Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Bankning
depozitlar, jam
g‗armalar va boshqa jalb qilingan 
mabla
g‗lar bo‗yicha foiz to‗lash, boshqa moliya-kredit institutlaridan 
jalb qilingan mabla
g‗lar uchun foizlar to‗lash, bank xodimlari uchun ish 
haqi t
o‗lash va boshqa operatsion xarajatlari bilan bog‗liq risklari 
quyidagi shakllarda namoyon b
o‗lishi mumkin: bozor iqtisodiyotida yuz 
berayotgan 
o‗zgarishlar aholi jamg‗armalari bo‗yicha to‗lanadigan foiz 
stavkalarini oshirishda, kredit resurslarining yetarli emasligi, kredit 
resurslarini sotib olish qiymatining oshishida, bank xodimlarining ish 
haqi bilan bo
g‗liq xarajatlarni oshirish kabilarda o‗z ifodasini topadi. 
Bank xarajatlarining 
me‘yordan oshishi, daromad ola olmasligi bankka 
zarar olib keladi.
607
b
o‗yicha risk kreditlashning boshlang‗ich bosqichlarida bo‗lmasligi 
mumkin, lekin uning faoliyati davomida kutilmagan moliyaviy 
qiyinchiliklarning paydo b
o‗lishi kredit riskining yuzaga kelishiga asos 
b
o‗ladi. 
40-rasm. Tijorat bankining kreditlash jarayoni 
 
Kredit riskining vujudga kelishi ikki asosiy parametr-kredit 
beruvchi va qarz oluvchining 
o‗z majburiyatlari, vazifa va funksiyalarini 
qay darajada bajarishiga bo
g‗liq. Qarz oluvchi tomonidan tayyorlangan 
kredit paketini tahlil qilish va kredit berish b
o‗yicha loyiha tayyorlash 
Qarzdorning kreditga 
layoqatligini baholash 
Kredit berish 
Kredit shartnomasi, garov, kafolat 
sug‗urtalash xulosasi 
Kredit monitoringi 
Kredit o‗z 
vaqtida to‗lash 
Kreditni qaytarishda 
muammolar 
Kredit olish uchun ariza 

---

606
davomida aniqlashi mumkin. Riskni minimallashtirish maqsadida 
banklar kredit berishdan oldin riskni aniqlashga harakat qiladi. 
Kredit riskining yuzaga kelishiga quyidagi holatlar: 
a) turli xil makro va mikroiqtisodiy omillar, iqtisodiy qonuniylik va 
me‘yorlardagi o‗zgarishlar; 
b) iqtisodiy va siyosiy muhitdagi 
o‗zgarishlar, salbiy hollar, qarz 
oluvchining faoliyatidagi b
o‗ladigan moliyaviy nobarqarorlik tufayli 
olgan kreditlarini t
o‗lashga mos pul oqimini tashkil qila olmasligi; 
d) kreditning 
ta‘minlanganligi uchun olingan garovning qiymati va 
sifati b
o‗yicha to‗liq ishonchning yo‗qligi; 
e) yuqori bilimga ega b
o‗lgan bank xodimlar va mijozlarning 
kreditdan foydalanishdagi k
o‗nikmalarining yetarli emasligi; 
f) qarz oluvchi subyektning mahalliy yoki davlat miqyosida 
obr
o‗sining tushib ketishi, uning ishchanlik faoliyatida yuzaga kelgan 
o‗zgarishlar va boshqa sabablar bo‗lishi mumkin. 
Kredit munosabatlarida banklar kreditga yoki qarzga berilgan 
summaning 
o‗z vaqtida qaytib to‗lanishini va mo‗ljallangan foiz 
stavkalarini belgilangan vaqtda olishni kutadilar. Ular riskdan 
qochadilar, kredit berishgacha kreditlanadigan sohaning risk darajasi 
bilan qiziqadilar, uni aniqlaydilar va 
o‗zlari uchun risk darajasi minimal 
b
o‗lgan hollarda kredit ajratish to‗g‗risida ijobiy qaror qabul qiladilar. 
Lekin kreditor tomonidan kutiladigan natija har doim ham u 
o‗ylaganidek bo‗lmasligi mumkin. 
Banklar va bank xodimlari boshqa kreditorlarga nisbatan riskdan 
k
o‗p himoyalanuvchi yoki qochuvchi bo‗lishlari kerak. Buning sababi 
shundaki, bank boshqa kreditorlarga nisbatan 
o‗z mablag‗i bilan emas, 
balki jalb qilingan mabla
g‗lar, ya‘ni jismoniy va yuridik shaxslarning 
vaqtincha, bankda turgan mabla
g‗lari bilan ishlaydilar. Bankning kredit 
berish qobiliyati u jalb qilgan resurslarga bo
g‗liq bo‗ladi. Bank, o‗z 
navbatida, bu jalb qilingan mabla
g‗larni talab qilingan vaqtda mijozga 
qaytarib berish imkoniyatiga ega b
o‗lishi lozim. Bu imkoniyat esa bank 
faoliyatida mavjud risklarni 
o‗z vaqtida aniqlash, ularning oldini olish 
choralarini ishlab chiqishni taqozo etadi. 
Tijorat bankining kreditlash jarayonining sxemasini olib qaraydigan 
b
o‗lsak, mijozning kreditga layoqatliligini aniqlash bosqichida 
beriladigan kredit b
o‗yicha risk darajasini taxminan xomcho‗t qilish 
mumkin. 
Kreditlash jarayonining 2,-3,-5-bosqichlarida kredit risklari va 
ularning darajasini aniqlash mumkin. Mijozning kreditga layoqatligi 
595