Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
Foizsiz daromadlar 
Tijorat banklarinig foizsiz daromadlariga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
- bankka tegishli bo‗lgan mulkni ijaraga berishdan tushadigan, 
jumladan, lizing operatsiyalari o‗tkazishdan olinadigan daromadlar. 
Ushbu operatsiyalarda tijorat banklari temir seyflarni mijoz bilan kelish-
ilgan shartnomaga binoan ijaraga beradi va mijozdan ushbu ijara uchun 
haq oladi. Banklar bundan tashqari mijozlarga lizing operatsiyalarini 
ham ko‗rsatadi.
-Qimmatli qog‗ozlar bilan amalga oshirilgan brokerlik operatsiya-
lari bo‗yicha daromadlar. Bunda tijorat banklari qimmatli qog‗ozlar ol-
di-sotdisida ishtirok etadi. Natijada kurslar o‗rtasidagi (olish narxi va 
sotish narxi o‗rtasidagi) farq ham bank daromadining manbasi bo‗lishi 
mumkin. 
-Bankning qimmatli metallar bilan amalga oshirgan operatsiyalari 
bo‗yicha daromadlar. 
-Pul mablag‗lari, qimmatli qog‗ozlar va boshqa boyliklar, bank 
hujjatlari inkassatsiya qilingani, tashilgani uchun haq. Bu boyliklarni 
inkassatorlar maxsus xaltachalarda bankka olib kelib topshiradilar va 
tijorat banklari mijozlardan ushbu xizmatlar uchun haq oladilar. Bu 
545
to‗lovlar qilish ishlarini bajaradi Qimmatli qog‗ozlar emitentlari 
bankdan kafolat xatlarini oladi va bu o‗z navbatida investorlarga bank 
tarafidan qarz majburiyatlarini hatto emitentning qurbi etmagan holda 
ham to‗lanishiga ishonch paydo bo‗lishiga asos bo‗ladi Hozirda jahon 
miqyosida notijorat tashkilotlariga ko‗rsatiladigan trast operatsiyalariga 
bo‗lgan raqobat kuchayib bormoqda Ular qatoriga asosan pensiya
korporativ va hukumat fondlari kiradi Trast bo‗limlari xuddi shu 
tashkilotlarning fondlarini boshqarishga intiladi Bu jarayon 2 xil 
shaklda amalga oshirilishi mumkin: to‗g‗ridan to‗g‗ri va diskretsion
To‗g‗ridan to‗g‗ri agent trastga ishonch tariqasida topshirilgan shaxsiy 
mulkning hamda ular bo‗yicha hisobotlarning yuritilishi uchun javob 
beradi Diskretsion agent esa aksincha investitsion qarorlar qabul qiladi 
va aksariyat hollarda o‗zining xohish-irodasiga qarab ish olib boradi
Trast faoliyatining eng asosiy masalalaridan biri – tijorat banklari 
mijozlarining qimmatli qog‗ozlari portfelini boshqarishdan iborat Katta-
katta kompaniyalar Masalan, pensiya fondlari o‗zlarining mablag‗larini 
tijorat banklariga ishonib topshiradi Ushbu katta kompaniyalar bo‗yicha 
banklarga qat‘iy qoidalar o‗rnatiladi Unga banklar rezervlarni 
ishonchlilik diversifikatsiya qaytarib berishlik foydalilik va likvidlilik 
prinsiplariga amal qilgan holda joylashtiradi
Aytib o‗tilganidek trast operatsiyalarini, odatda maxsus bo‗limlar 
amalga oshiradi Bunda bankning kreditlash depozitlar jalb qilish va 
boshqa ishlar bilan shug‗ullanuvchi bo‗limlari trast bo‗limlaridan 
alohida ish olib boradilar o‗arbdagi ko‗plab bankirlar trast bo‗limlarini 
«dunyoning boshqa bir qismi» sifatida ko‗radilar Bundan asosiy 
maqsad trast xizmatlarini oddiy bank ishidan ajratib olishdir Chunki 
trast bo‗limining xodimlari o‗z mijozining manfaatini ko‗zlaydi
bankning manfaati bilan mijozning manfaati aksariyat hollarda bir-biriga 
mos ham kelmaydi
Lekin shunga qaramasdan, trast bo‗limlari o‗zining faoliyati bilan 
bankka katta miqdorda qo‗shimcha daromad keltiradi
Trast bo‗limining daromadlari bevosita va bilvosita daromad 
shaklida 2 ga bo‗linadi:
bevosita daromodlar asosan xizmat uchun gonorar va komissiya 
to‗lovlaridan iborat bo‗ladi; 
bilvosita daromadlarga esa xizmat uchun to‗lanadigan qat‘iy yoki 
o‗zgaruvchan foiz stavkalari hamda trast aktivlarining hajmi va 
qiymatiga bog‗liq ravishda belgilanadigan komissiya to‗lovlari kiradi

---

546
Ba‘zi bir yig‗imlar taraflarning kelishuviga bog‗liq bo‗ladi Agarda trast 
daromadlari aktivlarning qiymatiga bog‗liq bo‗lsa va bu aktivlar 
qimmatbaho qog‗ozlar bo‗lsa bo‗limning daromadi ushbu qog‗ozlarga 
bo‗lgan bozordagi narxlarning o‗zgarishiga bog‗liq bo‗ladi Chet el 
tajribasi 
shuni 
ko‗rsatadiki
trast 
bo‗limlari 
asosan bilvosita 
daromadlarga asoslangan holda ish yuritgandagina, bankka yaxshigina 
daromad keltirishi mumkin Chunki gonorarlardan keladigan daromad 
o‗zgarmas xarajatlarni faqatgina katta hajmlarga erisha olishi kerak
Buning sababi shundaki bo‗limning bilvosita xarajatlarini aniq bilib 
olish deyarli mumkin emas Ushbu xarajatlarga, masalan, yuristlarga 
to‗lanadigan gonorarlar investitsiyalash sohasidagi izlanishlarga 
mablag‗ ajratish v.b Gonorar va komission to‗lovlardan tashqari trast 
faoliyati o‗z ichiga jalb qilingan depozitlarni qimmatli qog‗ozlarga 
qo‗yish orqali olinadigan daromadlarni ham qamrab oladi
1985-yildagi FRS (Federal rezerv tizimi)ning 156 bank bo‗yicha 
olib borgan izlanishlari natijasida shuni aniqladiki trast bo‗limlari 
faoliyati bankning aktivlari bo‗yicha o‗rtacha daromadni 5 punktga
kapitaldagi foydani esa 8 punktga oshirgan Shuning uchun tijorat 
banklari 
tomonidan 
trast 
operatsiyalarining 
keng 
qo‗llanilishi 
banklarning faoliyatini yanada barqarorlashtirishi mumkin.