). Eng yirik oliy taʼlim muassasalari — Parij universiteti, Oliy normal 
maktab, Milliy politexnika instituti, Oliy amaliy maktab, Milliy maʼmuriy maktab, 
Oliy konchilik maktabi, Kollej de Frans va boshqalardir. Eng yirik kutubxonalari: 
Parijdagi Milliy kutubxona (7 mln.dan ortiq asar), Fransiya instituti kutubxonasi 
(1,5 mln. asar), Sorbonna kutubxonasi (1,8 mln. asar), SentJenevyev kutubxonasi 
(1,5 mln.dan ortiq asar), Arsenal kutubxonasi (1,5 mln.dan ziyod asar), 
Strasburgdagi Milliy va universitet kutubxonasi (3 mln.dan ortiqasar). Eng yirik 
muzeylari: Parijdagi Luvr (225 galereya va 400 mingdan ortiq eksponat) Versal, 
Karnaval (Parij tarixi) muzeylari, J. Pompidu nomidagi sanʼat va madaniyat milliy 
markazi, Pikasso muzeyi, Zamonaviy sanʼati muzeyi, Impressionistlar muzeyi, 
Amaliy sanʼat muzeyi, Balzak, Gyugo, Roden muzeylari, Graf MonteKristo qasri 
deb atalgan If oroldagi muzey va boshqa Ilmiy muassasalari, asosan, Parij va uning 
atrofida joylashgan.institutlarning asosiy kismi oliy taʼlim maktablarida olib 
boriladi. Davlat ilmiy tadqiqot muassasalari: Kosmik tadkikrtlar milliy markazi, 
Atom energiyasi boʻyicha komissarlik, tibbiyot tadqiqotlari va sogʻliqni saklash 

---

28 
milliy instituti, ijtimoiy tadqiqotlar milliy instituti, Okeanografik tadqiqotlar milliy 
markazi va Informatika vakolatxonasi. Yirik ilmiy tadqiqot markazlari: 
„Noraviasion―, „Elektrisite de Frans―, „Sharbonaj de Frans―, „Gaz de Frans―, 
„SenGoben―, 
„FransAtom―, 
„MerlenJeren―, 
„Krezo― 
va 
„Shneyder― 
kompaniyalari. 
Fransiyada matbuot davlat nazorati va senzuradan mustaqil. Fransiyada 
nashr etiladigan yirik gazeta va jurnallar: „Figaro― (kundalik gazeta, 1826-yildan), 
„Le Pariziyen― („Parijlik―, kundalik gazeta, 1944-yildan), „Mond― („Tinchlik―, 
kundalik gazeta, 1944-yildan), „Frans Suar― („Fransiya oqshomi―, kundalik kechki 
gazeta, 1941-yildan), „Oror― (kundalik gazeta, 1944-yildan), „Krua― („Xoch―, 
kundalik kechki katolik gazeta, 1880-yildan), „Yumanite― („Insoniyat―, kundalik 
gazeta, 1904-yildan), „Uest—Frans― („Gʻarbiy Fransiya―, kundalik gazeta, 1944-
yildan), „Syud—Uest― („JanubiGʻarb―, kundalik gazeta, 1944-yildan), „L 
ekspress― (haftalik ijtimoiysiyosiy jurnal, 1953-yildan), „Pari match― („Parij 
matchi―, haftalik bezakli jurnal, 1949-yildan), „MariKler― (oylik jurnal, 1954-
yildan) va boshqalardir. 
Frans Press agentligi — muxtor tijorat agentligi (1944-yilda tashkil etilgan) 
dunyodagi eng yirik agentliklardan biri; 1835-yil tuzilgan Gavas fransuz axborot 
agentligining davomchisidir. Radio va televideniye xizmatlari mustaqil, jamoat 
tomonidan taʼminlanuvchi tashkilotlar va xususiy tijorat operatorlari tomonidan 
boshqariladi. Telekoʻrsatuvlar mustaqil komissiya — Conseil Superieur de G 
Audiovisuel (CSA) tomonidan nazorat qilinadi. 100 dan ortiq telekoʻrsatuv 
mavjud, ulardan tashqari, tekin va pullik tarmoqlar, kabel va yoʻldosh kanallar bor. 
Yirik radio va televideniye tashkilotlari: „Radio Frans―, 1975-yil tuzilgan, 
Televizion fransez— 1, „Antenn—2―, „Frans rejone― davlat televideniye 
kompaniyalari, 1975-yil tashkil etilgan. 
Eng qadimiy adabiyot namunalari 9-asrning 2yarmiga toʻgʻri keladi. Ular, 
asosan, diniy mavzuda boʻlgan (mas, „Avliyo Yevlaliya haqida kantilena―). 10—
11-asrlarda birinchi epik afsonalar paydo boʻlgan. „Roland haqida qoʻshiq― asari 
Buyuk Karl nomi bilan bogʻliq. „Russilonli Jirar― asari ham oʻsha davrga mansub. 

---

29 
Epik afsonalar 11-asrdan 13-asrgacha yozib kelingan. Bu davrning mashhur 
yozuvchilari: Gas Bryule va shampanlik Tibo (1201—53). 12-asr oʻrtalaridan 
ritsarlik romanlari paydo boʻla boshladi. Dastlabki romanlar tarixiy afsonalarning 
qayta ishlanishi maqsulidir. Ularga Benua de SentMoraning „Aleksandr haqida 
roman―, „Fiva haqida roman―, „Eney―, „Troya haqida roman― (barchasi 1140—65-
yillarda yaratilgan), Kretyen de Truaning (taxminan IZO—taxminan 1191) „Erek 
va Enida―, „Iveyn―, „Perseval― va boshqa romanlari kiradi. 12-asrning 
oxirlarida"Tristan va Izolda" afsonasi, „Fluar va Blansheflor―, „Okassen va 
Nikolet― kabi sevgi romanlari yozilgan. 14—15-asrlar Fransiya adabiyoti uchun 
oʻtish davri hisoblanadi. Oʻsha davrning mashhur yozuvchilari Gilom de Masho 
(taxminan 1300—77), Estash Deshan (taxminan 1346— taxminan 1407), Kristina 
Pizanskaya (1363—taxminan 1431), Alen Shartye (1385— taxminan 1434), 
orleanlik Karl (1394—1465)lar oʻz asarlarida davr ruhiyatini — 1337—1453-yilgi 
100 yillik urush fojeasini aks ettirdilar. 
15-asr oxirlarida Fransiyada uygʻonish davri boshlandi. Italiya bilan aloqalar 
kuchaydi, matbaa rivojlandi, antik va gumanitar fanlarga qiziqish ortdi. Uygʻonish 
davri adabiyotining Fransiyadagi yirik vakili Fransiya Rable (1494—1553) 
„Gargantyua va Pantagryuel― asari bilan mashhur boʻldi. 16-asr 1yarmida Fransiya 
lirikasi italyan neopetrarkizmi taʼsiri ostiga tushib qoldi va asr oʻrtalariga kelib, 
fransuz adabiyotida islohot oʻtkazildi. „Pleyada― deb nomlangan fransuz sheʼriy 
maktab shoirlari adabiyetda gumanizm gʻoyalarini olgʻa surdi, uni yangi shakllar 
(sonet, oda, epik asar va boshqalar) bilan boyitdi. Bu esa milliy adabiy tilning 
shaklanishiga olib keldi. „Pleyada― sheʼriy maktabining mashhur shoirlari P. de 
Ronsar (152485), J. Dyu Belle (1522— 60), R. Bello (152877), E. Jodel (1532—
73) va boshqadir. 16-asrning oxirida shoirlar T. A. d‘Obinye (1552— 1630), J. 
Voklen de la Frene (1535— 1606), F. Deport (1546—1606) „Pleyada―ning ijobiy 
uslublari kridalariga amal qilgan holda barokko unsurlarini ham qoʻlladilar. 17-asr 
boshida fransuz adabiyoti realistik, klassik va barokko janrlarining qayta ishlanishi 
kabi jarayonni boshdan kechirdi. Klassitsizm estetikasi J. Shaplen (15951674), K. 
Vojl (15851650), G. de Balzak (1597—1654), F. d‘Obinyak (1604—76) nazariy 

---

30 
asarlarida aks etdi. 1635-yil tashkil topgan Fransiya akademiyasi faoliyati va R. 
Dekart (1596— 1650)ning ratsionalistik falsafasi klassitsizm doktrinasining 
shakllanishiga olib keldi. Klassitsizm teatrning tragediya janriga koʻproq taʼsir 
oʻtkazdi. Klassitsizm komediyasining asoschisi va uning buyuk vakili Molyer 
hisoblanadi. U oʻzining „Tartyuf―, „Mizantrop―, „Xasis―, „Don Juan― va boshqa 
asarlarida jamiyatning salbiy tomonlarini, aristokratiyaning munofikligini, 
tekinxoʻrligini zoʻr isteʼdod bilan aks ettirdi. Jan de Lafonten masallari jaxrn 
adabiyotida masal janri rivojiga samarali taʼsir kursatdi. 
17-asr 2yarmida klassitsizmning yangi qirralari ochildi. Bu davrda F. 
Fenelonning „Telemakning sarguzashtlari― romani, Sh. SentEvremonning 
makrlalari, dramaturg J. Rasin (1639— 99)ning „Andromaxa―, „Britannik―, 
„Fedra― asarlari yaratildi. 18-asrning boshida rokoko adabiyoti paydo boʻldi. U 
oʻzining geodenizmi, skeptizmi va juda erkin fikri bilan ajralib turgan. J. B. Russo 
oʻynoqi rokokoni klassitsizm meʼyorlari bilan uygunlashtirishga harakat qilgan. 
Monteskye, Volter, Didro kabi maʼrifatparvarlar ham rokoko usullaridan keng 
foydalanishgan. 18-asr 1yarmida komediya va roman janri rivojlandi. Molyer, A.R. 
Lesaj, P.K. Marivo, F.N. Detush, Sh. L. Monteskye („Fors maktublari―) bu 
janrning yetuk namoyandalari boʻlsa, unda Volter yetakchi rol oʻynadi. 1751-
yildan D. Didro, J.L. D‘Alamber va boshqa maʼrifatparvarlar tomonidan 
Ensiklopediya nashr etila boshlandi. 
18-asr 2yarmi — 19-asr boshida Fransiya adabiyotida sentimentalizm oqimi 
paydo boʻldi. Buyuk Fransuz inqilobi arafasida sentimentalizm bilan bir qatorda 
romantizm kurtaklari koʻrina boshladi. Bu J. Kazot, E. Parni, J.B. Luve de Kuvre 
asarlarida va, ayniksa, P.A. F. Shoderlo de Lakloning „Xavfli aloqalar― romani, 
Bomarshening „Figaroning uylanishi― komediyasida namoyon boʻldi. K.J. Ruje de 
Lillning „Marselyeza― qoʻshigʻi, Robespyer, Maratlarning publitsistik maqolalari 
oʻsha davrda keng tarqaddi. 19-asr boshlarida Fransiya adabiyotida romantizm 
yetakchi oqim boʻldi, uning 2bosqichida inqilob shabadasi esa boshladi. Bu davr 
V. Gyugo asarlarida oʻzining yorqin aksini topdi. Shuningdek, Jorj Sand, A. 
Dyuma, E. Syu asarlarida ham yorqin ifoda etildi. Stendal va O. de Balzakning 

---

31 
jamiyatda mehnatkash inson fojiasi katta mahorat bilan koʻrsatilgan romanlarida, 
P.J. Beranje (1780—1857)ning satirik sheʼr va qoʻshiklarida realizm tamoyillari 
oʻzining yuksak ifodasini topdi. 60—70-yillardagi ilmiy texnika taraqqiyoti 
sharoitida J. Vernning ilmiy fantastik asarlari keng tarqaldi. 1870—71-yil 
Fransiya-Prussiya urushi va Parij Kommunasi davrida adabiyotning yangi 
rivojlanish davri boshlandi. E. Potye 1871-yil iyunda „Internatsional― sheʼri va 
1876-yil „Parij Kommunasi― dostonini yezdi. E. Zolya ijodida, Gi de Mopassan 
novellalarida jamiyat muhitining oʻta tubanligi, mehnatkash insonning ogʻir 
qismati oʻz badiiy ifodasini topdi. 19-asr oxirida nazmda koʻproq simvolizm asosiy 
yoʻnalish boʻlib qoldi. Birinchi jahon urushi davrida A. Barbyus asarlari fransuz 
adabiyotida oʻchmas iz qoldirdi. Barbyus 1919-yil „Klarte― Xalqaro yozuvchilar 
tashkilotini tuzdi. 20—30-yillar adabiyotida Alen, P. Valeri, B. Sandrar, P. 
Reverdi, J. Kokto, T. Tsara, A. Breton, P. Elyuar, L. Aragon, F. Supo kabi shoir va 
yozuvchilar ijodi salmokli oʻrin egalladi. 2jaqon urushi davrida antifashistik 
ruxdagi adabiy asarlar yozila boshladi. P. Elyuar, L. Aragon, E. Gilvik, M. Riffo, 
A. SentEkzyuperi kabi yozuvchilar asarlarida urush voqealari aks etdi. 50—60-
yillarda fransuz adabiyotida ekzistensializm oqimi vujudga keldi. J.P. Sartr, A. 
Kamyu, E. Ionesko, S. Bekket, N. Sarrot, M. Byutor, K. Simon (1985-yil Nobel 
mukofoti laureata boʻlgan) va boshqa bu oqimning namoyandalaridir. Margerit 
Yursenar (1903— 87), Margerit Dyura (1914—1996) kabi yozuvchilar Fransiya 
adabiyotida beqiyos iz qoldirdilar. Zamonaviy yozuvchilardan Mishel Turnye, 
Filipp Sollers, JanMari LeKlezio, Patrik Modiano, Patrik Grenvil, Paskal Kinyar 
mashhur. Fransiya yozuvchilaridan O. de Balzak, V. Gyugo, Mopassan, A. Sent 
Ekzyuperi, J. Bern, A. Dyuma, Stendal, Volter, Fransua Moriak, Sharl Perro, 
Monteskye, L. Argon kabi adiblarning asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.