Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Bank likvidliligini boshqarishning samarali usuli aktiv va 
passivlarni boshqarishni 
o„z ichiga oladi. 
Balansning aktiv qismida bank likvidligini boshqarish uchun 
sotilishi oson b
o‗lgan aksiyalarni, ya‘ni DQMOni xarid qilish yoki 
ularga egalik qilish yoxud zaxiralarni k
o‗proq tashkil qilish va sotilishi 
qiyinchilik tu
g‗dirmaydigan pul mablag‗lariga aylantirish ko‗p vaqtni 
olmaydigan qisqa muddatli q
o‗yilmalarni amalga oshirish yo‗li bilan 
erishish mumkin. 
Banklarning likvidliligini boshqarishda: 
- 
joriy likvidlik holati; 
- 
resurslarga b
o‗lgan talabning davriy o‗zgarib turishi; 
- 
resurslarga b
o‗lgan talablarning mo‗ljallanayotgan o‗zgarishlari; 
- 
resurslar manbalari. Bank rahbariyati banklararo bozorda aktivlarni 
sotish va xarid qilishni yoki boshqa manbalarni tanlashi lozim; 
- 
resurslarning qiymati; 
- 
aktivlarning sifati kabi omillarni inobatga olish lozim. 
Bank aktivlarining sifati ham bank likvidliligiga 
ta‘sir ko‗rsatadi. 
Chunki bankda muammoli kreditlar, muddati 
o‗tgan, foyda 
keltirmaydigan kreditlar salmo
g‗ining yuqoriligi, pul mablag‗lari 
harakatining kamligi bank likvidligining tushib ketishiga olib keladi. 
Bank faoliyatining barqaror va likvid b
o‗lishi uning resurslarining 
manbalari va hajmiga, resurslarni tashkil qilishda diversifikatsiya 
usulidan foydalanganligiga ham bo
g‗liq. Agar tijorat banki 
resurslarining asosiy qismini sanoqli yirik korxonalar mabla
g‗lari yoki 
davlatning mabla
g‗lari hisobidan tashkil qiladigan bo‗lsa, bankning shu 
subyektlar depozitlariga qaramligini k
o‗rsatadi va subyektlar tomonidan 
turli xil budjet t
o‗lovlarini amalga oshirish, ish haqi to‗lash bo‗yicha 
depozitdan mabla
g‗lar olishi bankning likvidlilik riski shuncha yuqori 
b
o‗lishiga olib keladi. 
585
Undan tashqari, bank likvidliligi bankning kapitali va foydaliligini 
hisobga olgan holda bankning umumiy moliyaviy holatiga ham 
ta‘sir 
k
o‗rsatadi. 
Bankning moliyaviy holati yomon b
o‗lsa, talab qilinayotgan 
vositalarni yuqori narxda olish yoki banklararo bozorga kira olmasligi 
mumkin. 
Balansdan tashqari majburiyatlar va shartnomalar, jumladan, 
ishlamayotgan kredit liniyalar, akkreditivlar, qimmatli qo
g‗ozlar va 
valyuta sotib olish uchun tuzilgan kelishuvlarning mavjudligi ham bank 
likvidliligiga 
ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. 
Tijorat 
banklarining 
likvidligini 
boshqarishda 
banklararo 
kreditlarning muddati 1 kundan bir necha oygacha davom etishi 
mumkin. Foiz stavkalari kontragent banklar 
o‗rtasidagi bitim asosida 
Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi yoki DQMOlari b
o‗yicha 
stavkalarni asos qilib olgan holda belgilanishi kerak. 
Ta‘minotga ega bo‗lmagan banklararo kredit bitimlarini tuzganda 
bir qarz oluvchiga beriladigan qarz 
me‘yorlariga amal qilish kerak. 
Faqatgina overnayt operatsiyalari bundan mustasno, ular b
o‗yicha limit 
chegarasi bank kapitalining 25 foizi atrofida 
o‗rnatiladi. 
Banklararo kreditlarning 
ta‘minoti sifatida DQMOlari kabi yuqori 
likvidli va oson sotiluvchi qimmatli qo
g‗ozlar qabul qilinishi mumkin. 
Ta‘minot sifatida topshirilgan qimmatli qog‗ozlar uchinchi shaxsning 
(tijorat banki yoki Markaziy bankda) eskrou hisob vara
g‗ida 
joylashtirilishi yoki Markaziy bank daftarlarida ularning garovga 
olinganligi belgilanishi kerak. 
Repo operatsiyalarida q
o‗llaniluvchi qimmatli qog‗ozlar oson 
sotiluvchi va likvid vositalar, 
ya‘ni DQMOlari ko‗rinishida bo‗lishi 
kerak. Agar banklar boshqa qimmatli qo
g‗ozlarni afzal deb bilsa, u 
holda qarz beruvchi tomon ularning yuqori likvidlik talablariga javob 
berishiga ishonch hosil qilishi va ularni 
o‗zlarida saqlanishini 
ta‘minlashi kerak. Bundan tashqari, tomonlar qimmatli qog‗ozlarni 
uchinchi tomonda saqlash haqida kelishib olishi mumkin. 
Repo operatsiyalari Markaziy bank talablariga rioya qilgan holda 
amalga oshirilishi lozim. Kelishuvda har bir tomonning huquq va 
majburiyatlari k
o‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Kredit beruvchi tomon 
qimmatli qo
g‗ozlarning to‗lov muddatiga qarab garov qiymatining 
kredit qiymatidan kamida 10 foizga yuqori b
o‗lishini ta‘minlashi kerak. 
T
o‗lov muddati qancha yaqin bo‗lsa, marja shunchalik katta
b
o‗lishi zarur. 

---

608
kreditlovchi bank uchun risk va uning turlarini aniqlab olish 
imkoniyatini beradi. Bu bosqichda kredit beruvchi: 
1. Qarz oluvchining iqtisodiy, moliyaviy ahvoli, uning ishchanlik, 
ma‘naviy qiyofasi, ishlab chiqarish imkoniyatlari, marketingi, moliyaviy 
boshqaruvi va boshqalarni. 
2. Kreditga b
o‗lgan talabning qanchalik darajada to‗g‗ri 
asoslanganligi va shu asosning korxonaning real iqtisodiy holatidan 
kelib chiqqanligi. 
3. Kreditning maqsadi bank manfaati uchun ham t
o‗g‗ri kelishi 
kabi savollarga t
o‗liq va aniq javob olishi lozim. Masalan, bozor 
iqtisodiyotining hozirgi bosqichida yangi korxona, firmalar tashkil 
topayotgan va ular t
o‗g‗risida har doim ham aniq axborot mavjud 
emasligi sharoitida birinchi savolga javob berish juda muhim. Ikkinchi