Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Rezident 
– yuridik shaxslarning chet el valyutasidagi mablag‗lari, 
ya‘ni ular tomonidan olinadigan chet el valyutasi, shu jumladan, tovarlar 
(ishlar, xizmatlar) eksportidan olingan valyuta tushumlari ularning 
O‗zbekiston Respublikasi hududidagi vakolatli banklarda ochilgan 

---

186
Bu esa bankning 
ma‘lum miqdorda mablag‗ining yo‗qotilganligidan 
dalolat beradi. 
Valyuta pozitsiyasining umumiy summar holati (summasi) deganda 
barcha valyutalar b
o‗yicha uzun (qisqa) pozitsiyalar umumiy summasi 
tushuniladi. 
Agar bank operatsion kun davomida valyuta operatsiyalarini olib 
borishda ochiq valyuta pozitsiyasi b
o‗yicha qo‗yilgan limitdan ortiq 
operatsiya amalga oshirgan, 
ya‘ni valyutani ko‗p sotib olgan bo‗lsa, u 
holda valyuta pozitsiyasi ortiq sotib olingan valyutani sotib yuborish 
y
o‗li bilan balanslashtirib yopiladi. 
Vakolatli banklar ochiq valyuta pozitsiyasi limitiga hisoblangan 
foizlar, k
o‗chmas mulk, qimmatli qog‗ozlar va boshqa moddiy 
qiymatliklarni sotish yoki sotib olish bilan bo
g‗liq valyuta 
operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Vakolatli banklar 
o‗zlarining 
joylaridagi filiallari uchun ochiq valyuta pozitsiyasining chegarasini 
mustaqil belgilashlari mumkin. Lekin filiallar b
o‗yicha belgilangan 
ochiq valyuta pozitsiyasining yi
g‗indisi bank bo‗yicha uning o‗z 
mabla
g‗larining 20% idan oshmasligi lozim. 
Vakolatli banklar har oyda oyning 3-kunigacha Markaziy bankka 
o‗zlarining ochiq pozitsiyalari va unga rioya qilinganligi to‗g‗risida 
hisobot berishlari lozim.
 
5-
§. Tijorat banklari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning 
xorijiy valyutadagi hisob raqamini yuritish tartibi 
Bank mijozlari bankda xorijiy valyuta talab qilib olinguncha 
depozit hisob vara
g‗larini, shuningdek, xorijiy va milliy valyutalarda 
ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlar, jam
g‗arma, 
muddatli va boshqa turli depozit hisob varaqlarini ochishi mumkin. Bu 
turdagi hisob varaqlarini ochish uchun tadbirkorlik subyektlari, 
tadbirkorlik subyktlariga aloqador b
o‗lmagan yuridik shaxslar-
rezidentlar, shuningdek, budjet tashiklotlari, norezidentlar (jismoniy 
shaxslardan tashqari) bankka quyidagi hujjatlar taqdim etilishi lozim:
- hisob raqam ochish haqidagi ariza; 
- davlat r
o‗yxatidan o‗tganligi to‗g‗risidagi hujjat nusxasi; 
- muhr va imzolar namunasi-kartochka; 
- soliq organi tomonidan soliq t
o‗lovchiga berilgan indentifikatsion 
raqami t
o‗g‗risida guvohnoma nusxasi
183
kin spekulyativ va konyukturaviy omillar ta
‘siridan ozod bo‗lgan val-
yuta kurslarining 
o‗zaro nisbati qiymat qonuniga muvofiq tarzda pul 
birliklarining xarid qobiliyati 
o‗zgarishi bilan o‗zgaradi. 
Valyuta kursining inflyatsiya 
sur‘atlariga bog‗liqligi, ayniqsa, to-
var-xizmatlar va kapitallarni xalqaro ayirboshlash hajmi katta b
o‗lgan 
mamlakatlarda kuchliroqdir. Sababi shundaki, valyuta dinamikasi va 
inflyatsiya 
sur‘ati o‗rtasidagi kuchli bog‗liqlik, valyuta kursini eksport 
baholarda hisob-kitob qilishda yuzaga keladi. Jahon bozori narxlari in-
ternatsional qiymatning puldagi ifodasini aks ettiradi. Import narxlariga 
kelsak, tegishli valyuta paritetida hisob-kitob qilish unchalik qulay 
kelmaydi, chunki uning 
o‗zi valyuta kursi dinamikasiga bog‗liq. Sanoati 
rivojlangan mamlakatlar bunday hisob-kitob uchun ulgurji baholar in-
deksidan foydalangani 
ma‘qul bo‗ladi. Chunki bu mamlakatlarda ulgurji 
ichki savdo va eksport 
ma‘lum darajada mos keladi. Boshqa mamla-
katlarda ushbu indeksga k
o‗pgina eksport qilinadigan tovarlar kirmaydi. 
Chakana narxlar asosidagi bunday hisob-kitob not
o‗g‗ri talqin qilinishi 
mumkin, chunki u jahon savdo obyekti b
o‗lmagan bir qator xizmatlarni 
o‗z ichiga oladi. Oxirgi navbatda jahon bozorida real xarid qobiliyatiga 
mos ravishda stixiyali tarzda milliy valyuta kurslarining tenglashishi yuz 
bermoqda. Real valyuta kursi ikki mamlakat narxlari darajasi nisbatiga 
k
o‗paytirilgan nominal kurs sifatida aniqlanadi. 
2. To‘lov balansi holati. Aktiv to‗lov balansi milliy valyuta kursi-
ning k
o‗tarilishiga olib keladi, chunki unga chet el qarzdorlari tomoni-
dan talab ortadi. Passiv t
o‗lov balansi milliy valyuta kursining pasayish-
iga moyillik yaratadi, unda qazdorlar milliy valyutani chet el valyutasiga 
o‗z tashqi majburiyatlarini qoplash maqsadida sotadilar. To‗lov balan-
sining nobarqarorligi tegishli valyutaga talab va taklifning sakrash tar-
zida 
o‗zgarishiga olib keladi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kapital 
harakatining t
o‗lov balansiga va natijada valyuta kursiga ta‘siri 
k
o‗paydi. 
3. Turli mamlakatlarda foiz stavkalarining har xilligi. Mamlakatda 
foiz stavkalarining 
o‗zgarishi xalqaro kapital harakati shartlariga ta‘sir 
qiladi. Boshqacha qilib aytganda, foiz stavkasining k
o‗tarilishi chet el 
kapitalining oqib kelishini, uning pasayishi esa kapitalning (milliy 
kapitalning ham) chet elga oqib chiqib ketishini ra
g‗batlantiradi. 
4. Valyuta bozori faoliyati va spekulyativ valyuta operatsiyalari. 
Agar qandaydir bir valyuta kursi pasayishga moyil b
o‗lsa, firma va 
banklar vaqtdan unumli foydalanib, uni qimmatroq valyutaga sotadilar. 
Bunda kuchsizlashgan valyuta pozitsiyasi yanada yomonlashadi. 

---

184
Valyuta bozorlari iqtisod va siyosatdagi 
o‗zgarishlardan, kurs nisbatlari 
siljishidan tez 
ta‘sirlanadi. Shu bilan birga, ular valyuta spekulyatsiyasi 
imkoniyatlarini va stixiyali tarzdagi 
«qaynoq» pullar harakatini 
kengaytiradi. 
5. Ma’lum bir valyutani yevrobozorda va xalqaro hisob-
kitoblarda ishlatish darajasi. 
Masalan, bank operatsiyalarining 60-70% ni dollarda amalga 
oshirilishi shu valyutalarga b
o‗lgan talab va taklif masshtablarini 
belgilaydi. Valyuta kursiga valyutaning xalqaro hisob-kitoblarda 
ishlatilish darajasi ham 
ta‘sir ko‗rsatadi. XX-asrning 90-yillari boshida 
xalqaro t
o‗lovlarning 55% ni, neft uchun hisob-kitoblarning 86-90% ini, 
tashqi qarzdorlikning 70% i dollarda amalga oshirilgan. Shu sababli, 
neftga narxning 
o‗sishi, hattoki dollarning xarid qilish qobiliyati tushgan 
sharoitlarda ham davlat qarzlari b
o‗yicha to‗lovlarning o‗sishi dollar 
kursining k
o‗tarilishiga imkon beradi.
6. Valyuta kursi nisbatiga xalqaro to‘lovlarning tezlashishi yoki 
sekinlashishi ham 
ta’sir qiladi. Milliy valyuta kursining pasayishiga 
umid bo
g‗lab, importyorlar kurs ko‗tarilishi oqibatida zarar ko‗rmaslik 
maqsadida, kontragentlariga chet el valyutasida t
o‗lovlarni tezroq 
amalga oshirishga harakat qiladilar. Milliy valyutani mustahkamlashda 
esa ular chet el valyutasidagi t
o‗lovlarni sekinlashtirishga harakat 
qiladilar
. «Lidz end legz» nomli bunday usul to‗lov balansi va valyuta 
kursiga 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
7. Milliy va jahon bozorlarida valyutaga ishonch darajasi. U 
mamlakatdagi iqtisodiy va siyosiy holat bilan, shuningdek, valyuta 
kursiga 
ta‘sir qiluvchi yuqorida ko‗rsatilgan omillar bilan aniqlanadi. 
Shuningdek, dillerlar nafaqat hozirgi vaqtdagi iqtisodiy 
o‗sish sur‘atlari, 
inflyatsiya, valyutaning xarid qobiliyati darajasi, valyutaga b
o‗lgan talab 
va taklif nisbatini, balki ularning dinamikasi istiqbollarini ham hisobga 
oladilar.