Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

va jismoniy shaxsning kafilligi
ni olishi mumkin. Bunday hollarda, 
shartnoma tuzishda bank majburiyatni kafillar 
o‗rtasida teng taqsimlash 
sharti bilan yoki kafillarning bir biriga bo
g‗liq bo‗lmagan holda har 
biriga butun kredit majburiyatlarini yuklaydigan shartlar bilan 
shartnoma tuzishi mumkin. Bu kredit berilayotgan mijozning 
ishonchliligidan kelib chiqib hal qilinadi. 
Mijoz tomonidan uchinchi shaxs kafilligi taqdim qilinganda, 
kafillik yoki kafolat xati beruvchi yuridik shaxsning, rahbar 
xodimlarining shartnoma imzolash vakolatlarini 
o‗rganish (bunda, zarur 
holda imzolar namunasi va rahbarning lavozimga tayinlanganligi 
t
o‗g‗risidagi buyruqdan (qarordan) ko‗chirma olinadi), kafillik beruvchi 
korxonaning uchinchi shaxs majburiyati yuzasidan kafillik berishga 
mulkdorlar (
ta‘sischilarning) roziligini tasdiqlovchi hujjat (ustavda va 
boshqa 
me‘yoriy hujjatda shunday hujjatni ijrochi rahbarga imzolashga 
t
o‗g‗ridan to‗g‗ri vakolat berilgan bo‗lmasa, korxona mulkdorlari yoki 
ular vakolat bergan organ (vakillar) tomonidan yozma shaklda alohida 
rozilik olinadi), kafil (kafolatchi)ning moliyaviy faoliyatini ifodalovchi 
asosiy iqtisodiy k
o‗rsatkichlar, jumladan, kafilning soliq va majburiy 
t
o‗lovlar oldidagi hamda boshqa uchinchi shaxslar oldidagi 
majburiyatlariga 
doir 
ma‘lumotlar o‗rganilishi lozim. Ushbu 
ma‘lumotlar kafil (kafolatchi)ga berilgan auditorlik xulosasi, uning 
moliyaviy balansi, kafilning keyingi davrdagi hisob vara
g‗i holati, 
kafilga xizmat k
o‗rsatuvchi bank tomonidan berilgan ma‘lumotnomalar 
orqali va mumkin b
o‗lgan boshqa vositalar orqali olinadi. Agarda bank 
kreditlash uchun olishi kerak b
o‗lgan ma‘lumotlar auditorlik xulosasida 
yetarlicha bayon qilinmagan b
o‗lsa, unda bank auditorlik hisobotini 
talab qilishi yoki mijoz va kafildan muzokaralar y
o‗li bilan qo‗shimcha 
ma‘lumot olishi mumkin. Bank kafillik shartnomasining amal qilish 
davrida kafil korxonani barcha y
o‗nalishlarda monitoring qilib borishi 
lozim. Bunday monitoring korxona rahbari 
o‗zgarishi, korxonaning 
qayta tashkil qilinishi, mulkdorlarning 
o‗zgarishi, uning yangi qabul 
qilayotgan majburiyatlari t
o‗g‗risidagi ma‘lumotlar, unga nisbatan 
q
o‗llanilayotgan iqtisodiy sanksiyalar, kafil tomonidan tuzilgan yirik 
bitimlar va boshqa shunga 
o‗xshashlar bo‗yicha amalga oshirilishi 
lozim. 
Mas‘uliyati cheklangan va aksiyadorlik jamiyatlari bilan 
shartnoma tuzishda qonunda, bu jamiyatlarga yirik va daxldor shaxslar 
bilan bitim tuzishda belgilangan talablarga rioya qilinishi lozim. Kafillik 
shartnomasi qarzdor, kafil va kafillikni qabul qiluvchi bank ishtirokida, 

---

330
oluvchi bu haqda kafilga tezda xabar berishi lozim Agarda bank 
kafilning mabla
g‗ini asossiz oborotga olgan bo‗lsa, kafil kreditordan 
asossiz olgan mabla
g‗ini undirish bo‗yicha talab qo‗yishi yoki qarz 
oluvchiga b
o‗lgan regressiv talabini qo‗yish huquqiga ega.
Kafillik aniq hollarda, 
ya‘ni kafil tomonidan ta‘minlangan 
majburiyatni t
o‗xtalganda, kafil uchun javobgarlikni oshiradigan yoki 
boshqa nomaqbul hollarga olib keladigan majburiyatlar b
o‗yicha 
o‗zgarishlar bo‗lganda, kafillik bilan ta‘minlangan majburiyat bo‗yicha 
qarzni boshqa shaxsga 
o‗tkazilishi bilan, agar kafil kreditorga yangi qarz 
oluvchi javob berishga rozilik bermagan b
o‗lsa, kreditor qarz oluvchi 
yoki kafil tomonidan taklif etilgan tegishli ijroni bajarishdan bosh tortsa, 
kafillik shartnomasida k
o‗rsatilgan muddat o‗tishi bilan va boshqa 
hollarda kafillik t
o‗xtalishi mumkin. 
Shunday qilib kreditni t
o‗lashining kafili sifatida turli xildagi 
yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin
Tijorat banklari kreditlari b
o‗yicha kafil sifatida o‗z zimmasiga 
mas‘uliyatni oluvchi subyekt ma‘lum talablarga javob berishi lozim. 
Uning soliq va majburiy t
o‗lovlardan yirik miqdorda qarzi bo‗lmasligi, 
doimiy pul oqimiga hamda ijobiy auditorlik xulosasiga ega b
o‗lgan 
moliyaviy barqaror, mijozga berilayotgan kredit summasining 200 foizi 
miqdorida k
o‗chmas mulk yoki jihozlar (mini sex, zavod, avtomobil 
hamda boshqa transport vositalari)ga ega b
o‗lgan va bu mulklar kafil 
yuridik shaxsning nomiga rasmiylashtirilgan hamda uning balansida 
rasman aks ettirilgan yuridik shaxslar kafil b
o‗lishlari mumkin. Yuridik 
shaxs talab qilingan darajada mulkka ega b
o‗lmagan hollarda yuridik 
shaxs bankdagi jam
g‗arma va depozit hisob varaqlarida yoki qimmatli 
qo
g‗ozlar shaklida (bankning o‗z aksiyalari bundan mustasno) kafillikni 
ta‘minlash mumkin bo‗lgan pul mablag‗iga ega bo‗lsa hamda bu 
mabla
g‗ni bankka undiruv qaratish huquqini bergan bo‗lsa, sotilgan 
tovar (bajarilgan ish, xizmat)lar, omborxonadagi sotish uchun olib 
kelinayotgan import mahsulotlar b
o‗yicha mablag‗lar kelib tushishi aniq 
b
o‗lgan va bunga, bankda shubha bo‗lmaganda hamda bankda uni 
undirib olish uslubi mavjud b
o‗lganda, vaqtincha mablag‗ga ega 
b
o‗lsada, kamida uch yil davomida bankda xizmat ko‗rsatilgan va bank 
oldidagi 
o‗z majburiyatlarini doimo bajarib kelgan, kelgusida 
kutilayotgan yoki sotilgan hosildan (mahsulot, ish, xizmat) mabla
g‗ 
manbalariga ega b
o‗ladigan bo‗lsa, ular kafil sifatida kredit 
munosabatlarda qatnashishi mumkin. 
327
k
o‗proq ko‗chmas mulki va uning ixtiyoridagi qimmatli qog‗ozlar
boshqa mulk shakllari b
o‗lishi mumkin qarz oluvchi o‗z 
majburiyatlarini bajara olmagan hollarda ta
‘minlanganlik asosi bo‗lgan 
mulk bank ixtiyoriga 
o‗tadi va bank uni sotib yetkazilgan zararlarni 
qoplash huquqiga ega b
o‗ladi Bank tomonidan berilayotgan kredit 
miqdori taklif etilayotgan 
ta‘minlanganlikning o‗rtacha bozor narxidan 
past b
o‗ladi va mulk bahosi tomonlarning kelishuvchi natijasida 
aniqlanadi
Kreditlar sifatli aktivlar bilan aytaylik yer yoki hukumatning 
qimmatli qo
g‗ozlari ya‘ni davlat zayomlari bilan ta‘minlangan bo‗lsa u 
holda ularning foiz stavkasi 
ta‘minlanmagan kreditlarnikiga nisbatan 
past b
o‗lishi mumkin Chunki bunda kreditni qaytarmaslik riski 
minimallashtirilgan b
o‗ladi Xalqaro kreditlar oltin olmos platina kabi 
nodir metallar bilan 
ta‘minlangan bo‗lsa ularning foiz stavkasi sezilarli 
darajada past b
o‗ladi
Kreditning 
ta‘minlanganligi uchun qabul qilinadigan mulk likvidligi 
yuqori, tez sotiladigan oldin biror majburiyat b
o‗yicha garovga 
q
o‗yilmagan korxonaga tegishli bo‗lgan mulk bo‗lishi lozim
Bank 
ssudalarining 
tovar-moddiy 
boyliklar 
bilan 
t
o‗liq 
ta‘minlanganligi pul muomalasining barqarorligini ta‘minlaydi chunki 
bank mabla
g‗larining aylanishi ya‘ni pullari naqd pulga va, aksincha, 
transformatsiyalanib turadi
Kreditning 
ta‘minlanganligi sifatida kafillik, kafolat, garov va 
boshqalar q
o‗llaniladi. Quyida biz shu ta‘minlanganlik shakllarini 
alohida k
o‗rib chiqamiz.