Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

3-
§. Bank kafolati va uning kreditlashdagi o„rni 
Tijorat banklari tomonidan bank kafolatlarini berish tartibi 
O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 299-310 moddalari 
talablaridan kelib chiqib, 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki 
boshqaruvining 2012-yil 24-martdagi 10/1-son qarori bilan tasdiqlangan 
761-sonli nizom talablari asosida olib boriladi.
Kafolat 
– kafolat beruvchi tomonidan qarz oluvchi o‗z 
majburiyatlarini bajara olmagan taqdirda, muddati kelganda uning 
majburiyatlarini t
o‗lab berish majburiyati tushuniladi. Qonunchilik 
hujjatlariga asosan bank boshqa kredit muassasalari yoki su
g‗urta 
tashkilotlari (kafil) boshqa shaxs (prinsipal)ning buyurtmasiga k
o‗ra 
kafolat berishi mumkin. 
O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik 
kodeksining 299-moddasi va Markaziy bankining ushbu sohaga oid 
me‘yoriy hujjatlariga asosan bank kafolati – bank (kafil) boshqa shaxs 
(prinsipal)ning buyurtmasiga k
o‗ra kafil o‗z zimmasiga olayotgan 
majburiyat shartlariga muvofiq prinsipalning kreditori (benefitsiar) pul 
summasini t
o‗lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga 
t
o‗lash haqida prinsipalga beradigan yozma majburiyatidir. Qonunchilik 
hujjatlariga asosan bank kafolatida keltirilgan kafil, prinsipal, benefitsiar 
s
o‗zlarining mohiyatiga e‘tiborimizni qaratamiz. Bank kafolatida kafil – 
o‗z mijozi, ya‘ni (prinsipal)ning yozma arizasiga ko‗ra, prinsipal 
benefitsiar oldidagi majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada 
bajarmagan taqdirda kafolatga muvofiq ushbu majburiyatlarning 
bajarilishini 
o‗z zimmasiga oluvchi bank, prinsipal esa bankka o‗zining 
uchinchi shaxs (benefitsiar) oldidagi majburiyatlari bajarilishining 
ta‘minoti sifatida kafolat berish to‗g‗risida ariza bilan murojaat qilgan 
shaxs, benefitsiar prinsipalning majburiyati b
o‗yicha kafolatni qabul 
qiluvchi kreditor hisoblanadi. 
Kafolatga binoan bank (kafil) mijozning (prinsipal) iltimosiga 
k
o‗ra, bank o‗z zimmasiga olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq 
prinsipalning kreditori (benefitsiar) pul summasini t
o‗lash haqida yozma 
talabnoma taqdim etsa, pulni unga t
o‗lash haqida prinsipalga yozma 
majburiyat beradi. Kafolat prinsipalning (mijozning) benefitsiar oldidagi 
o‗z majburiyatini (asosiy majburiyatni) lozim darajada bajarishini 
ta‘minlaydi. Kafolat berilgani uchun prinsipaldan bank tarif stavkalarida 
yoki kredit komissiyasi qarorida belgilangan miqdorda haq t
o‗lanadi. 
Kafolat berilishida bank va prinsipial 
o‗rtasida alohida yozma shartnoma 

---

332
yozma shaklda tuzilishi kerak. Kafillik beruvchiga boshqa bank xizmat 
k
o‗rsatayotgan bo‗lsa, imkoni boricha unga xizmat ko‗rsatuvchi bank 
ishtirokida tuzish maqsadga muvofiq b
o‗ladi. Kafillik shartnomalarni 
tuzish, 
o‗zgartirish va bekor qilish tartibi Fuqarolik kodeksi asosida 
tartibga solinadi.
Fuqarolik kodeksida belgilangan norma talablaridan kelib chiqib, 
bank tomonidan kafilga q
o‗yiladigan talab uning solidar javobgarligini 
k
o‗zda tutadi, ya‘ni kafil bank oldida qarzdor bilan baravar hajmda 
javob beradi, shu jumladan, foizlar t
o‗laydi, qarzni undirib olish 
b
o‗yicha sud chiqimlarini va qarzdor majburiyatini bajarmaganligi yoki 
lozim darajada bajarmaganligi tufayli bank k
o‗rgan boshqa zararlarni 
t
o‗laydi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinliklari kafolatlari to‗g‗risida»gi 
qonunda kafil b
o‗lib to‗lovga qobiliyatli yuridik va jismoniy shaxslar 
chiqishi mumkinligi k
o‗zda tutilgan. Kreditlash bo‗yicha amaldagi 
tartibda yuridik shaxslardan auditorlik xulosasi talab qilingan holda, 
yakka tadbirkorlar va jismoniy shaxslarning t
o‗lovga qobiliyatliligi bank 
tomonidan umum qabul qilingan qoidalar asosida 
o‗rganiladi. Jumladan, 
tadbirkorga xizmat k
o‗rsatuvchi bankdan hisob varag‗idagi mablag‗lari 
t
o‗g‗risidagi ma‘lumotlar, jismoniy shaxsdan esa uning omonati (uning 
taklifi bilan) yoki ish haqi, boshqa daromadlari t
o‗g‗risidagi zarur 
hollarda, davlat soliq inspeksiyasi tomonidan tasdiqlangan jismoniy 
shaxsning daromadlari t
o‗g‗risidagi ma‘lumotlarni taqdim qilish 
s
o‗raladi. Jismoniy shaxslarning kafilligi faqat jismoniy shaxslarga 
kredit berishda asosiy 
ta‘minot sifatida olinishi mumkin, boshqa 
kreditlar b
o‗yicha jismoniy shaxsning kafilligi qo‗shimcha yoki 
navbatdagi 
ta‘minot sifatida qabul qilinadi. 
Bank yoki boshqa moliya muassasalari tomonidan beriladigan 
kafolatlar ushbu tashkilotlarning bevosita birinchi rahbari yoki boshqa 
vakolatli shaxslari hamda bosh hisobchisi tomonidan imzolangan va 
muhrlangan b
o‗lishi talab etiladi, kafolat berish huquqi bank filiallar 
vakolatiga berilgan b
o‗lsa, u holda bunday vakolatni beruvchi yuridik 
shaxsning vakolatli boshqaruv organining shartnoma tuzishga ruxsati 
taqdim qilinishi lozim. Kafolat xatida kafolat beruvchining kredit va 
unga hisoblangan foizlarini 
ma‘lum bir sabablarga ko‗ra qarzdor 
tomonidan t
o‗lanmay qolishi sodir bo‗lganda, bankning birinchi talabiga 
muvofiq t
o‗lab berilishi aniq aks ettirilishi talab etiladi.
325
Ta‘minlanganlik tamoyilining asosiy maqsadi kreditning qaytib 
kelishini 
ta‘minlashga qaratilgan. Shu bois bu tamoyil kredit riski va u 
bilan bo
g‗liq yo‗qotishlarning oldini olib, kreditning o‗z vaqtida bankka 
qaytib kelishini 
ta‘minlaydi. 
O‗zbekiston Respublikisining bank qonunchiligi tijorat banklari 
tomonidan beriladigan kreditlar turli shakldagi 
ta‘minlanganlikka ega 
b
o‗lishi lozimligini ko‗zda tutadi. Kreditning ta‘minlanganligi sifatida 
quyidagilar qabul qilinishi mumkin: 
Garov. 
Kafillik. 
Kafolat. 
Su
g‗urtalash. 
O‗tkazish (sessiya). 
Kreditning 
ta‘minoti sifatida bir yoki bir necha ta‘minot shakli 
qabul qilinishi mumkin. 
Ta‘minotning hajmi va turlari qarz oluvchining 
moliyaviy ahvoliga, ssudaning hajmiga, qarz oluvchining mavqeyiga, 
majburiyatlarni 
o‗z vaqtida bajara olish imkoniyati va mas‘uliyatiga 
bo
g‗liq bo‗ladi. 
O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 259-moddasiga 
asosan qarzdorning majburiyatlari garov, qarzdorning mulkini ushlab 
qolish, kafolat, va qonun b
o‗yicha yoki shartnomada ko‗rsatilgan boshqa 
usul bilan 
ta‘minlangan bo‗lishi mumkin. Bu ta‘minotning qaysi birini 
tanlash majburiyat turiga bo
g‗liq Aksariyat hollarda kredit va qarz 
shartnomasini bajarish b
o‗yicha garov, kafolat qulay hisoblanadi. Qarz 
oluvchi kreditning 
ta‘minlanganligi sifatida bir yoki bir necha turdagi 
ta‘minlanganlikni qo‗yishi va uni kredit shartnomasida ko‗rsatishi 
mumkin. Kreditning 
ta‘minlanganligi bo‗yicha garov kredit shartnoma 
bilan birgalikda rasmiylashtiriladi va unga, albatta, ilova qilinishi lozim. 
Shuningdek, Fuqarolik kodeksining 738-moddasida qarz oluvchi qarz 
summasining 
qaytarib 
berilishini 
ta‘minlash yuzasidan qarz 
shartnomasida nazarda tutilgan majburiyatlarni bajarmasa, shuningdek, 
qarzning 
ta‘minoti qarz beruvchi javobgar bo‗lmagan vaziyatlarda 
y
o‗qotilsa yoki uning shartlari yomonlashsa, agar shartnomada 
boshqacha tartib nazarda tutilgan b
o‗lmasa, qarz beruvchi qarz 
oluvchidan qarz summasini muddatidan oldin qaytarishni va tegishli 
foizlarni t
o‗lashni talab qilishga haqli ekanligi ko‗rsatilgan. 
Jahon amaliyotida bank ssudalarini 
ta‘minlashning o‗ta keng 
tarqalgan turlari-yer uy-joy, qimmatli qo
g‗ozlar, debitorlik qarzlari 

---

326
yi
g‗indilari, tegishli hujjatlar bilan birga taqdim etilgan tovarlar, sug‗urta 
polislari va boshqalar hisoblanadi. 
Yer uy-joy va boshqa k
o‗chmas mulk ta‘minotning ishonchli va 
muhim obyekti hisoblanadi, ular hech qachon 
o‗z qiymatini to‗la 
y
o‗qotmaydi Qimmatli qog‗ozlar bank uchun ma‘qulroq ta‘minlash turi 
hisoblanadi Chunki qimmatli qo
g‗ozlarni fond bozorida osongina sotish 
mumkin bankda saqlash uchun xarajatlar talab qilinmaydi Shular bilan 
bir qatorda ularni sotish va sotib olishda ortiqcha rasmiyatchilikning 
y
o‗qligi qimmatli qog‗ozlarning ta‘minlanganlik obyekti sifatida 
ahamiyatini oshiradi Ayni vaqtda shuni esda tutish lozimki agar 
ta‘minlanganlik sifatida aksiya olinayotgan bo‗lsa uning kursi keskin 
tebranishi mumkinligini kurs pasayganda zarar k
o‗rish mumkinligini
albatta, inobatga olish lozim
Debitor qarzdorlik yi
g‗iindisi deganda bu yerda ochiq hisob 
varaqlar b
o‗yicha hisob-kitoblardagi qarzdorlik yig‗indisi tushuniladi
Bu pul bankning mijozi j
o‗natgan tovarlari uchun xaridorlardan olishi 
lozim b
o‗lgan puldir Bu turdagi ta‘minlash obyekti jahon amaliyotida 
keng q
o‗llaniladi
Xomashyo materiallar va tayyor mahsulotlar k
o‗pchilik 
davlatlarda xususan respublikamizdagi kreditning keng q
o‗llaniladigan 
ta‘minlanish obyekti bo‗lib xizmat qiladi
Su
g‗urta qilinuvchi sug‗urta kompaniyasiga badal to‗lab boradi
Su
g‗urta muddati tugashi bilan mablag‗ to‗lagan shaxsga qaytarilishi 
mumkin Bank su
g‗urta polisini yig‗ilgan badallar yig‗indisi miqdorida 
ta‘minlanganlik uchun qabul qiladi
Ishonchli kreditlar va ularning qaytarilishini 
ta‘minlovchi birdan-bir 
garov shakli kredit shartnomasi hisoblanadi Kredit shartnomasi 
shartlarining bajarilishini kredit 
ta‘minlanganligining sharti sifatida 
qabul qilish xorijiy banklar tomonidan cheklangan hajmda ishonchga 
sazovor b
o‗lgan doimiy mijozlarni qisqa muddatda kreditlash jarayonida 
q
o‗llaniladi O‗rta va uzoq muddatli kredit berishda ham berilgan 
kreditlarni su
g‗urta qilish sharti bilan istisno tariqasida qo‗llanilishi 
mumkin Odatda, su
g‗urta qilish qarz oluvchi hisobidan amalga 
oshiriladi
Yaxshi 
ta‘minlangan kreditlar Bunday kreditlar zamonaviy bank 
kreditining asosiy turi sifatida 
ta‘minlangan ssudalar hisoblanadi
Ta‘minlanganlik sifatida qarz oluvchining har xil shakldagi mulki
331
Bank bir paytning 
o‗zida kredit ta‘minoti uchun bir nechta yuridik