James d. Gwartney

obligatsiyalariga
(?)
nisbatan ancha yuqori rentabellik darajasiga ega. Obligatsiyalar va
jamg'arma hisob raqamlarining daromadlar darajasi aksiyalarnikiga qaraganda aniqroq
bo'lganligi sababli, ko'p odamlar ularni afzal ko'radilar. Shu tufayli investorlarni jalb qilish
uchun aksiyalarning o'rtacha rentabellik darajasini yuqoriroq bo'lishi kerak.
Pay fondlari
(?)
va birja investitsiya fondlari investorlarning diversifikatsiya qilishiga
va riskni kamaytirishga ko'maklashadi. Ushbu fondlar investorlarning mablag'larini
birlashtirib, ularni aksiyalar (hissadorlik
(?)
), obligatsiyalar, ko'chmas mulk yoki g'aznachilik
veksellari
(?)
 kabi turli investitsiya toifalariga yo'naltiradi. Demak, turli xil o'zaro pay fondlari
mavjud.
Pay investitsiya fondlari
(?)
o'z investorlarining mablag'larini ko'plab korxonalarning

---

264
aksiyalarini sotib olishga yo'naltiradi. Ushbu fondlar hatto kichik investorlar uchun ham
diversifikatsiya qilish va risk xavfini kamaytirishning tejamli yo'lini ta'minlaydi. Fond
birjasidagi investitsiya riskini turli aksiyalardan iborat portfelni uzoq muddat (deylik, 30 yoki
35 yil) ushlab turishingiz yoki unga turli aksiyalarni qo'shib borishingiz orqali ancha
kamaytirish mumkin. Turli aksiyalardan iborat portfelni uzoq muddat ushlab turganda, odatda
uning rentabellik darajasi yuqori, lekin rentabellikning o'zgaruvchanligi past bo'lishi kuzatiladi.
Turli aksiyalardan iborat pay investitsiya fondlariga to'lovlarni muntazam amalga oshirib
borish investorlar uchun fond birjasiga investitsiya qilishning arzon yo'lidir.
Diversifikatsiya fond birjasiga qilingan investitsiyaning o'zgaruvchanlik darajasini ikki
xil yo'l bilan pasaytiradi. Birinchidan, ba'zi korxonalar zarar ko'rsa, boshqalari foyda ko'radi.
Neft narxining pasayishi neft ishlab chiqarish sanoati foydasini kamaytiradi, lekin aviatsiya
yoqilg'isining narxi pasayishi sababli, aviakompaniyalarning foydasi oshadi. Po'lat narxining
pasayishi po'lat ishlab chiqarish sanoati foydasini kamaytiradi, lekin arzon po'lat avtomobil
sanoatining foydasini oshiradi.
Ikkinchidan, diversifikatsiya umumiy iqtisodiy vaziyat o'zgarishidan himoya qilishi
mumkin. Iqtisodiy resessiya yoki ekspansiya barcha korxonalarning aksiyalari qiymatiga ta'sir
ko'rsatadi. Ammo diversifikatsiya investitsiya qiymatining o'zgaruvchanlik darajasini
pasaytiradi, chunki retsessiya ba'zi korxonalar yoki sanoatga yomonroq ta'sir qiladi, iqtisodiy
o'sish esa ba'zi korxonalarga ijobiyroq ta'sir qiladi. Masalan, Maks Mara (dunyo bo'ylab
sotiladigan yuqori moda brendi) kompaniyasiga salbiy ta'sir ko'rsatgan resessiya Zara (arzon
narxlik raqib) kompaniyasining savdo va foyda miqdorlarini o'shirishi mumkin. Xuddi shu
kabi, resessiyalar Shkodaning BMWga nisbatan vaziyatini yaxshilash mumkin.
Ba'zi ish beruvchilar xodimlarga kompaniya aksiyalarini sotib olgan (boshqa
kompaniyalarning aksiyalariga qilingan investitsiya bundan mustasno) miqdorlariga teng
miqdorda hissa qo'shishadigan pensiya dasturlarini taklif qiladilar yoki kompaniya aksiyalarini
katta chegirma bilan sotib olish imkonini beradilar. Bunday reja xodimlarni o'z kompaniyalari
aksiyalarini sotib olishga rag'batlantiradi. Agar o'z kompaniyangizga ishonsangiz, unda bunday
taklifdan foydalanganingiz ma'qul. Egalik qilish muddati o'tgandan so'ng, bu odatda uch yildan
iborat, siz o'z ulushingizni sotishingiz va undan olgan daromadingizni boshqa investitsiyalar
uchun ishlatishingiz mumkin bo'ladi. Sizga bunga ruxsat berilishi bilanoq undan

---

265
foydalanishigiz lozim. Agar bunday qilmasangiz, investitsiyalaringizning katta qismi o'zingiz
ishlayotgan korxona faoliyatiga bog'liq bo'lib qoladi. Bu ikki tomonlama xavf tug'diradi: ham
korxonadagi mehnat faoliyatingiz, ham investitsiyalaringizning qiymati ish beruvchining
muvaffaqaiyatiga qattiq bog'lanib qoladi. O'zingizni bunday vaziyatga qo'ymang.
Ish beruvchi sizga davlat talablariga javob beruvchi umumiy pensiya jamg'armasini
taklif qilishi mumkin. Bu jamg'armalar bo'sh mablag'larni qanday investitsiya qilishi ish joyiga
qarab bir-biridan farq qilishi mumkin. Kompaniyangizning pensiya jamg'armasi qayerga
investitsiya qilinganidan xabardor bo'lish va shaxsiy investitsiyalaringiz pensiya jamg'armasi
aktivlaridan farq qilishi muhim
(110)
.
Aksiyalarga investitsiya qilish va diversifikatsiyaning ahamiyatini quyidagicha
umumlashtirishimiz mumkin: moliyaviy potensialga erishish uchun shaxslar jamg'armalarini
yaxshi foyda beruvchi turli investitsiyalarga yo'naltirishlari lozim. O'tmishda, fond birjasidagi
uzoq muddatli investitsiyalar yuqori rentabillikka ega ekanligi kuzatildi. Pay investitsiya
fondlari hatto kichik investorlarning diversifikatsiyalashgan portfelga egalik qilishlariga, uni
oyma-oy kengaytirib borishlariga va tranzaksion xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi.
Diversifikatsiyalashgan portfelga uzoq muddat davomida investitsiya qilish aksiyalarga egalik
qilish bilan bog'liq riskni pasaytiradi. Barcha investitsiyalarga noaniqlik xos. Agar oxirgi bir
yarim asr tajribasiga tayansak, uzoq muddatda diversifikatsiyalashgan korporativ aksiyalar
jamg'arma hisob raqamlari, obligatsiyalar, depozit sertifikatlari
(?)
, pul bozori fondlari va
boshqa shunga o'xshash moliyaviy instrumentlarga nisbatan yuqori real rentabellik darajasiga
ega ekanligiga ishonch hosil qilishimiz mumkin. O'zaro pay fondlari orqali aksiyalarga egalik
qilish, ayniqsa pensiya uchun jamg'arishni boshlagan yoshlar uchun juda ma'qul.
Hatto aksiyalar yoki obligatsiyalardan riski pastroq bank omonatlaridan foydalanganda
ham, siz bankning bankrotga uchrash riskidan ogoh bo'lishingiz lozim. Agar bank to'lov
qobiliyatini yo'qotib, omonatingizni qaytara olmasa, ko'p mamlakatlar omonatingizni ma'lum
miqdorigacha to'lab beradigan omonatlar sug'urtasini taklif qiladi. Miqdor chegarasi ommaviy
nashr etiladi. Agar omonatingiz maksimal sug'urtalangan miqdordan kattaroq bo'lsa, unda
omonatingizni maksimal miqdordan kamroq bo'lishi uchun, uni ikki yoki uchta bank o'rtasida
taqsimlaganingiz ma'qul. Agar bank, har qanday investitsiya singari, odatdagidan yuqori
rentabellikni taklif qilayotgan bol'sa, har doim o'zingizdan: «Nima sababdan?» deb so'rang.

---

266
Balki muammo kelib chiqishini bilgan zukko investorlar ushbu bankni chetlab o'tayotgan
bo'lishi mumkin. Bunday vaziyatga muvaffaqiyatsizlikka uchrayotgan bank pul jalb qilishga
zor bo'ladi. Yuqoriroq foiz stavkasi ketidan o'sha pul sizniki bo'lishiga yo'l qo'ymang! Post-
kommunist davlatda «eng zo'r (baland) foiz stavkasini to'layotgan» uch bankdagi pulidan
mahrum bo'lgan juda yaxshi iqtisodchini taniymz. Yaxshiyamki, u moliya professori emas,
balki nazariyotchidir.
Bundan tashqari, firibgarlik ehtimolidan ham ogoh bo'lish lozim. Ayniqsa, rentabelliligi
o'rtacha bozornikidan yuqori bo'lgan (ya'ni «haqiqatga yaqin bo'lishi uchun o'ta yaxshi»)
investitsiya variantlaridan ehtiyot boling.
Bunga 1996-yilda Albaniyadagi Pontsi (yoki Piramida) sxemasi yaxshi misol bo'ladi.
Albaniya markazlashgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida aholi investitsiyalar
bilan uncha tanish emas edi. Ba'zi jinoyatchilar oyiga 5 yoki undan yuqoriroq, ya'ni yiliga
kamida 60 foiz to'lashni va'da qilib, pul yiqqan; lekin 60% biznes foydasidan emas, balki
yi'g'ilgan yangi omonatchilar mablag'lari hisobidan to'langan. Shu sababli jinoyatchilar
«piramidaga» xos sxemaning foizini to'lash uchun har oy ko'proq mablag' yig'ishlariga to'g'ri
kelgan. Axiri, bu sxemalar firibgarlikka asoslanganligi fosh bo'ladi va sxemaning qulashi
oqibatida odamlar pullaridan ayrilgan
(111)
.