Javob: акд1да 1861-1865 йилларда булиб утган Фукаролар уруши

151.AQShda fuqarolar urushi.
Javob: АКД1да 1861-1865 йилларда булиб утган Фукаролар уруши
уз мохиятига кура буржуа-демократик инкилоб эди. У АКЩнинг
ижтимоий-иктисодий тараккиёти масалаларини, улар ичида энг
мухимларидан бири болтан кулчиликнинг такдирини буржуа-
ча рухда хал килди. Натижада саноат жадал ривожланди, кишлок
х^жалигида эса капитализм ривожланишининг эркин фермерликка
асосланган «америкача» йули карор топди.

150. XIX asrda fanning rivojlanishi.

Javob: 19-asrda fan va texnologiya

Tim Lambert tomonidan

19-asrda fan katta taraqqiyotga erishdi. Jon Dalton (1766-1844) 1808 yilda o'zining atom nazariyasini nashr etdi. Nazariyaga ko'ra, materiya mayda, bo'linmas zarrachalardan iborat. Dalton, shuningdek, turli elementlarning atomlari turli og'irliklarga ega ekanligini aytdi. Dalton rang ko'rligini ham o'rgangan.

1827 yilda nemis kimyogari Fridrix Voler (1800-1882) alyuminiyni ajratib oldi. 1828 yilda u noorganik kimyoviy moddalardan organik birikma karbamid ishlab chiqardi. Rus Dmitriy Mendeleev (1834-1907) barcha ma'lum elementlarni atom og'irligiga qarab joylashtirgan davriy tizimni tuzdi.

Shu bilan birga, odamlar elektr energiyasini o'zlashtirishni davom ettirdilar. 1819 yilda Daniyalik Xans Kristian Oersted simdagi elektr toki yaqin atrofdagi kompas ignasini harakatga keltirishini aniqladi. Dinamoni ingliz Maykl Faraday (1791-1867) ixtiro qilgan. 1847 yilda nemis Hermann fon Helmgolts (1821-1894) energiyaning saqlanish qonunini ishlab chiqdi, unda energiya hech qachon yo'qolmaydi, faqat bir shakldan ikkinchisiga o'tadi. 1851 yilda u oftalmoskopni ixtiro qildi.

Shu bilan birga, geologiya katta yutuqlarga erishdi. Charlz Layell (1797-1875) tog‘ jinslari biz ko‘rib turgan jarayonlar natijasida hosil bo‘lganini ko‘rgan. 1830 yilda u "Geologiya asoslari" kitobini nashr etdi. 1837 yilda shveytsariyalik Lui Agassiz (1807-1873) Shimoliy Yevropani bir paytlar ulkan muz qatlami qoplaganini tushundi. Bundan tashqari, olimlar tobora ko'proq qazilmalarni topdilar va Dinozavr so'zi 1842 yilda yaratilgan.

1831 yilda Darvin beaglda suzib ketdi. 1832 yil fevral oyida Beagle Braziliyaga yetib keldi. Darvin uch yil davomida Janubiy Amerikaning turli qismlarida namunalar yig'ish bilan shug'ullangan. Keyin 1835 yil sentyabr oyida Beagle Galapagos orollariga suzib ketdi. Darvin toshbaqaning qaysi oroldan kelganini mahalliy aholiga qarab aniqlashi mumkinligini bilib hayron bo'ldi. Darvin ispinozlarni ham o‘rgangan. Har bir orolda ispinozning har xil turlari mavjud edi. Keyinchalik Darvin hamma ispinozning bir turidan kelib chiqqan degan xulosaga keldi. Har bir orolda ispinozlar bir-biridan ajralib, bir oz boshqacha bo'lib qoldi.

1836 yilga kelib Darvin hayvonlarning turlari o'zgarishi mumkinligiga ishondi. 1838 yil oktabrda Darvin bir turning boshqa turga aylanishi mumkinligini o'ylab topdi. U turning alohida a'zolari turlicha bo'lishini payqagan. Bundan tashqari, barcha hayvonlar omon qolish uchun bir-biri bilan raqobatlashadi. Agar atrof-muhit qandaydir tarzda o'zgargan bo'lsa, deylik, yangi, tezroq yirtqich paydo bo'lsa, uning turlarining boshqa vakillariga qaraganda bir oz tezroq yugura oladigan har qanday o'txo'r hayvonlarning omon qolishi va ko'payishi ehtimoli yuqori bo'ladi. Ko'pchilikka qaraganda bir oz sekin yuguradigan har qanday o'txo'r hayvonlarni iste'mol qilish ehtimoli ko'proq bo'ladi. Sekin-asta yangi, tezroq o'txo'rlar paydo bo'ladi. Bu keyinchalik eng kuchlilarning omon qolishi deb ataldi. Darvinning “Turlarning kelib chiqishi” nomli monumental asari 1859 yilda nashr etilgan.

Charlz Darvin
1866 yilda Gregor Mendel ismli avstriyalik rohib no'xat ko'paytirish orqali irsiy qonunlarni kashf etdi.

19-asrda tibbiyot va jarrohlik katta yutuqlarga erishdi. 19-asrda Britaniyada vabo kasalligining bir necha marta tarqalishi kuzatildi. U 1832, 1848, 1854 va 1866 yillarda sodir bo'lgan. 1854 yilgi epidemiya paytida Jon Snou (1813-1858) vabo suv orqali yuqishini ko'rsatdi. Biroq, shifokorlar buni qanday qilishni aniq bilishmadi.

Keyinchalik Lui Paster (1822-1895) mikroskopik organizmlar kasallik keltirib chiqarishini isbotladi. 19-asrning boshlarida koʻpgina olimlar oʻz-oʻzidan paydo boʻlish, yaʼni baʼzi tirik mavjudotlar jonsiz moddalardan oʻz-oʻzidan paydo boʻlishiga ishonishgan. 1857 yildan 1863 yilgacha bo'lgan bir qator eksperimentlarda Paster bunday emasligini isbotladi. Shifokorlar kasalliklarga nima sabab bo'lganini aniqlashganidan so'ng, ular davolanish yoki oldini olishda tezda muvaffaqiyatga erishdilar.

19-asr oxirida fizika katta yutuqlarga erishdi. 1873 yilda Jeyms Klerk Maksvell (1831-1879) yorug'lik elektromagnit to'lqin ekanligini ko'rsatdi. Shuningdek, u yorug'likdan ko'ra uzunroq va qisqaroq to'lqin uzunliklariga ega bo'lgan boshqa elektromagnit to'lqinlar ham borligini bashorat qilgan. Keyin 1888 yilda Geynrix Gerts (1857-1894) Maksvell bashorat qilgan elektromagnit to'lqinlarning mavjudligini isbotladi. 1896 yilda Anri Bekkerel (1852-1908) radioaktivlikni kashf etdi. Keyin 1898 yilda Mari Kyuri (1867-1934) va Per Kyuri (1859-1906) radiy va poloniyni kashf etdilar. Nihoyat, asr oxirida olimlar atomni tadqiq qila boshladilar. 1897 yilda Jozef Tomson elektronni kashf etdi.

Astronomiyada Juzeppe Piatsi 1801 yilda birinchi asteroid Ceresni kashf etdi. 1838 yilda Fridrix Bessel (1784-1846) birinchi marta yulduzgacha bo'lgan masofani (61 Cygni) o'lchadi. Neptun sayyorasi 1846 yilda kashf etilgan.

19-asrda texnologiya

19-asrda odamlar elektr energiyasini o'zlashtirdilar. 1819 yilda Daniyalik Xans Kristian Oersted simdagi elektr toki yaqin atrofdagi kompas ignasini harakatga keltirishini aniqladi. Angliyalik Maykl Faraday (1791-1867) magnit elektr toki ishlab chiqarishi mumkinligini ko'rsatdi. 1831 yilda Faraday dinamoni ixtiro qildi. Shu bilan birga, elektromagnit 1825 yilda ixtiro qilindi. 1837 yilda Samuel Morse elektr telegrafini ixtiro qildi. 1876 yilda Aleksandr Grem Bell ixtiro qildi.

149.Yangi davrda Indonezya

INDONEZIYA (Indonesia), Indoneziya Respublikasi (Republik Indonesia) — Jan. sharqiy Osiyodagi davlat. Dunyodagi eng katta Malay arxipelagining 17,5 ming oroli va Yangi Gvineya (Gʻarbiy Irian) o. ning gʻarbiy qismida joylashgan. Mayd. 1904,6 ming km2. Aholisi 228,4 mln. kishi (2001). Poytaxti — Jakarta sh. Maʼmuriy jihatdan 26 viloyat (province) ga boʻlinadi.

Davlat tuzumi. Indoneziya — unitar respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1945-y. 18 avg. da qabul qilingan. Davlat va hukumat boshligʻi — 5 y. muddatga saylanadigan prezident (2001-y. iyuldan Megavati Sukarnoputri xonim). Davlat hokimiyatining oliy organi — Xalq maslahat kongressi. U konstitutsiyani tasdiklaydi, unga oʻzgarishlar kiritadi, prezident va vitse-prezidentni saylaydi. Qonun chiqaruvchi hoki-miyat bir palatali parlament — xalq vakillari kengashidan iborat. U joriy qonun chiqaruvchilik faoliyati bilan shugullanadi. Uning 500 deputatidan 462 nafari umumiy ovoz berish yoʻli bilan 5 y. muddatga saylanadi va qolgan 38 nafari (harbiylar fraksi-yasi) prezident tomonidan tayinlanadi. Ijroiya hokimiyatni prezident oʻzi tayinlagan hukumat bilan birga amal oshiradi.

Tabiati. Indoneziya ekvatorial kengliklarda joylashgan. Qirgʻoqlari kam parchalangan, botkrkliklar, mangra chakalak-zorlari bor. I. yer yuzasining yarmidan koʻprogʻi oʻrtacha baland va pastqam togʻlardan, Yangi Gvineyada qisman baland togʻlardan (eng baland joyi 5029 m), qolgan qismi allyuvial tekisliklardan iborat. Orollarda 400 dan ortiq vulkan bor, shundan 100 tasi harakatdagi vulkan. Tektonik harakatlar tinmagan. Tez-tez kuchli zilzila boʻlib turadi. Neft, koʻmir, temir, marganes, qalay rudalari, boksit, mis, qoʻrgʻo-shin, rux, alyuminiy, nikel va fosfat konlari bor.

Iqlimi Indoneziyaning katta qismida ekvatorial, Yava o. ning sharqi va Kichik Zond o. larida subekvatorial iqlim. Pasttekisliklarda oylik oʻrtacha t-ra 25—27°. Togʻlarda salqinroq, 1500 m dan balandda yer yuzasi baʼzan muzlaydi. Ekvatorial iqlimli joylarda yillik yogʻin 2000—4000 mm, subekvatorial iqlimli joylarda 2000 mm ga yaqin. Daryolari jan.-gʻarbidan boshqa qismida yil davomida sersuv. Eng yiriklari: Kapuas, Barito, Xari, Kampar, Musi, Mamberamo, Digul. Tuproqlari mamlakat hududining 4/5 qismi (asosan, Katta Zond o. lari va Gʻarbiy Irian) da sernam oʻrmonlarga xos qizil-sariq laterit va togʻ laterit tuproqlar; tekisliklarda tropik botqoqli va lateritli gley tuproqlar. Sohilidagi mangra chakalakzorlarining tuprogʻi botkrkli. Jan. sharqidagi tropik oʻrmonlarda qizil laterit, quruq savannalarda qizilqoʻngʻir tuproqlar tarqalgan. Pasttekislikda va 1300—1500 m balandlikdagi togʻ yon ba-gʻirlarida doim yashil sernam ekvatorial oʻrmonlar (fikus, pandaus va non daraxtlari, palma, paporotniklar, bambuk) usadi. 1300—1500 m va 2600 — 3000 m balandlikdagi mintaqa tor-tropik oʻrmonlar (eman, qora qayin, kashtan, qaragʻay), undan yuqorisi butazor va oʻtloqlar bilan qoplangan. Jan. sharada, asosan, barg toʻquvchi tropik oʻrmonlar (tik daraxti, kazuarin) va savannalar (alang-alang oʻti va yovvoyi shaqarqamish) bor. Indoneziyada maymunlar (orangutan, gibbon, makakalar), kar-kidonlar, fil, malay ayigʻi, tapir, banteng buqasi, kaklik, toʻtilar, tim-soxlar (uz. 7 m gacha), kobra va boʻgʻma ilonlar, echkemar va b. bor. Indoneziyaning sharqiy qismida xaltali qayvonlar, koʻrshapalak, jannat qushi, kakadu toʻtisi uchraydi. Hasharotlar I. ning hamma qismida mavjud, baliq koʻp. Noyob hayvonlarni saqlash maqsadida Sumatra, Kalimantan, Yava va b. orollarda qoʻriqxonalar tashkil etilgan. Milliy bogʻlari: Gunung-Lyoser, Komodo-PadarRinko, Ujung-Kulon va b. Bir necha dengiz bogʻlari va qoʻriqxonalar bor.

Aholisi. Indoneziyada 150 ga yaqin elat va etnik guruh yashaydi. Mamlakat aholisining 96% tili, madaniyati va urf-odatiga koʻra malayyapolineziya til oilasining indonez guruhiga mansub. Bulardan eng yiriklari: yavaliklar, sundlar, maduralar, malayyalar, jakartaliklar, achelar, bataklar, dayaklar va b. Bulardan tashqari, Indoneziyada melanezlar, papuaslar, xitoylar, arablar, gollandlar, hindlar va b. yashaydi. Davlat tili — indonez tili. Asosiy din — islom dini. Aholining 80% musulmonlar, 10% xristianlar, qolgan qismi hin-duilik, buddaviylik, konfutsiylik va mahalliy anʼanaviy dinlarga eʼtikrd kiladi. Indoneziya aholisining 2/3 qismi mamlakat hududining 7% ini tashkil etgan Yava o. da. Aholining 70% qishloqlarda yashaydi. Yirik gsaharlari: Ja-karta, Surabayya, Bandung, Semarang, Medan.

Tarixi. Indoneziya — hoz. tipdagi inson (pitekantrop, yavantrop) shakllangan markazlardan biri. Mil. av. 2-a. ga oid yodgorliklar saqlangan. Yava, Malayya o. larida Taruma va Kalinga, Sumatrada Malayyu va Shrivijayya davlatlari tashkil topgan. Ularda hinduilik va buddaviylik tarqala boshladi. Mil. 7-a. da bir necha mayda davlatlar birla-shib, Shrivijayya imperiyasiga aylandi. 8-a. 1-yarmidaYavada Mataram davlati paydo boʻldi. 1025-y. Shrivijayya inqirozga uchradi. 11-a. ning 40-y. larida Mataram Kediri (13-a. dan Singasari) va Jangala davlatlariga boʻlinib ketdi. 1120-y. Kediri ilgari Mataramga qarashli barcha yerlarni birlashtir-di, boshqa orollar ustidan nazorat oʻrnatdi. 13-a. oxirida Singasari yemirilib, uning oʻrnida Majapaxit im-periyasi tashkil topdi (1293 — taxm. 1520). Majapaxit imperiyasi oʻrta asrlarda eng yirik umumindonez davlati boʻlgan.

14-a. da Hindiston va Malakkadan Indoneziyaga islom dini kirib keldi. Arxipe-lagning koʻp qismini egallagan Majapaxit imperiyasi musulmon sultonliklariga boʻlinib ketgach (16-a.), I. hudu-diga yevropaliklar (portugallar, gollandlar) kirib kela boshladi. 1602-y. gollandlar Indoneziyada Ost-Indiya kompan-piyasiga asos soldi. Bu kompaniya mamlakatning talay qismini oʻziga tobe qilib oldi. 1811-y. I. ni inglizlar bosib oldi. Birok, 1814-y. gi Angliya-Niderlandiya bitimiga kura, Indoneziya yana Niderlandiya qoʻliga oʻtdi.

Indoneziya xalqi ajnabiy istilochilarga qarshi kurash olib bordi. Diponegoro boshchiligida Yavada (1825—30), Imom Bajon yetakchiligida Sumatrada (1830 — 39), Acheda (1873—1903) koʻtarilgan qoʻzgʻolonlar tarixda mashhur.

20-a. boshida milliy ozodlik xarakati bir muncha kengaydi. 1908-y. Yavada «Budi utomo» («Oliy maqsad») nomli birinchi milliy tashkilot paydo boʻldi. Golland mustamlakachilariga qarshi 1923-y. temiryoʻlchilarning umumiy ish tashlashi boʻlib oʻtdi. 1926-y. indonez xalqi mustamlakachilikka qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi, ammo u bostirildi. 1927-y. Axmad Sukarno rahbarligida Milliy partiya tuzildi. Indoneziya mustaqilligini talab qilib, xalq orasida obroʻ krzongan bu parti-yaning faoliyati takikdandi, Sukarno va uning tarafdorlari qamoqqa olindi (1929). 1931-y. dan Milliy partiya Indoneziya partiyasi deb nomlandi. 1937-y. milliy inkilob tarafdorlari Indonez xalqi harakati (Gerindo) tashkilotini tuzdilar.

1942—45 i. larda Indoneziyani Yaponiya bosib oldi. Yaponiya 2-jahon urushida maglubiyatga uchragach, mamlakat mustaqil Indoneziya respublikasi deb eʼlon qilindi (1945-y. 17 avg.). A. Sukarno uning prezidenti qilib saylandi. Respublika konstitutsiyasi qabul qilindi. Biroq 1945-y. 6 sent. da Indoneziyaga ingliz, keyinroq golland qoʻshinlari bostirib kirdi. Indoneziya xalqi bosqinchilarga qarshi 4 y. kurash olib bordi. Nihoyat, Gollandiya I. mustaqilligini tan olishga majbur buldi (1949-y. noyab.). Biroq u I. mustaqilligiga putur yetkazadigan bitim tuzishga erishdi. Indoneziya 16 xududga boʻlibtashlandi; mamlakat «Indoneziya Qoʻshma Shtatlari» nomi bilan yuritila boshladi, Gollandiya Indoneziyaning bir qismi (Gʻarbiy Iri-an) ni oʻz koʻl ostida saqlab qoldi. Indoneziya xalqi oʻz mamlakatini toʻla ozod qilish uchun kurashni davom ettirdi. 1950-y. 6 avg. da Indoneziya unitar (qoʻshma) davlat deb eʼlon qilindi. Hukumat Indoneziya uchun asoratli boʻlgan bitimlarni tan olmaslik haqida qaror qabul qiddi (1956-y. apr.). 1957-y. ning oxirida Indoneziya hukumati mamlakatdagi ajnabiylarga qarashli barcha korxona, plantatsiya va banklarni oʻz nazoratiga oldi. 1957-y. Sukarno davlatning siyosiy va iqti-sodiy apparatini qayta tuzdi. Prezident dekreti bilan 1945-y. gi Konstitutsiya yana kuchga kirdi (1959-y. iyul). Biroq Indoneziya hukumati va milliy vatanparvarlarga qarshi qoʻporuvchilik harakati toʻxtamadi. 1956-y. Sumatra va Sulavesida ayirmachilar qurolli isyon boshladi. Hukumat qoʻshinlari xalq ommasining yordami bilan isyonchilarni tor-mor qildi (1961). Gʻarbiy Irianni Indoneziya tarkibiga qoʻshib olishni tinch yoʻl bilan hal etolmagach, Indoneziya vatanparvarlari golland bosqinchilariga qarshi qurolli kurash boshladi (1962). 1963-y. 1-mayda Gʻarbiy Irian I. Respublikasi tarkibiga qoʻshib olindi. Prezident Sukarno mamlakat mustaqilligini mustahkamlash, iqti-sodiyotni yuksaltirish, dunyodagi barcha mamlakatlar bilan doʻstlik va hamkorlik yoʻlini tutdi. Ammo ichki siyosiy beqarorlik (harbiylar, ayirmachilar va islom aqidaparastlarining isyonlari), soʻl va oʻng kuchlarning oʻzaro kurashi tobora kuchayishi «1965-y. 30-sentyabr» voqealariga olib keldi. Armiya raxbariyatining raqiblari orasidagi ashaddiy murosasiz arboblar kompartiya rahbarlarining madadi bilan davlat toʻntarishi qilishga urindilar. Ularning xattiharakatlari tor-mor etilgach, Sukarno hokimiyatdan chetlashtirildi va «yangi tartib» oʻrnatishga kirishildi. 1966-y. da general Suxarto muvaqqat (1968-y. dan rasmiy) prezident boʻlib qoldi. Harbiylar boshchiligidagi hokimiyat ichki muxolifatni keskin cheklab, bozor xoʻjaligiga oʻtish orqali iqtisodiy oʻsishni taʼminlash vazifasini qoʻydi. Indoneziya faol tashqi siyosat oʻtkazib, milliy taraqqiyot uchun qulay sharoit taʼminlash yoʻlidan bordi. Yalpi mahsulot i. ch. ni koʻpaytirish surʼatlari oshdi, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan daromad koʻpaydi.

Suxarto 6-muddatga prezident etib saylandi, biroq 1998-y. boshlarida mamlakat moliyaviy inqirozga duchor boʻldi. Xalq ommasi, ayniqsa, talaba yoshlar bu kulfatda prezidentni ayblab, koʻchalarda norozilik namoyishlari oʻtkazishdi. Shunday bir vaziyatda Xalq maslahat kongressi Suxartoni 7-muddatga yana prezident etib sayladi. Bu voqea xalqning gʻazabini yanada oshirdi va tinch namoyishlar gʻalayon tusini ola boshladi. Prezidenta ing isteʼfo beri sh i haqidagi ta-lablar kuchaydi. Nihoyat, Suxarto isteʼfoga chiqishga majbur boʻldi va konstitutsiyaga binoan 1998-y. 21 may kuni vitse-prezident Burhoniddin Yusuf Habibiy prezident lavozimini egalladi. Ammo uning bu lavozimdagi faoliyati uzoqqa bormadi. Oliy tabaqa arboblarining suiisteʼmollaridan norozi boʻlgan xalq ommasining talabi bilan B. Yu. Xabibiy isteʼfoga chiqarildi. 1999-y. okt. dan Vohid Ab-durahmon, 2001-y. iyuldan A. Sukarnoning qizi Megavati Sukarnoputri prezident lavozimiga saylandi.

Indoneziya — 1950-y. dan BMT aʼzosi.

Milliy bayrami — 17 avg. — Mustaqillik eʼlon qilingan kun (1945). OʻzR bilan diplomatiya munosabatlarini 1992-y. 23-mayda oʻrnatdi.

Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari. Birlik va taraqqiyot partiyasi, 1973-y. da musulmonlarning 4 partiyasi birlashishi natijasida tuzilgan; I. demokratik partiyasi, 1973-y. da 5 partiyaning qoʻshilishi natijasida tuzilgan; Golkar (funksional guruqlar), 1964-y. siyosiy partiyalarga kirmaydigan davlat xizmatchilari, kasaba uyushma, yoshlar, xotin-qizlar, diniy tashkilotlar vakillari ittifoqi sifatida tuzilgan, 1998-y. da partiyaga aylantirilgan; I. demokratik partiyasi (kurashchi), 1998-y. da tuzilgan; Milliy mandat partiyasi, 1998-y. da tashkil etilgan; Milliy uygʻonish partiyasi, 1998-y. da tuzilgan. Umumindone-ziya mehnatkashlar ittifoqi kasaba birlashmasiga 1973-y. da asos solingan; Umumindoneziya ishchilar itti-foqi («Ravnaq») kasaba birlashmasi 1992-y. da tuzilgan.

Xoʻjaligi. Indoneziya — agrar-industrial mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda q. x. ning ulushi oʻrtacha 17% ni tashkil etadi va bu ulush tobora kamayib bormoqda. Ayni vaktda q. x. mahsulotlari hajmi koʻpaymoqda. Bu hol dehqonchilik va chorvachilik intensiv tuye olayotgani bilan ham, ekinzorlar kengayishi, jumladan, kam yerli dehqonlar yangi oʻzlashtirilgan yerlarga koʻchib borishi bilan ham bogʻliqdir.

Qishloq xoʻjaligi — I. iqtisodiyotining yetakchi tarmogʻi. Mehnatga yarokli aholining yarmidan koʻprogʻi q. x. da mashgʻul. Indoneziya tabiiy kauchuk (yiliga 1 mln. tonnadan ortiq) va palma yogʻi (yiliga 2 mln. tonna moyli palma mahsulotlari) i. ch. boʻyicha dunyoda 1-oʻrinda turadi, tropik daraxt yogʻochidan yasalgan buyumlar, tamaki, kofe (yiliga 400 ming t), choy (250 ming t), ziravordorivorlar, shuningdek, baliq (yiliga 3 mln. tonna ovlanadi) va dengiz mahsulotlari yetkazib beruvchi eng katta davlatdir. Asosiy donli ekin — sholi, makkajoʻxori. Ayrim ekinlardan 2-marta hosil olinadi. Chorvachiligida qoramol (jumladan, buyvol), choʻchqa, echki, qoʻy, yilqi, parranda boqiladi. Indoneziya hududining 65% oʻrmon bilan qoplangan boʻlib, qimmatbaho yogʻoch tayyorlanadi.

Sanoati. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi oʻrtacha 20% ni tashkil etadi. Konchilik sanoati byudjet tushmalarining anchagina qismini taʼminlaydi. Yiliga oʻrtacha 576 mln. barrel neft qazib olinadi. Neft konlari, asosan, Sumatra o. da, shuningdek, Yava dengizi va Makasar boʻgʻozida. Indoneziya suyultirilgan tabiiy gazni chetga chiqarishda dunyoda l-oʻrinda (yiliga 90 mlrd. m3 dan koʻproq gaz qazib olinadi), qalay qazib olishda 2-oʻrinda (30 ming t dan ziyod), nikel qazib olishda 4 – oʻrinda (2 mln. tonnadan koʻp) turadi. Kumir, mis, uran rudasining katta zaxiralari mavjud. Oltin, ku-mush, olmos xam qazib olinadi. Mahsulot i. ch. sanoatining asosini isteʼ-mol mollari: gazlama, tayyor kiyim-kechak, poyabzal, charm buyumlar, roʻzgʻorbop kimyoviy mahsulotlar, oziqovqat tashkil etadi. Sholi okdash, tamaki, qand-shakar, choy, yogʻ, ip gazlama, trikotaj, jut, qurilish materi-allari, farmatsevtika va poligrafiya, konditer korxonalari, mineral oʻgʻit va shina z-dlari bor. Hunarmandchilik rivoj topgan. Ilmfan yutuklari va yuksak texnologiyaga asoslangan tarmoqlar: kemasozlik, samolyotsozlik, kimyo, neft kimyosi, avtomobil yigʻish, radioelektronika uzluksiz rivojlanmoqda. Energetika sohasida issiklik va gidroelektrstyalar soni koʻpayib, quvvati oshmoqda. Mintaqada quvvati 200 mVt ga ega boʻlgan birinchi geoter-mal (Yer qaʼridagi issiklikni elektr energiyaga aylantiruvchi) elektr st-ya ishga tushirilgan. Yiliga oʻrtacha 44,3 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi.

Hukumat mamlakat iqtisodiyotida muhim axamiyatga ega boʻlgan xorijiy sarmoyani keng jalb etish siyosatini oʻtkazmoqda. 1967—95 y. larda maʼqullangan investitsiyalarning umumiy hajmi 131,4 mlrd. dollarni tashkil etdi, shundan 30 mlrd. dollardan or-tigʻi neft va gaz qazib olishga ishlatildi. Sarmoya, asosan, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Gonkong, AQSH, Singapur, Tayvan, Niderlandiya, Jan. Koreyadan olindi. 1995-y. dan milliy taraqqiyotning yangi 25 y. lik bosqichini amalga oshirishga kirishildi. Bu tadbir Indoneziyani Osiyo-Tinch okean mintaqasidagi yangi sanoatlashgan mamlakatlar darajasiga koʻtarishi moʻljallangan.

Indoneziyada dengiz transporti yetakchi oʻrinda, Portlari: Tanjungpriok (Jakar-ta porti), Surabaya, Palembang, Balik-papan, Ujungpan. Dengiz savdo flotida 3130 ming t dedveyt tonnajga ega boʻlgan 2 mingdan ortiq kema bor. T. y. ning uz. 6,6 ming km, avtomobil yoʻllari uz. 266 ming km. Gʻarbiy Yevropadan Avstraliyaga boriladigan havo yoʻli Jakarta orqali oʻtadi. Eng katta neft quvurlari: Tanjung — Balikpapan va Tempino — Plaju.

Indoneziya chetga gaz, neft, kauchuk va kauchuk mahsulotlari, qalay, kofe va h. k. chiqaradi. Chetdan isteʼmol mollari, sanoat xom ashyosi, chala tayyor mahsulotlar, mashina va asbob-uskunalar keltiradi. Tashqi savdodagi mijozlari: Yaponiya, AQSH, Singapur, Germaniya. Pul birligi — Indoneziya rupiyasi.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari. 6 yoshdan 12 yoshgacha boʻlgan bolalar uchun boshlangich majburiy taʼlim joriy qilingan. Boshlangich maktabda oʻqish muddati 6 y., oʻrta maktabda ham — 6 y. Davlat maktablari bilan bir qatorda xususiy mak-tablar ham bor. 1-va 2 – bosqich texnika va tijorat maktablari va shunga oʻxshash oʻquv yurtlari hunar taʼlimini beradi. Oʻqituvchilar 3 y. lik ped. maktablari, ped. kollejlari va un-tlarda tayyorlanadi. Jakartadagi Indoneziya davlat unti (1950-y. da asos solingan), Milliy un-t (1949-y. da asos solingan), Jokyakar-tadagi Islom xususiy unti (1945-y. da asos solingan) va b. bor. 1967-y. da tashkil etilgan Indoneziya fanlar in-ti 10 i. t. in-ti, 40 dan ortiq ilmiy muassasa va jamiyatni birlashtiradi. Yirik kutubxonalar: Jakartadagi Ommaviy, Parlament kutubxonalari, Bandung, Bogo-ra, Jokyakarta, Makassar, Medandagi kutubxonalar. Jakartada Indoneziya madaniyati muzeyi (1778-y. da asos solingan), Bogorada Zoologiya muzeyi (1894-y. da asos solingan) bor.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi. Asosiy gaz. va jur. lari: «Merdeka» («Ozodlik», kundalik gaz., 1945-y. dan), «Pelita» («Mashʼal», kundalik gaz., 1974-y. dan), «Suara karya» («Mehnatkash ovozi», kundalik gaz., 1971-y. dan), «Biyeniye Indonesia» («Indoneziya biznesi», kundalik gaz., 1985-y. dan), «Brita buana» («Jahon yangiliklari», kundalik gaz., 1970-y. dan), «Brita yudxa» («Harbiy yangiliklar», kundalik gaz., 1970-y. dan), «Indonezian observer» («Indoneziya sharhi», ingliz tilida chiqadigan kundalik gaz., 1950-y. dan), «Biznes Nyus» («Biznes yangiliklari», indonez tilida haftasiga 3-marta chiqadigan byulleten, 1956-y. dan), «Sinar» («Hyp», tadbirkorlarning xaftalik jur., 1993-y. dan). Antara-Milliy axborot agentligiga 1937-y. da asos solingan. I. Respublikasi radiosi 1945-y. da tashkil etilgan. I. Respublikasi televideniyesiga 1962-y. asos solingan.

Adabiyoti. Indoneziya hududidan 7—8-a. larda kad. malayya va yava tillarida toshlarga bitilgan yozuvlar topilgan. 9—11-a. larda yava adabiyoti ravnaqtopdi («Ramayana», «Arjunaning toʻyi» vab.). 14 — 17a. larda yavalik yozuvchilar hind mumtoz asarlari (xususan, «Mahabha-rata») va xalq, ijodi taʼsirida tarixiy mavzuda asarlar («Tantu Pan-gelaran», «Pararaton», «Nagaraker-tagama» va b.) yaratdilar. 15-a. dan Yava va Balida yangi adabiy oʻlchov — macha-pat va yangi sheʼriy shakllar joriy qilinib, folklor bilan bevosita bogʻlangan dostonlar («Devaruchi», «Pan-ji Angreni», «Damarvulan») paydo boʻldi. Yava adabiyoti anʼanalari 16 — 18-a. lardagi sund va madur adabiyotining rivojlanishida namuna boʻldi. 16-a. da dengiz boʻyi shaharlarida malayya tilidagi adabiyot koʻproq rivojlandi. Ache sultonligi (16—17-a. lar) da Hamza Fansuriy, Nuriddin ar-Rapiriy va b. mashhur malayya shoirlari ijod qildilar. 18-a. da mamlakat savdosi ustidan Niderlandiya nazoratining kuchayishi Indoneziyaning musulmon davlatlari b-n aloqalarining birmuncha susayishiga olib keldi va natijada malayya tilidagi adabiyetning rivoji vaqtincha sekinlashdi. Ayni vaqtda asosiy adabiy til boʻlib qolgan ache tilida «Malem, Dagang», «Puchut Muhammad» va b. dostonlar yaratildi. 18-a. ning 2-yarmi va 19-a. ning 1-yarmida yava adabiyoti ravnaq topdi. Bu adabiyetning mumtoz namoyandalari Yasadipura 1, Rongovarsito asarlarida yangi davr Yevropa madaniyati aks ettirildi.

Indoneziyada milliy ozodlik harakatining boshlanishi bilan malayya tili siyosiy va madaniy jihatdan butun mamlakatning birlashuviga olib keluvchi vosi-ta boʻlib qoldi. 19-a. oxirida malayya tilida paydo boʻlgan matbuot yangi adabiyotning rivojlanishiga katta yordam berdi. Yozuvchilardan Marko Kartodikromo va Semaun birinchi boʻlib roman janrida ijod qildilar.

20-a. ning 20—30-y. larida S. T. Alishohbona, Xamka, Rustam Effendi va b. yaratgan asarlar, «Pujanga Baru» badiiy, ijtimoiy va siyosiy jur. ning nashr etilishi Indoneziya adabiyoti taraqqiyoti uchun muhim voqea boʻldi. 30-y. lar oxirida bir qator yozuvchilar (H. Anvar, Idrus, P. A. Tur, A. Kartamixarja, U. T. Sontani va b.) ijodida realistik tamoyillar kuchaydi.

50-y. lar boshlarida baʼzi yirik yozuvchi va dramaturglar asta-sekin Xalq madaniyati jamiyati (LEKRA) atrofiga jipslashdilar. 1965-y. gi voqealardan soʻng bu jamiyat tugatildi. Hoz. zamon I. adabiyotining ilgʻor vakillari realistik anʼnani rivojlantirmoqdalar. V. S. Rendra, T. Moxtar, A. Ro-sidi, G. Poyka sheʼr va hikoyalarida, M. Bushe, P. Vijaya, I. Simaputang romanlarida va b. ning asarlarida Indoneziya dagi muhim ijtimoiy muammolar aks etmoqda.

Meʼmorligi va tasviriy sanʼati. Indoneziya xududida mezolit davri (mil. av. 7—5ming yillik)ga oid hayvon tasvirlari, neolit davriga xos toshga bitilgan yozuvlar (Sulavesi o. jan. dagi toʻngʻiz tasviri, oʻyma naqshli sopol buyumlar) topilgan. Quyi neolit davridayoq pogʻonali qoʻrgʻonlar, dolmen (tosh maqbara)lar, tosh tobutlar, jez buyumlar — odam haykallari, burama naqshli bolta va turli idishlar yaratilgan. Mil. boshlarida Nias, Sumba, Flores o. larida toshdan yasalgan obidalar xrzirgacha yetib kelgan. Keyingi davrlarga oid meʼmoriy yodgorliklar, hay-kallar dinning kuchli taʼsirida yaratilgan (7—8-a. larga oid Arjuna, Shri-kandi, Bximo ehromlari, ularda Budda afsonalari asosida yaratilgan boʻrtma haykaltaroshlik asarlari). Yavada barpo etilgan Borobudur ibodatxonasi 8—9-a. lardan qolgan eng yirik yodgorlikdir. Bu exrom ulkan tosh pi-ramidaga oʻxshab ketadi. Uning aylana-si, bir necha km li supasi diniy syu-jetli rasmlar b-n bezatilgan. Borobudur yaqinida saklangan haykallar xam diniy mavzular asosida yaratilgan. 8-a. oʻrtalaridan Mataramda hinduilik rasmiy dinga aylangach, binolar — Lar Jongrang (9-a.), (14—15-a. lar) va b. ibodatxonalar hinduilik ruhida qurilgan. 13—15-a. larda Majapaxit imperiyasi davrida hind madaniyati taʼsiri susayib, mahalliy anʼanalar ahamiyati kuchaydi. 16-a. dan masjid va madrasalar qurila boshladi.

18—20-a. larda Indoneziya shaharlari qurili-shiga Yevropa (ayniqsa, golland) meʼmorligi katta taʼsir koʻrsatdi. Jakar-ta, Bandung va b. shaharlarda maʼmuriy binolar, mehmonxona, in-t, kasalxona, stadion, sanoat korxonalari va b. inshootlar funksionalizm ruhida qurildi. Turar joy va jamoat bi-nolari qurilishida tropik iqlim xu-susiyatlari hisobga olindi (Bandungdagi texnologiya in-ti va b.).

Indoneziya sanʼatining yirik markazi — Bali o. da xukmdorlarning qoyalardagi maqbaralari (11 — 12-a. lar) da, 14— 15-a. larga oid ehromlarda devoriy rasmlar saklangan. Kitob mini-atyurasi ham rivoj topgan. Xalq sanʼati rivojini yogʻochdan qurilgan bi-nolarda, metall, yogʻoch, suyak buyumlar, gulli matolarda koʻrish mumkin. 17-a. dan boshlab, golland mustamlakachilari va b. bosqinchilarning jabr-zulmi Indoneziya sanʼati rivojiga putur yetkazdi. Milliy ozodlik harakati taʼsirida zamonaviy sanʼat shakllandi (I. rassomlari uyushmasi, 1937—38 y. lari asos solingan). Ozodlik uchun kurash mavzui S. Sujoyono, K. Affandi, B. Abdulloh, I. B. Made va b. rassomlar ijodida oʻz ifodasini topdi. Qad. anʼanalarga ega boʻlgan xalq amaliy sanʼati mustaqillik yillarida gurkirab rivojlandi.

Musiqasi hind-yava madaniyati va Indoneziyada yashagan boshqa xalqlar madaniyatining rivojlanishi jarayonida vujudga kelgan. 1ming yillik oxiri va 2ming yillik boshida Yavada rivojlangan musiqa madaniyati Jan. Sumatra, Bali, Madur va b. orollardagi musika rivojiga ham taʼsir etdi. Qadim zamonlardan musiqa qishloq aholisi turmushiga singib ketgan, hosil yigimi, don yanchish kabi mehnat jarayonlarida qoʻshiq yangrab turgan. Jan. sharqiy Osiyodagi boshqa musiqiy madaniyatlardan farqli oʻlaroq, indonezlar xor qoʻshiqchiligi anʼanalarini davom ettirib kelayotir. Rivojlangan geterofoniya va koʻp ovozlilik I. mu-siqasiga xos xususiyatdir. Xalq cholgʻu asboblari orkestri gamelan — I. mum-toz musika sanʼatining choʻqqisi hisoblanadi. 16-a. da anʼanalari negizida kronchong musiqa shakli vujudga keldi.

Indoneziya mustaqillikka erishgach (1945), umummilliy musika madaniyati rivoji uchun qulay imkoniyat tugʻildi. Professional va havaskorlik jamoalari, kamer orkestrlar xalq anʼanalarini rivojlantirayotir. Sujasmina, A. Pasaribu, Susbini va b. tanikli kompo-zitorlar professional musiqa namo-yandalaridir. Jokyakartada musiqa maktabi (1952-y. dan), Surakartada konservatoriya hamda milliy mumtoz musika maktabi (1960) ochildi. 1968-y. dan Jakartada simfonik orkestr ishlaydi.

Teatr sanʼati azaldan xalq bayramlari va diniy marosimlarda oʻtkaziladigan tomoshalardan boshlangan. To-pengdalang (ijrochilar niqob kiyib imo-ishoralar bilan raqsga tushadi) va vayang-orang (qonunlashgan teatr vosi-talariga qatʼiy rioya qilinadi) ka-bilar Indoneziyaga xos anʼanaviy teatr shakllaridir. Indoneziyada qoʻgʻirchoq va soya tushirish teatrlari ham rivojlangan. Teatr tomoshalarining asosini qad. hind eposlari — «Ramayana», «Mahabhara-ta» dan olingan parchalar, arab rivo-yatlari va mahalliy ertaklar tashkil etgan. 19-a. oxiri va 20-a. boshida zamonaviy teatrlar tashkil topdi. 50—60-y. larda «Marxaen», «Triskokanten» kabi guruhlar shuxrat qozondi. Ular Indoneziya milliy dramaturglari — Utuy Tatang Sontani, Abu Xapifax, Ali Muhammad, Sanusi Pane va b., shuningdek, G. Ibsen, A. P. Chexov hamda N. V. Gogol asarlarini sahnalashtirdi. 50-y. lardan Milliy teatr akademiyasi va b. ishlay boshladi.

Kinosi. Dastlabki filmlar 20-a. 20-y. lar oʻrtalarida golland rej. lari tomonidan suratga olingan. 30-y. lar 1-yarmidan xitoylar bilan hamkorlikda Indoneziya rej. lari (Anjar Asmara va b.) indonez tilida ovozli filmlar yara-ta boshladilar. Dehqonlar hayotini aks ettiruvchi «Parex» (1935, rej. M. Franken), «Yorqin oy» (1937, rej. A. Balink) singari koʻpgina filmlar aktyorlar Moxtar va Rukiyax ishtiro-kida yaratildi. Yaponlar okkupatsiyasi davrida kinematografiya yapon tashvi-qotiga xizmat qildirildi. Ammo «Yom-gʻir» (rej. I. Perbatasari) va «Orzularim» (rej. S. Palindi) filmlarida xalqning milliy xususiyatlarini ifodalashga muvaffaq boʻlindi. Urushdan keyin milliy mutaxassislar yetishib chiqa boshladi, voqeiy filmlar yaratish kuchaydi. Jakartada birinchi davlat kinofirmasi «PFN», xususiy kinofirma «Perfini» tashkil etilishi natijasida koʻplab badiiy filmlar ishlab chiqarildi. «Majruh» (1952), «Turang», «Vatanga qaytish» (1954), «Maktab devori orqasida», «Tilla qoʻngʻiz», «Shafqatsiz gunoh» va b. filmlar ilgʻor gʻoyalarni targʻib qildi.

60-y. lar oxiridan milliy kino i. ch. yana avj ola boshladi. Keyingi yillarda rej. lardan V. Umboxning «Mitti yulduzlar», «Onajon», «Shaxs», «Bokira kelin», «Toʻy», «Novcha oʻynash», T. Junandining «Onaginam», «Puch orzu», S. Jayning «Harir binafsha-rang tuman», S. Suvardi Hassanning «Baxtsiz oʻgay qiz», «Umidsizlik koʻz yoshlari» kabi badiiy filmlari ma-shhur boʻldi.

Oʻzbekiston — I. munosabatlari. Indoneziya Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan olib, diplomatiya munosabatlari oʻrnatganidan keyin ikki mamlakat oʻrtasida iqtisodiy hamkorlik, savdosotiq rivojlana boshladi. OʻzR Prezidenta I. Karimovning 1992-y. iyunida Indoneziyaga tashrifi davomida ikki mamlakatning oʻzaro munosabatlariga mustahkam asos yaratildi. Tashrif cho-gʻida «Iqtisodiy va texnikaviy hamkorlik toʻgʻrisida bitim», «Oʻzaro munosabatlar haqida qoʻshma axborot», shuningdek, OʻzR Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi bilan «PT Prima Ko-meksindo» kompaniyasi oʻrtasida hamkorlik qilish toʻgʻrisyda hujjat im-zolandi. 1995-y. da Indoneziya prezidentining Oʻzbekistonga qilgan tashrifi davomida ikki tomonlama hamkorlik, havo transporti va turizm soqasida bir qator muhim hujjatlarga qoʻl qoʻyildi. Umuman oʻzaro manfaatli hamkorlik qoidalari va yoʻnalishlarini belgilovchi 10 ta hujjat qabul qilingan.

OʻzR bilan Indoneziya oʻrtasidagi tovar aylanmasi 2000-y. da 361,8 ming AQSH dollarini tashkil etdi. I. Oʻzbekistondan kalava ip sotib olmoqda va transport sohasidagi xizmatdan foydalanmoqda. Ayni vaqtda I. Oʻzbekistonga elektr asbob-uskunalari, qora metalldan yasalgan buyumlar va baliq mahsuloti sotmoqda.

Indoneziyaning «PT Bakri Kommunikeyshn Korporeyshn» kompaniyasi bilan Oʻzbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi barpo etgan «Oʻztelekominterneyshnl» qoʻshma korxonasi Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax va Samarkand viloyatlarida oʻz filiallarini ochgan. Bundan tashqari, indo-nez investorlarining sarmoyasi 100% boʻlgan 2 ta korxona tashkil etilgan; «Buztel» va «Bakri Investido» korxonalari uyali telefon st-yalari qurish va ularni ishlatish hamda say-yohlarga xizmat koʻrsatish, mehmonxona xoʻjaligini yoʻlga qoʻyish b-n shugʻullanadi.

1.QADIMGI SHARQ TARIXI MANBASHUNOSLIGI

REJA:
1.Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi tushunchasi.
2.Qadimgi Misr manbashunosligi va manbashunosligi.
3.Ikki daryo oralig’i (Mesopatamiya) manbashunosligi va tarixshunosligi.
4. Kichik Osiyo manbashunosligi va tarixshunosligi, arxeologik izlanishlar.
5.Qadimgi Eron manbashunosligi va tarixshunosligi.
6.Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy manbashunosligi va tarixshunosligi

1.Qadimgi Sharq tarixi manbashunosligi va tarixshunosligi tushunchasi.

Qadimgi Sharq deb, ataladigan bepoyon geografik hudud g'arbdan sharqda qadimgi Karfagen joylashgan hozirgi Tunisdan, Xitoy, Yaponiya va Indoneziyagacha, janubdan shimolga hozirgi Efiopiyadan Kavkaz tog'lari va Orol dengizining janubiy qirg'oqlarigacha cho'zilib ketgan. Bu yer qadimda mavjud bo'lgan ko'p sonli sharq davlatlari tarixda muhim rol o'ynaydi: Qadimgi Misr podsholigi, Bobil davlati, Xett davlati,ulkan Osuriyaimperiyasi, Finikiya, Suriya va Falastindagi kichik davlatlar, Frigiya, Lidiya davlatlari, Eron tog' tizmasidagi davlatlar, jumladan, Yaqin Sharq hududlarini o'z tarkibiga kiritgan qudratli fors Ahmoniylar davlati, Hindiston, Xitoy, Koreya va Janubiy-Sharqiy Osiyo hududlaridir.
Insoniyat tarixida ibtidoiy jamoadan sivilizatsiyaga o'tish shaharlarning paydo bo'lishi, ularning hokimiyat va diniy markaz sifatida shakllanishi ibodatxona, saroylar qurilishi, yozuvni paydo bo'lishi bilan va shuningdek, jamiyatda turli sinflar va davlatchilikni paydo bo'lishi bilan boshlanadi. Qadimgi sivilizatsiyalar davri, qadimgi dunyo tarixi fani tomonidan o'rganiladi. Tabiiki sivilizatsiyalar tarixi qadimgi sharqda eramizdan avalgi IV ming yilliklardan jamiyatning taraqqiyoti natijasida turli ijtimoiy qatlamlarni paydo bo'lishi bilan boshlanadi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi turli geografik hududlarda, turli davrlarda tugallandi. Jumladan, Old Osiyoda Qadimgi Sharq tarixi makedoniyalik Iskandarning yurishlari (er. av. IV asr.) bilan tugallandi, Janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlari uchun eramizning I ming yilligini II yarmigacha davom etdi. Qadimgi Sharq geografik tushunchasi shimoliy g'arbiy Afrikadan Tinch okeanigacha va buyuk cho'ldan Hind okeani va Saxaragacha bo'lgan ulkan hududni qamrab oladi. Asosan bu hudud subtropik iqlimli, juda issiq va quruq yozi, yumshoq qishi bilan ko'zga tashlanadi. Qadimgi Sharq xalqlarining sividaryolar Nil, Daj'la va Frot, Hind, Gang, Xuanxe, Yanszi, Amudaryo kabi daryo havzalarining unumdor vodiylarida sun'iy sug'orishga asoslangan xo'jalik hayotini samarali rivojlanishi bilan ajralib turadi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi jahon xalqlari taraqqiyotining keyingi rivojlanishiga samarali ta'sir ko'rsatadi va uning poydevori hisoblanadi. Qadimgi Sharqni marnlakatlar bo'yicha o'rganib borish qulayroq boladi. Bunday o'rganish umumiy taraqqiyot yo'lini ham mahalliy xususiyatlarni ham aniqlashga yordam beradi: bu ayirmalar o'zining juda xilma-xillligiga qaramasdan taraqqiyot qonuniyatini o'zgartirmaydi. Asosiy e'tibor yirik daryolar vodiylarida vujudga kelgan, Sharq (Misr, Ikki Daryo oralig'i, Hindiston, Xitoy keyinroq Xorazm) kabi davlatlarga qaratiladi. Tog'li mamlakatlar (Kichik Osiyo, Suriya, Falastin, Eron) uchun boshqa sharoitlar xarakterlidir, bu joylarda jamiyat va davlat ancha keyin vujudga kelgan. Dasht yerlarida cho'l sharoitida o'ziga xos xo'jaliklar tarkib topgan, ularda ko'chmanchi chorvachiiik ustunlik qilgan.
Qadimgi Sharq xalqlarining tarixini er. av. IV ming yillikning ikkinchi yarmida Nil va Frot vodiylarida ilk davlatlar va jamiyatlar paydo bo'lishidan boshlab o'rganish qabul qilingan. Qadimgi Sharq tarixining so'ngi davri makedonniyalik Iskandarning Yaqin Sharq, Eron tog'ligi, O'rta Osiyoning janubiy qismi va Hindistonning shimoliyg'arbiy qismini er. av. IV asrning 30—20-yillaridagi istilolari bilan tugaydi. Iskandar yurishlari bilan Ellin davlatlari vujudga keldi. O'rta Osiyo, Hindiston va Uzoq Sharq mamlakatlari tarixida antik davr eramizning III—V asrlarigacha, qaysiki bu hududlarda antik ishlab chiqarish munosabatlari yemirilgan vaqtgacha o'rnatiladi.
Qadimgi Sharq aholisi turli Irq va Irqiy guruhlarga: yevroosiyo, yevropoid, ekvatorial yoki negroavstroid xalqlar, osiyo-amerika yoki mongoloid Irqi, (Uzoq Sharqda), negroid Irqi (Napate va Meroye hozirgi Sudan) janubiy Hindiston kabiiarga bo'lingan. Irq etnologiyasi ko'p sonli xalqlar, цаЬПа va etnik guruhlarga bo'linadi. U ba'zi hududlarga turli irqiy guruh va guruhchalarga bo'lingan. Qadimgi Sharqda qadimda sekin-asta barqaror yirik til oilalari paydo bo'ldi. Old Osiyoda ko'p sonli somiy-homiy yoki afro-osiyo til oilasiga kirgan somiy shoxchasi, Misr yoki homiy, berber-liviya, kushit va boshqalar kirgan turli xalq va qabilalar yashar edi. Somiy tillarida so'zlashuvchi xalqlarga akkadlar, amoriylar, oromiylar, osuriylar, xanaanlar, yahudiy, arab va boshqalar kirgan edi. Somiy tilli xalqlar asosan, Mesopotamiya cho'llari va Arabiston yarim orolida yashar edilar1.
Misr yoki homiy shoxobchasiga qadimgi Misr aholisi, berberliviya tillarida so'zlashuvchi Nil vodiysidan g'arbdagi qabilalar, kushit tillarida Nil yuqori oqimidagi xalqlar so'zlashar edilar. Xett-luviya va hind-eronlar hindyevropa tillari oilasining shoxobchalaridan edi. Xett-luviya tillarida xettlar, liviyaliklar, koreyslar va Kichik Osiyoning boshqa kichik qabilalari so'zlashar edi. Hind-eron shohobchasida midiyaliklar, forslar, parfiyaliklar, baqtriyaliklar, saklar va qadimgi Hindiston oriylari so'zlashar edi. Kichik Osiyoning ba'zi xalqlari hind-yevropa tillar oilasining frakofrigiya guruhi tillarida so'zlashar edi. Xurrit tillar oilasi alohida turar edi. Bu oilani xurriylar, urart va protoxettlar tashkil qilgan. Qadimgi Hindiston aholisi dravid oilasiga mansub bo'lib, ular dravid, gujarat, assam, singal va tamillar kabi qadimiy xalqlardan iborat edi. Qadimgi Xitoy qabilalari Sino-Tib-t yoki Tibet – Xitoy tillar oilasiga kirgan. Shu bilan birga ba'zi tillar misol uchun shumerlar, Zagros tog'larida yashagan lulubeylar biror-bir til oilasiga kirmay alohida turadilar. Qadimgi Sharqning ko'p sonli etnik guruhlarining muntazam ravishda harbiy-siyosiy, savdo va madaniy aloqalari tufayli turli etnik guruhlarni aralashib ketishiga va yana murakkab etnik birliklarni paydo bo'lishiga olib keldi. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasini yaratishda turli xalqlar, etnik guruhlar turli davrlarda faol ishtirok etdilar.
Eng qadimgi zamonlarda Kichik Osiyo yassi tog'ligida yashagan qabilalarni protexettlar deb atash rasm bo'lgan. Protexettlar va ularga til jihatidan yaqin turgan palaylar Old Osiyoning boshqa eng qadimgi qabilalariga qarindosh bo'lgan bo'lishi ham mumkin; bu qabilalarni hozirgi zamon tadqiqotchilari azianik qabilalari deb ataydilar. Kichik Osiyodan topilgan qadimgi yozuvlarni o'rganish shuni ko'rsatdiki, yagona xett xalqi maydonga kelishidan oldin kichik-kichik dialekt (sheva) lar hamda qabilaviy tillarda so'zlashgan qabilalardan iborat bo'lgan. Eramizdan avalgi II ming yillikda, Xett davlatining paydo bo'lish arafasida Kichik Osiyoda yashagan eng qadimgi aholi orasida keng tarqalgan til protexett tili bo'lgan. Kichik Osiyo va Shimoliy Suriya hududlaridagi qadimgi qabilalardegan nom, Galis daryosining janubida joylashgan Nesiy yoki Nesha degan mamlakat va shaharning nomidan olingan). Nesiylar protoxett qabilalaridan til jihatdan farq qilganlar. Keyingi tekshirishlarning, jumladan, B.Grozniy tadqiqotlarida ko'rsatishicha, nesiylar till hindyevropa guruhidagi xalqlar tillariga juda yaqin bo'lgan. So'nggi xett (nesiy) tilidagi bir qator so'zlarni yunon, lotin, qadimgi hind va qadimgi slavyan tillaridagi ayni ma'noli so'zlar bilan solishtirsa bo'Iadi. Masalan, xett olmoshlari quis, quit va lotin olmoshlari quis,quid (kim, nima), xett olmoshi ug va yunon olmoshi men kabilar shunday bir-biriga o'xshashdir. Bundan tshqari, ot va fe'l shakllarida, xususan sifatdoshlarning turlanishida ham o'xshashlik borligi aniqlangan.
Til jihatidan bo'lgan shu yaqinlikka asoslanib, tarixchilar, Xett davlati Yevropadan Kichik Osiyoga ko'chib kelgan istilochiqabilalar tomonidan tuzilgan deb isbotlashga intilganlar. Ayrim tarixchilar bu migratsiya (ko'chib borib joylashish) nazariyasini nihoyasiga yetkazib, irqiy «nazariyalarni» asoslashda undan foydalandilar. Jumladan, Xett davlatini tashkil qilgan xettlarni «sof irq» deb isbotlamoqchi bo'ldilar. Haqiqatda esa Xett davlati «sof irqli guruh» tomonidan emas, balki turli tillarda: protoxett, palay, luviya, nesiy tillarida so'zlashgan va bir-biri bilan aralashib ketgan qabilalar guruhlari tomonidan bir necha asrlar davomida shakllangani tarixiy tadqiqotlar natijasida ilmiy asoslab berilgan2.
Qadimgi Sharq jamiyatlari uzoq davom etgan notekis tarixiy taraqqiyot yo'lini bosib o'tdilar. Ba'zi Qadimgi Sharq mamlakatlari yuksak ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasiga erishdilar. (Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Finikiya, Kichik Osiyo, Qadimgi Hindiston va Xitoy, Eron hamda O'rta Osiyo) Bu hududlarda yuksak rivojlangan madaniy, iqtisodiy va siyosiy markazlar shakllandi hamda qo'shni mamlakatJarga o'z ta'sirini o'tkazdi. Er. av. IV—III ming yilliklarda Qadimgi Sharqning turli sivilizatsiya markazlari (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) nisbatan yopiq rivojlandi. Er. av. II ming yillikning o'rtalaridan Yaqin Sharqning turli hududlari o'rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar o'rnatildi. Er. av. I ming yillikda esa bu aloqalar yanada kuchaydi va madaniyatlarning o'zaro ta'siri natijasida sharq madaniyatlari boyidi. Shu tarzda Qadimgi Sharq dunyosining yaxlitligi amalga oshdi. Qadimgi Sharq tarixini o'rganishda yozma manbalarning ayrim, uzuq-yuluq parchalar shaklida yetib kelishi va ularni tarixiy sharhlashning murakkabligi katta qiyinchilik tug'dirdi. Yirik sharqshunos olimlar G.Maspero, Ed.Meyer, B.A.To'rayev va Kembrij qadimgi tarixi mualliflari, qadimgi Sharq mamlakatlarinmg siyosiy, madaniy va diniy tarixi bo'yicha noyob asarlar yaratdilar. G'arbning ba'zi sharqshunoslari Qadimgi Sharq jamiyatini feodal tuzumga ega ekanligi tushunchasini ilgari surdilar. Qadimgi Sharq jamiyatining o'ziga xos xususiyati to'g'risidagi munozaralarda ko'pincha u yoki bu mamlakatda qullar sonining ozligi ko'rsatib o'ttlgan edi. Ularning sonini taxminan belgilashga to'g'ri kelar edi. Bir qancha hollarda tegishli statistika ma'lumotlari topilmagan, boshqa manbalardan keltirilgan qo'shimcha dalillar esa qullar mehnatining salmog'ini kutilgandan kamroq ko'rsatar edi.
2.Qadimgi Misr manbashunosligi va manbashunosligi.
Qadimgi Misr tarixini o'rganish uchun qadimgi Misrning zamonamizgacha saqlanib kelgan ko'pgina yozma yodgorliklari katta ahamiyatga egadir. Yozma manbalardagi ma'lumotlar moddiy madaniyat yodgorliklarini ko'p jihatdan to'ldiradi, bu ma'lumotlar qadim zamondagi misrliklar hayotini, texnika, san'at va diniy e'tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik dunyo mualliflarining qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab o'tgan asarlaridan Misr tarixiga oid ko'p ma'lumot olish mumkin. Garchi yunon va rim yozuvchilari qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida ba'zan bir qator qimmatli ma'lumotlar qoldirgan bo'lsalar ham, lekin ularning ma'lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy qarashni talab qiladi. Qadimgi Misr tarixi ko'p xil manbalar orqali o'rganiladi. Bu manbalarni yetti turga bo'lish mumkin:
1) Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy matnlar, hujjat va yo'riqnomalar.
2) Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal'a, ibodatxona, sog'ona, uylar, sopol idishlar, haykallar va h. k.
3) Xalq og'zaki ijodiyoti: qo'shiq, ertak, maqollar, afsona, axloqiy- etik asarlar.
4) Tilshunoslik ma'lumotlari.
5) Etnografiya ma'lumotlari
6) Antropologiya ma'lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relyeflarda odamlarni jismoniy tuzilishini o'rganish mumkin bo'lgan tasvirlar.
7) Geografik muhit va landshaft, kanallar, yo'llar.
Yozma manbalar: Mashhur fransuz olimi Shampolonning Misr iyerogliflarini o'qishi qadimgi Misr yozuvini o'rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. Palermo toshi yozuvlarida V sulolagacha bo'lgan fir'avnlarining ro'yxati sanab o'tilgan va yirik harbiy yurishlar va Nil toshqinlari to'g'risida ma'lumot beradi. Aton va Ra ibodatxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida yozilgan «Tutmos III annallari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan biri hisoblanadi. Kohin Manefonning (taxminan er. av. VI—III asrda) yozilgan asarida Misr tarixi eng qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola ro'yxatini tuzib, ularni uch dekada 10 sulolaga bo'ldi. Bu yangi davrda tadqiqotchilarning Misr tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun, jumladan, qadimgi Misr tarixini, qadimgi, o'rta, yangi va so'nggi podsholik davrlariga bo'lish imkoniyatini berdi.
Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan, Eng qadimgi arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi er. av. XXV XXIV asr) topilgan. Eng boy arxivlardan biri Axetaton shahri (El-Amarna)ni qazishda topilgan bo'lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud. Qadimgi Misrdan boy abadiy meros yetib kelgan. Misr adabiyoti namunalaridan nasihatnoma va bashoratlar: «Axtoy nasihatnomasi», «Amenemope nasihatnomasi», «Ipuser so'zlari». Badiiy adabiyot namunalari: «Suzamol dehqon to'g'risidagi qissa», «Sinuxet hikoyalari» va hokazolarni aytish mumkin. Ertaklar: «Ikki aka-uka to'g'risida», «To'g'ri va egri» haqida «Kemada halokatga uchraganlar» ertagi, «Unu Amonning Biblga sayohati» (Er. av. XI asr kabilar). Diniy ruhdagi asarlar: V—VIII sulola fir'avnlari piramidalari ichki devorlarida iyerogliflar bilan tasvirlangan yodgorliklar bo'lib (er. av. XXIV—XXII asrlar), ular «Piramida matnlari» deb ataladi.
3.Ikki daryo oralig’i (Mesopatamiya) manbashunosligi va tarixshunosligi.
Antik mualliflar Mesopotamiya tabiati, iqlimi va aholisining urf-odatlari, diniy e'tiqodlari, yutuqlari va tarixiy afsonalari to'g'risida qimmatli ma'luraotlar yozuvlar qoldirdilar. Eng batafsil ma'lumotlami Mesopotamiyaga sayohat qilgan yunon tarixchisi Gerodot qoldirgan (er. av V asr). Gerodotning kichik zamondoshi ko'p yillar Eronda bo'lgan knidlik Ktesiy 23 kitobdan iborat «Eron tarixi» asarida Mesopotamiyaga ancha katta o'rin ajratgan. Ammo Ktesiy tarixini bayon qilish afsonaviy an'analarga asoslangan bo'lib voqealarni soxtalashtirish, xatolarni ko'pligi uchraydi.
Er.av. V asrda fors shahzodasi Kirning yollanma qo'shinida askar bo'lib Mesopotamiyaga kelgan yunon Ksenofontning «Kiropediya» va «Anabasis» asarlarida Dajla va Frot daryo vodiylari tasviri, mamlakat xalqlari va urf-odatlari to'g'risida ma'lumotlar beriJgan. Strabonning «Geografiya»sida(er. av. I asr-eramizning I asri) 16 kitob Mesopotamiyaga maxsus bag'ishlanib boy ma'lumotlar beradi. Mesopotamiya tarixi bo'yicha bir qancha ma'lumotlar losif Flaviy va Rim tarixichisi Pompey Trog asarlarida uchraydi.
Mixxatni deshifrovkasi (o'qilishi). Mesopotamiya, Eronga birinchi ilmiy safar qilgan kishi XVII asrda daniyalik olim K.Nibur edi. U Yevropaga qadimgi Eron poytaxti Persepol saroyidan mixxat yozuvlarini olib keldi3.
1802-yilda klassik fanlar o'qituvchisi nemis olimi Grotofend 39 ta belgidan 10 ta mixxatni o'qidi. XIX asrning 30—40-yillarida Yaqin Sharqda uzoq yillar ishlagan ingliz harbiysi va diplomat! G.Roulingson mixxatlarni o'qilishlJa katta hissa qo'shdi. U Eronda Xamadon (Midiyaning qadimgi poytaxti Ekbatana) shahri yaqinida Behistun qoyasida Doro I ning uch tildagi ulkan yozuvini topdi. 1947-yilda Roulingson yozuvning Bobil qismidagi 600 belgidan 250 tasini aniqladi. Olimlar J.Oppenxeym, E.Xinks va boshqalar Mesopotamiyaning Akkad mixxatlarini o'qishga o'z hissalarini qo'shdilar. 1855-yilda Behistun yozuvining uchinchi qismi elam tilidagi mixxatlar ham olimlar tomonidan o'qildi. XIX asrning 90-yillarida nemis olimi F.Delich akkad tilining grammatikasi va lug'atini yaratdi. Shumer mixxat yozuvini o'qish keyinroq XIX asrning I yarmida F. Tyurgo-Danjan, O. Pepel, A. Daymel va A. Falkenshteynlar tomonidan amalga oshirildi.
Arxeologik ma'lumotlar Qadimgi Mesopotamiyadagi birinchi arxeologik qazishmalar XIX asr o'rtalarida uning shimoliy qismi Osuriya joylashgan joyda amalga oshirildi. 1842-yil fransuz diplomati P.Botta Kunjik tepaligini qazishni boshladi. Chunki bu joy mahalliy afsonalarga ko'ra Osuriya davlatining poytaxti Ninevrya bo'lgan. Ammo tepalikni qazish aytarli natija bermagach, u bu yerda ishni tugatib Xorsabod qishlog'ida qazish ishlarini boshladi. U bu joyda 1843-yil Osuriya podshosi Sargon I ning Dur-Sharrukin saroyi qoldiqlarini topdi. Botta topgan yodgorliklar Luvr muzeyining Osuriya kolleksiyasining asosi bo'ldi. 1845—1847-yillar ingliz diplomati G. Leyyard sharq tillarini yaxshi bilgan holda Nimrud tepaligini qazishni boshladi. Ulkan odam, ho'kiz, odam-sher haykallari bo'lgan podsho saroylari bilan Osuriya poytaxti Nineviya hisoblangan Kunjik tepalagidan, Osuriya podshosi Sinaxxerib (er. av. VII asr) saroyini uning nevarasi Ashshurbanipalning «Loy kitob»lar bilan to'la kutubxonasi bilan birga topildi. Leyayrd topilmalari Londondagi Britaniya muzeyi qadimgi sharq kolleksiyasining asosi bo'ldi. Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligida qazish ishlarini davom ettirdi va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib relyefli boy podsho kutubxonasi bilan Ashshurbanipalning saroyini topdi.
Rassom tomonidan Nimrud yaqinidagi Balavat degan joyda er. av. IX asrga oid Osuriya yodgorliklari, jumladan, harbiy yurish va xiroj keltirish tasvirlangan 4 jez plita Balavat darvozasi qoplamasi topildi. Ingliz olimlari tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida qadimgi shumer shaharlari Uruk, Larsa va Eredu qazib ochildi. XIX asrning oxirida fransuz arxeologlari Shumer shahri Lagash va img hukmdorlarini ko'p sonli haykallarini asosan, Gudeaning kumush va alebastr vazalarini, «Kalxatlar stelasi»ni, ibodatxona xo'jaligi va 3000 yillik tarixga ega Nippur shahrini ochdilar. Nippur xarobalaridan umumshumer xudosi Enlil ibodatxonasi, 6000 loy taxtachadan iborat ibodatxona-kutubxona, saroy, maktab, bozor, do'konlar uy-joylar va xo'jalik binolari topildi. XIX asrda Mesopotamiyadagi arxeologik kashfiyotlar hammani lol qoldirdi. Ammo arxeologik izlanishlar ishqiboz qiziquvchan kishilar tomonidan hech qanday ilmiy rejasiz, ilmiy usullarsiz olib borildi.
Ilmiy usuldan xabarsizlik butun-butun madaniy qatlamlarni yo'qotishga olib keldi. XX asrning boshlaridan arxeologik izlanislilar qat'iy ilmiy usullarga suyangan holda olib borila boshlandi. Nemis arxeologi Koldevey Bag'dod yaqinida qadimgi Bobil xarobalarini ochdi. 1899-1917-yillar shahar devorlari, Navoxudonosor II (er. av. VII asr) saroyi, diniy marosimlar ko'chasi, bosh xudo Marduk ibodatxonasi, ulkan zikkurat qoldiqlari topildi. Nemis arxeologi V. Andre 1903—1914-yillar Osuriyaning eng qadimgi poytaxti Ashshurni qazib ochdi. 1933—1939-yillar fransuz Parro Mari shahri qoldiqlarini qazib bu yerda podsho Zimrilim saroyi (er.av.H ming yillik boshlari), 20 ming loy taxtachadan iborat xo'jalikdiplomatik hujjatlar arxivini topdi. 1922—1924-yillar ingliz olimi D.Vulli qadimgi Ur shahri xarobalaridan oy xudosi Nannar, ma'buda Ningal ibodatxonalarini, podsho Ur-Nammu er. av. Ill ming yillik oxirida qurgan zikkuratni, ilk sulola davrida qurilgan maktab, ustaxona, bozor, uy-joylar, ibodatxona, davlat va xususiy arxivlarini qazib ochdi.
Ikkinchi jahon urushidan so'ng Yevropa va Amerika tadqiqotchilari bilan birgalikda Iraq olimlari arxeologik izlanishlarda ishtirok eta boshladilar. Iroq olimlari Eredu shahrini, Nineviya xarobalaridan podsho Asarxaddon saroyini ochdilar. XIX asrning 50—80-yillaridan XX asr boshlarigacha topilgan yodgorliklar yangi ilmiy usullar asosida qayta o'rganila boshlandi. Shu bilan birga Mesopotamiyaning sinfiy jamiyat tarixigacha bo'lgan paleolit davri (Shanidar manzilgohi), neolit (Jarmo, Xassun manzilgohlari) yodgorliklari o'rganila boshlandi. XIX asr oxiridan boshlab Mesopotamiya tarixiga oid qator tadqiqotlarni nemis olimlari K. Bekold, B. Maysner, amerikalik olimlar A. Almeted, A. L. Oppenxeym e'lon qildilar. Mesopotamiya tarixining quyidagi yo'nalishlari bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilayapti: siyosiy tarix va davlat qurilishi; sharq davlatchiligining o'ziga xos xususiyatlari; qadimgi Mesopotamiya huquqi; madaniyat va diniy e'tiqod etnogenezi, shumerlarning kelib chiqishi va ularning semit tilli xalqlar bilan aloqasi kabilar.
Iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar muammolari yetarlicha o'rganilmagan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida E.Meyer fikricha har qanday sivilizatsiya feodalizmdan boshlanadi, kapitalizm davriga yetib ichki qarama-qarshiliklari tufayli halok bo'ladi, shundan so'ng bu sikl yana qaytariladi. Sharqda bu nazariya bo'yicha jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi. Shu sababli XX asr boshlarida nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati feodal jamiyat deb baholanadi. G'arbdagi nazariyalardan yana biri tarixiy voqealarni bilish mumkin emasligi va uning tartibsizligi konsepsiyasining ilgari surilishi natijasida Mesopotamiya jamiyati taraqqiyotini tub muammolarini yechishga yordam berdi. Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni yozish kabi yo'nalishning ustuvor bo'lib qolishi bo'ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy tuzilish, xo'jalikni tashkil etish, shaharlarni shakllanishi va ular-ning o'rai va roli, hunarmandchiJik, savdo, ibodatxona xo'jaligi kabi qator muammolarga bag'ishlangan kapital tadqiqotlar paydo bo'ldi. (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I. Gelba, V. Lemans va boshqalarning asarlari).
Mesopotamiya tarixini o'rganish markazlari dastlab Angliya va Fransiyada o'rnashdi. XIX asrda u Germaniyaga ko'chdi. Yevropada fashizmning paydo bo'lishi ko'pgina olimlarni AQSHga ko'chishiga sabab bo'ldi. Bu yerda hozir jahonga mashhur osurshunoslik markazlari ishlaydi. Shu bilan birga hozir Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya va Iroqdagi osurshunosjik markazlari samarali tadqiqotlar olib bormoqdalar.
Qadimgi Mesopotamiya tarixi bo'yicha asosiy manbalar bu moddiy madaniyat yodgorliklari, yozma hujjatlar va adabiy asarlar, antik mualliflar asarlari hisoblanadi.
Er, av. Ш—I ming yilliklarga oid moddiy madaniyat yodgorliklari Mesopotamiyaning qadimgi shaharlari Eredu, Uruk, Lagash, Larsa, Nippur, Eshnunna, Mari, Ashshur, Nineviya va Bobil xarobalarini qazish natijasida ma'lum. Shaharlarda zinapoyasimon minora, saroylar, ulkan ibodatxonalar, turar joylar, xo'jalik inshootlari, san'at asarlari va uy anjomlari topilgan. Mesoptamiyadan, Misr, Baxrayn va Hindistondan er. av. III—II ming yilliklarga oid silindrsimon stealit, lazurit, serdolikdan yasalgan muhrlar ko'plab topilgan.
Eng qadimgi hujjatlar (er.av. III ming yillik boshlari) Uruk va Jamdat-Nasrdan topilgan mingga yaqin loy taxtachalardir. Ular piktografik belgilar bilan yozilib hali oxirigacha o'qilmagan. Lagashdan er.av. III ming yillikka oid xo'jalik hujjatlari topilgan. Ayniqsa, er.av. II ming yillikka oid ko'pgina xo'jalik hujjatlari saqlanib qolgan, ular davlat arxivlari, ibodatxona va xususiy arxivlarda saqlanib qolgan.
Hozirgi Turkiya hududidagi Qultepadan er.av. II ming yillikka oid Osuriya va amoriy savdogarlariga tegishli qarz, tilxat va sud qarorlari aks etgan 10.000 loy taxtachalardan iborat arxiv; er. av. II ming yillikka oid qadimgi Arrapxadan topilgan 4000 loy taxtacha; er. av. XII—XI asrlarga oid Ashshur shahri arxivi, er. av. I ming yillika oid Nippur, Bobil, Borsippa, Ur va Uruk shaharlari kesishmalarida topilgan arxivlar, ayniqsa, Nippurda «Murashu uyi»dan topilgan er.av. V asrga oid 700 hujjat diqqatga sazovordir.
Huquqiy hujjatlar Huquqiy hujjatlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklarning ko'pchiligi Mesopotamiyadan topilgan. Ulardan eng qadimgisi podsho Shul'ga qonunlari, (er. av. Ill ming yillikning oxiri), er.av. XX asrga oid Eshnunna qonunlari, undan kirish va 59 modda saqlanib qolgan; er.av. II ming yillik boshlariga tegishli Larsa va Issin qonunlari parchalari, Lipit-Ishtar nomli hukmdorning kirish, xulosaning bir qismi va 40 ga yaqin qonun moddalari bizgacha yetib kelgan. Eng katta qonunlar to'plami 247-moddadan iborat asosiy qism, xulosadan iborat Hammurapi qonunlaridir. Er.av. II ming yillik o'rtalariga oid Osuriyaning yoki o'rta Osuriya qonunlari, yangi Bobil podsholigiga oid 20 ga yaqin qonun moddalari bizgacha yetib kelgan. Diplomatik hujjatlar Eng qadimgi diplomatik hujjatlardan ikki loy silindrda bitilgan er. av. XXIV asrga oid Lagash va Umma o'rtasidagi chegara janjali to'g'risidagi yozuv bizgacha yetib kelgan.
Er. av. XXIII asrga oid Akkad va Elam davlatlari o'rtasidagi shartnoma, er.av. II ming yillik boshlariga oid Mari podshosining Bobil, Suriya va Finikiya bilan diplomatik yozishmalari matnlari topilgan. Er.av. II ming yillikda Old Osiyo, Misr tarixi va xalqaro munosabatlar to'g'risida boy ma'lumot beradigan bosh manba Misrda topilgan Tell-Amarna arxividir. Tarixiy mazmundagi yozuvlar Shumer shaharlari Akkad, Bobil va Osuriya davlatlari podsholarining yozuvlari juda katta qimmatga egadir. Shunday yozuvlardan biri er.av. XXIV asrga oid Lagash davlatining yuksalishi, uning qo'shni Umma bilan kurashi to'g'risida hikoya qiladigan Lagash hokimi Eanatumning «Kalxatlar stelasi» deb atalmish yozuvidir. Er. av. XXIV asrga oid Lagash hokimi Urukagina, er. av. XXII asrga oid Lagash hokimi Gudeaning qurilish va bag'ishlov yozuvlari, Akkad podshosi Rimushning (er. av. XXIII asr) Elamga yurishlari to'g'risidagi yozuvbri va «Manishtun obeliski «da podsho yer zaxirasi, uning jamoa yeri hisobidan ko'payishi to'g'risida ma'lumot berilgan.
Bizgacha Osuriya podsholarining juda ko'p yozuvlari yetib kelgan. «Sargon II ning Ashshurga xati», er.av. 714-yilda Urartuga qarshi yurishi bayon qilingan xatlar yetib kelgan. Podsho Ashshurbanipalning batafsil tarixiy ma'lumot ber avchi yilnomasi shular jumlasidandir. Yangi Bobil podsholarining 140 ga yaqin yozuvlari bizga ma'lum. Tarixiy asarlar keyinroq er.av. IV—III asarlarda paydo bo'ldi. Kohin Beroyesning (Bobildagi Marduk ibodatxoansi kohini), 3 qismli «Bobil va Xaldey tarixi»i to'fon davridan Makedoniyalik Iskandar davrigacha davom etgan asari diqqatga sazovordir.
Bizgacha bu asarning parchalari o'rta asr tarixchilari asarlarida keltirilgan ma'lumotlar orqali yetib kelgan. Shumer-Akkad adabiy yodgorliklari Uruk podshosi Jmerkar to'g'risidagi epik poemalarda Shumerning ilk sulola davrida (er.av. Ill ming yillik boshlari) uzoq mamlakat Aratta (Eron hududi) bilan aloqasi to'g'risida qiziqarli ma'lumotlar beriladi. Shumer poemasi «Gilgamesh va Aga» da Urukning Kish shahri qaramligidan mustaqil bo'lishi uchun kurashi to'g'risidagi aniq ma'lumotlar mavjud. Akkad podsholigining asoschisi Buyuk Sargon to'g'risidagi Akkad afsonalari saqlanib qolgan. Shumer, Bobil va Osuriya yodgorliklaridan qimmatli tarixiy ma'lumotlar olish mumkin. «Gilgamesh» dostoni haqiqiy tarixiy xazina hisoblanib, uning matni Nineviya shahridagi mashhur Osuriya podshosi kutubxonasidan topilgan. Bu doston er. av. II ming yillik boshlarida yaratilgan deb taxmin qilinadi.
4. Kichik Osiyo manbashunosligi va tarixshunosligi, arxeologik izlanishlar.
Er. av. II ming yillikda halokatga uchragan Xett davlati to'g'risida tarixiy ma'lumotlar XX asr boshlarigacha deyarli yo'q darajada edi. Bu vaqtgacha Kichik Osiyo va shimoliy Suriyada sirli iyeroglif yozuvlar va tasvirlar topilgan edi. 1887-yil tadqiqotchilar Tell-Amarna arxividagi diplomatik yozishmalarda Xett podshosining Misr fir'avniga tengligi (uning birodari) eslatib o'tiladi Bu kashfiyot Old Osiyoda qadimda yana bir buyuk davlat mayjud bo'lganini ko'rsatdi. 1906-yil nemis olimi Y. G. Vinkler Bugozgoyada (Turkiya) xettlar poytaxti Xattusi xarobalarida arxeologik qazishmalarga kirishdi.
Qazishmalar natijasida Yaqin Sharq tillarida bitilgan o'n minglab taxtachalardan iborat arxiv, jumladan, Xett — Misr tinchlik shartnomasining mixxat varianti topildi. Chex tadqiqotchisi B. Grozniy 1915-yilda chuqur tadqiqotlar natijasida xett tili hind-yevropa tillar oilasiga mansub degan xulosani aytdi, natijada Xett davlati tarixini o'rganish kuchayib ketdi. Olim A.Getse 1933-yil Xett davlati tarixini umumiy ocherkini yaratdi. Bundan tashqari, A. Getse 1933-yilda Kichik Osiyo tarixi umumiy ocherkini chop etdi. Muallif Xett davlati harbiy va sulola tarixiga asosiy e'tiborini qaratdi. U Xett jamiyatining bir qancha ijtimoiy-siyosiy muassasalari o'xshashligiga (yer-mulk, majburiyatli yer egaligi) asoslanib, xettlarning ijtimoiy tizimini feodal tuzum deb ta'rifladi. Lingvist va arxeologlar xett madaniyati asoslarini yaratishda protoxettlarni, xurrit qabilalarini o'rnini ko'rsatadigan dalillarni topdilar.
5.Qadimgi Eron manbashunosligi va tarixshunosligi.
Eron tarixining alohida davrlari turli xil yozma manbalarga boy. Yozuvlardan eng qadimgilari er.av. III—I ming yilliklardagi janubiy-g'arbiy Eron hududi bo'lgan Elam tarixini yoritadi: ular podsho yozuvlari, huquqiy hujjatlar, bag'ishlov matnlari, davlatlararo shartnomalardir.
Qadimgi fors davlati tarixi bo'yicha manbalar xilma-xil: bu xo'jalik hujjatlari, tarixiy yozuvlar, amaldorlarning rasmiy yozishmalari. Hozirgi vaqtda qadimgi fors tilida elam va akkad tillariga tarjima qilingan 200 ga yaqin (podsholar) mixxat yozuvlari chop etilgan. 1972-yilda fransuz arxeologlari Suzada Doro I ning ulkan haykalini topdilar. Haykal qadimgi fors, elam, akkad va misr iyeroglif matnlari bilan qoplangan. Qadimgi Eron poytaxtlari Persepol yoki Pasargadda, podsho Kserksyozuvlari nusxalari topilgan. Persepolda er.av. Ill ming yillikka oid elam tilida mixxat bilan yozilgan 800 ta hujjat topilgan. Fors qabilalarini Old Osiyo chegaralaridagi harakati to'g'risida er.av. IX-VII asrlarga oid Osuriya yozuvlari ma'lumot beradi. Bobil tarixiy xronikasi Mesopotamiyani forslar tomonidan bosib olinishi haqida hikoya qiladi. Forslar davriga old loy taxtachalarda yozilgan 10000 ming bobil xususiy huquqiy va ma'muriy xo'jalik hujjatlari mavjud.
Shuningdek, Misrdan forslar davriga oid turli xil ma'muriy xo'jalik hujjatlari, podsho Kumbizning Misr ibodatxona mulklarini cheklash to'g'risidagi dekreti, Doro I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to'g'risidagi farmoni katta qiziqish uyg'otadi. Midiya va Eron tarixi bo'yicha ma'lumot beradigan manbalardan biri bu yunon mualliflarining asarlari hisoblanadi. Gerodot (er.av. V asr)ning tarixi, Fukidid (er.av. V asr) tarixi, Ksenofontning «Yunon tarixi» asari, uning «Anabasis» memuari, sitsiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona»si kabi asarlar qadimgi fors tarixiga oid boy siyosiy, ijtimoiy, harbiy-diplomatik ma'lumotlar beradi. Eronda mezolit va neolit davriga oid manzilgohlar, arxeologik topilmalar, kulolchilik buyumlari Suza shahrining ilk qatlamlari yodgorliklari, Eron poytaxt shaharlari Suza, Ekbatana, Pasargad xarobalaridan topilgan ulug'vor haykallar, qoya tosh relyeflari qimmatbaho metallardan qilingan buyumlar-riton-qadahlar, harbiy qurollar va taqinchoq-bezaklar topib o'rganilgan. Yevropa olimlari J. De Margo va Grishman bu qadimgi shaharlar xarobalarini o'rganib, eronshunoslik faniga muhim hissa qo'shdilar.

6.Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy manbashunosligi va tarixshunosligi

Janubiy Osiyoga xos jihat taraqqiyotning merosiyligi va davomiyligidir. Qadimgi va o'rta asrlarda bu yerda keskin etnik o'zgarishlar yuz bermadi. Ijtimoiy munosabatlarda kasta tuzumi va madaniy an'analarning barqarorligi ko'rinib turadi. Qadimgi Hindistonning ko'pgina asarlari hozirgacha hinduizm va buddizmning muqaddas kitoblari hisoblanadi. Yozma manbalar bizgacha juda ko'plab yetib kelgan. Sanskrit tilini o'rganish qadimgi til grammatik asarlariga, asosan Panini grammatikasiga (er. av. IV asr) asoslanadi.
Ijtimoiy munosabatlarni o'rganish uchun asosiy manba bo'lib, diniy-axloqiy majburiyat-draxmalar («Manu qonunlari») siyosat san'ati to'g'risidagi (Artxashastra), muhabbat to'g'risidagi (Kamasutra) maxsus traktatlardan foydalaniladi. Bu manbalarda fikrlar sxolastik, an'anaviy rahda bayon qilingan, shu bilan birga bu asarlar qachon va qayerda tuzilganligini aniqlash mumkin emas. Tarixiy voqealar adabiyotda kam tilga olinadi. U ko'p hollarda yarim afsonaviy kissalarda aks etadi.
Yilnomalar eramizning I asrlarida Seylondagi budda monastirlarida tuzilgan va boshqa asosan budda ta'limotiga oid siyosiy-xo'jalik hujjatlari bo'lgan. Davlat va xususiy arxivlar yetib kelmagan. Hujjatlar palma daraxti barglari, po'stloq yoki mato parchasi kabi mo'rt asosda
yozilgani uchun saqlanmagan. Bizgacha faqat eramizdan avalgi III—II ming yilliklarga oid o'qish qiyin bo'lgan Hind sivilizatsiyasiga oid muhrlardagi qisqa yozuvlar va Ashoki davri (er. av. III asr) yozuvlarigina yetib kelgan.
Qadimgi Hindistonda qurilish materiali sifatida asosan yog'och ishlatilgan. Tosh va bronza haykaltaroshligi keyingi asrlardagina paydo bo'lgan. Yana shuningdek, Hind qadimiy obidalarini o'rganish asoan XX asrda boshlandi. Faqat ozgina shaharlar, Moxenjo Daro, Xarappa katta maydonlarda qazib ochilgan. Tarixnavislik Janubiy Osiyo tarixini o'rganish XVII oxiridan aniqrog'i, 1784-yil Kalkuttada sharqshunoslarning birlashmasi Osiyo jamiyatiga asos solinishidan boshlandi. XVIII asr oxirida Sanskrit adabiyotining yodgorliklari: «Manu qonunlari», Kalidasining «Shakuntali « dramasi, falsafiy poema «Bxagavagita» tarjima qilindi. Nemis tadqiqotchilari Hindistonda jahon madaniyatining ildizini qidirdilar. XIX asrning birinchi yarmida Sanskrit tilining qadimgi fors, lotin va yunon tillari bilan qarindoshligi nazariyasi ilmiy asoslandi. XIX asrning o'rtalarida va ikkinchi yarmida hind adabiyotning yodgorliklari asosan vedalarni tarjima qilish va chop qilish yuzasidan muhim ishlar qilindi. Jumladan, Sharqning muqaddas kitoblari 50 tomli (Oksford universitetida Maks Myuller asos solgan) seriya, ko'p tomli Sanskrit lug'atlari paydo bo'ldi. XIX asrning oxirida T.Ris, Devids pali tilidagi matnlarini
o'rganish va chop etish jamiyatini tashkil etdilar.
XIX asrning 70-yillari XX asrning boshlarida Hindistonda arxeologik qazishlar boshlandi. Asrimizning 20—30-yillarida janubiy Osiyoning eng qadimgi hind sivilizatsiyasi ochildi. XX asr boshlarida hindshunoslikning umumiy konsepsiyasida yevrosentrizm an'anasi kuchli edi. Qadimgi hind jamiyati turg'un, mustaqil taraqqiyotga qobiliyatsiz, hind davlati teokratik va despotik, tafakkur chalg'itilgan va faqat diniy deb talqin qilindi.
Hindistonga makedoniyalik Iskandarning yurishini siyosiy ahamiyati bo'rttirib ko'rsatildi. Hind madaniyatining muhim yutuqlari (epik asarlar, poeziya, teatr) yunonlardan o'zlashtirilgan deb ko'rsatildi. Faqat XX asrning birinchi yarmida hind milliy tarixnavisligining juda katta tadqiqotlari bunday qarashlarning asossizligini ko'rsatdi. Hind milliy tarixnavisligi manbalarda ko'p hollarda yetarlicha tanqidiy tahlil etilmaydi. Qadimgi tarix ma'lum darajada modernizatsiya qilindi4.
An'anaviy Xitoy tarixnavisligi fanida Xitoy tarixini sulolalar bo'yicha davrlashtirish xarakterlidir. Shunga ko'ra, afsonaviy «besh imperatorlar» davridan so'ng, «uch sulola» Sya, Shan-In va Chjou davrlari boshlandi. An'ana bo'yicha Chjou davri Chunsyu va Chjango davrlarini o'z ichiga olgan ikki qism G'arbiy Chjou (er.av XI-VIII asrlar) va Sharqiy Chjou (er.av VIII—III asrlar) ga bo'linadi. Sin sulolasi (er.av. Ill asr) o'rniga hukmronlik vaqti g'arbiy va sharqiy davrlarga bo'linadigan Xan sulolasi keladi. Sulolaviy davrlashtirish hozirgi tadqiqot talablariga javob bermaydi. Shu sababli jamiyat taraqqiyotini ishlab chiqarish kuchlari va mehnat qurollari, tayyorlangan asosiy buyumlar bo'yicha jamiyat taraqqiyotini bosqichlarga bo'ladigan arxeologik davrlashtirishdan foydalanamiz. Demak, Xitoyda «uch sulola»dan oldingi davr neolit davriga to'g'ri keladi. Shan-In davrida qadimgi Xitoy jamiyati jez davriga kiradi. Chun Syu davri (er.av. VI—V asrlar) oxirida qadimgi Xitoyda temir davri boshlanadi. Qadimgi Xitoy tarixini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti mezoni asosida quyidagi davrlashtirishni ko'rish mumkin:
1. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va ilk davlatlarning vujudga kelishi. (er. av. II ming yillik).
2. Er. av. VIII—HI asrlarda qadimgi Xitoy.
3. Xitoyda birmchi markazlashgan davlat-Sin imperiyasi (er. av. 221-207-yillar).
4. Qadimgi Xitoy I—III asrlarda.

Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko'p aniq davrlashtirilgan yozma yodgorliklar mayjud. Bu bizgacha kitob holida yetib kelgan tarixiy asarlardir. Yozma manbalar ichida qadimgi Xitoy yilnomalari, eng avvalo, Lu podsholigi davrida tuzilgan er. av. VIII—V asrlar voqealari

yoritilgan Chun Syu yilnomasi muhim ahamiyatga ega. Chun Syu matni bilan an'anaviy ravishda uning muallifi qadimgi Xitoy faylasufl Konfusiya nomi bog'lanadi. Yilnomalar bilan yaqin bog'langan, eng avalo, Shan-shu (Shiszin-qo'shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa qadimgi Xitoy tarixiy asarlari janridir.
Bu asarlarda hukmdorlar va ularning yaqinlarining so'zlari mavjud. Bizgacha yetib kelgan Shan-shu matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. Chunki bu manbaning ba'zi boblari keyingi davrlarga oid. Eramizdan avalgi I asrda qadimgi Xitoyda yangi tarixiy asarlar paydo bo'ldi. Bu asarlar Xitoy tarixnavisligida katta o'rin tutadi. Ana shunday asarlardan bin Sima Syanning (er. av. 105-90-yillar) Tarixiy yozishmalari edi. Bu asar qadimgi Xitoy ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to'g'risida boy ma'lumotlar beradi. Sima Syan tarixiy voqealarni bayon qilishda kishilar faoliyatini bayon qilish usulini tanlaydi.
Sima Syanning tarixnavislik usulidan Xan tarixi muallifi Gu Garbiy Xan (er.av. 206-yil) sulolasining tarixini yozishda foydalanadi. Ban Gu Xitoy tarixnavisligining yangi sulolalar tarixi nomini olgan janr asoschisi bo'lgan. Xitoy tarixini arxeologik o'rganishda amalga oshirilgan ishlar muhim ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida ilk Shan davriga oid Ermitou shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. av. Ill asr) topilgan.
An'anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o'ziga xos xususiyat: - Xitoy madaniyatining boshqa qo'shni madaniyatlardan Xitoy davlatchiligini kelib chiqishini afsonalarga bog'lab o'ta qadimiylashtirish ajralib turadi. Xitoy tarixini o'rganishni o'rta asrlarda Yapon olimlan boshlab berdilar Yaponiyada Xitoy tarixini barcha davrlari o'rganildi. Mashhur xitoyshunos olim Kaydzuka Sigeki Qadimgi Xitoy davlatlarim shakllanishiga oid kapital tadqiqotlar muallifi hisoblanadi. Yevropada Xitoy tarixini o'rganishda fransuz tadqiqotchilari katta yutuqqa erishdilar. XX asr boshlarida E. Shavann Sima Syanning Tarixiy yozishmalarini tarjima qila boshladi. Mashhur sharqshunos olim fransuz A. Maspero Qadimgi Xitoy nomli kapital asarini yaratdi. AQSHda XX asrning 60-yillari oxirida Qadimgi Xitoy tarixini o'rganish xalqaro jamiyati tashkil topdi. AQSHda Xitoy tarixini kelib chiqishi Xitoydan bo'lgan olimlar o'rganadi.
2. . Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va ilk davlatlarning vujudga kelishi. (er. av. II ming yillik)

2. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi, ilk davlatlarning shakllanishi

Er. avv. V-III ming yilliklarda Xuanxe daryosi o’rta oqimida Yanshao madaniyati tipidagi
neolit manzilgohlari vujudga keladi. Dehqonchilik, cho`chqa va it boqish asosiy mashg`ulot
bo’ladi, kulolchilik rivojlanadi.
Er. avv. III ming yillikning ikkinchi yarmida kulolchilik charxi yordamida kulrang va qora
rangli idishlar tayyorlanadi, dehqonchilikda o’roq va pichoqning takomillashgan shakli vujudga
keladi. Ijtimoiy tabaqalashuv jarayoni tezlashadi. Bu davr Lunshan madaniyati deb ataladi.
Eng qadimgi jez davri buyumlari (er. avv. II ming yillik birinchi yarmi) Ermitou tipidagi
manzilgohlarda topilgan. Er. avv. XIV-XI asrlarda o’rta Xitoyda In davrida ilk shaharlar paydo
bo’ladi. Bu davrdagi ijtiomiy tabaqalanish izlarini In qabrlarida ko`rish mumkin. In davlati
tepasida Van (hokim) turgan. Hukmdorning yagona hokimiyati shakllanidan dalolat beradigan
«Men kishilar orasida yagonaman» degan so’zini keltirish mumkin. Van bir vaqtni o’zida oliy
koxin vazifasini ham bajargan. In davlatining eng qudratli davri er. avv. XIII asrning ikkinchi
yarmida hukmronlik qilgan Van U Di davriga to’g`ri keladi. Uning davrida Shan shahrida saroy
va ibodatxonalar quriladi, mamlakat hududi kengayadi.
Er. avv. 1027 yilda chjoular boshchilik qilgan ga`rbiy qabilalar In davlatini ag`darib
tashlaydilar. Chjoular Inlardan jez quyish san'atini, yozuvni o’zlashtiradilar. Ular harbiy jang
aravalarini ham inlardan o`rganadilar. Chjou davrida jamiyat besh ijtimoiy qatlamga ajralgan:.
1. Van-«kishilar orasida yagona» hukmdor.
2. Chjou-merosiy hudud hokimlari, chjou oliy aslzodalari.
3. Dafu-urug` qabila guruhlari boshliqlari.
4. In- katta oila boshliqlari.
5. Oddiy kishilar.
Van Osmon mamlakatida eng oliy mulkdor, boshqalar esa uning xizmatkori edi. Shu bilan
birga «Van Chjouni o’z xizmatkori deb xisoblaydi, chjou o’z xizmatkori deb dafuni hisoblaydi,
dafu o’z xizmatkori deb inni hisoblaydi» tushunchasi mavjud bo’lgan. Bu davrda asirlar ko’plab
qullarga aylantira boshlanadi.
3. Er. avv. VIII-III asrlarda Xitoy
Er. avv VIII asr boshlarida chjoularning Xuanxe daryosi yuqori oqimi havzasida yashagan
lun qabilalari bilan to`qnashuvi kuchayadi. Junlar kelib chiqishi chjoularga qarindosh edilar, lekin
turmush tarzi va xo’jalik yuritish shakli bilan farq qilganlar. 10 – van davrida (781-771 yillar) yarim
ko`chmanchi junlar bilan hal qiluvchi to`qnashuv yuz beradi. Merosiy yer mulklarni ko`payishi,
ijoxou (merosiy hudud hokimlari) mustaqilligini kuchayishi Van hokimiyatini zaiflashtirdi. Chjou
Pix-van isenchi chjouxoular va junlar hujumini qaytara olmadi. U poytaxt hududini tashlab
ketishiga majbur bo`ladi. Bu voqea Xitoy an`anasida G`rbiy Chjou davrini tugashi deb
hisoblanadi.
Er. avv 770 yil poytaxt sharqqa hozirgi Loyan hududiga ko`chiriladi. Shu sababli er. avv
VIII-III asrlar Sharqiy Chjou davri deb ataladi. Junlardan qochish vanning obro`-e`tiborini keskin
tushirib yubordi. Endilikda u Chjoular o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga aralasha olmadi.
Chjoxoular amalda mustaqil hokimlarga aylandilar Vanning yerlari kamaytirilib, unga o`lpon
to`lanmay qo`yildi. Er. avv. VIII asr oxirida Xitoy mingdan ziyod bir-biri bilan urushayotgan
mustaqil mulklarga bo`linib ketdi, ammo ular mamlakatning an`anaviy birligini ramzi sifatida
Chjou vanini oliy hokimiyatini rasman tan oldilar. Bu davrda ijtimoiy tabaqalanish murakkablashdi,

78
qullarning va qaram aholining soni o’sdi. Pul-tovar munosabatlari, ishlab chiqarish kuchlari

o’sadi. Van tomonidan yer-mulklar zodagonlar, harbiylarga taqsimlab beriladi. Yerga xususiy
mulkchilik paydo bo’ladi.
Eramizdan avvalgi VII asrdan boshlab separat kayfiyatlar kuchayib ketdi. Chjoularning
Xuanxening yuqori oqimidagi jun qabilalari bilan to’qnashuvi kuchayadi. Ko`chmanchilar
birlashib chjoularga katta xafv tug`diradilar va Chjou podsholiklari ichki kurashida ishtirok
etadilar.
O’rta Xitoy tekisligida birinchilik uchun bo’lgan kurashda Xuanxe quyi qismi Sin
podsholigi (eramizdan avvalgi 650 yil), keyinroq Szin podsholigi (er. avv. 630-yil) yetakchi
o’ringa chiqadi. Szin va janubiy Chu podsholiklari raqobati er. avv. VII-VI asrlar siyosiy tarixida
asosiy davr bo’ladi. Raqobatda Chu yengib chiqdi va er. avv. 575-yilgacha u yetakchi o’ringa
chiqib oladi. Shundan so’ng, boshqa podsholiklar ham o’zaro urushda ishtirok etadilar. Er. avv.
403-yilda Tsizin davlatini yemirilishidan Xitoy an`anasi shartli hisobi bilan Chjan`go
(Urushayotgan davlatlar er. avv. 403-221-yillar) davri boshlandi.
Xitoyda er. avv. VI-IV asrlarda temir tarqaldi. Temir mehnat qurollarini keskin ko`payishi
aholini tez o`sishiga olib keldi. Hayvonlardan yerni haydashda foydalanila boshlandi. Mahsulotni,
ekin yerlarini ko`payishi va umumiy beqarorlik ijtimoiy siljishlarga olib keldi. Yerga jamoa
mulkchiligi tizimi tugadi. Er. avv. 1000 yillik o`rtalaridan yerni sotish va olish huquqi bilan yerga
xususiy mulkchilik paydo bo`ldi. Davlat yer egalaridan yer solig`ini olishni joriy qildi, boy
hunarmand-savdogarlar tabaqasi shakllandi. Shaharlarni va shahar aholisini ko`payishi kuzatildi. Er.
avv. IV-III asrlarda metal tanga tarqaldi.
Bu davrda qadimgi Xitoyni asosiy ta`limotlari konfutsiylik, legizm, daosizm vujudga keldi.
Konfutsiy (Kun-size er. avv. 551-479-yillar) ta`limoti bo`yicha inson tabiatan ezgulik hislatiga ega
va o`z burchini sidqidildan o`tashga tayyor. Konfutsiy barcha ijtimoiy munosabatlar uchun oilani
namuna hisoblaydi. Oilada kattalar kichiklarga g`amxo`rlik qiladilar va ularni tarbiyalaydilar,
kichiklar ularni hurmat qiladilar va ularga bo`ysunadilar. davlatga xalq farzandlar o’rnida, hukmdor
ota o’rnida bo`ladi, hukmdor o`z shaxsiy manfaati emas xalq farovonligi to`g`risida g`mxo`rlik
qilishi lozim.
Er. av. IV asrda ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarni barqaror holatga keltirish uchun
ko’pgina podsholiklarda islohotlar o’tkaziladi. Ana shunday islohotlardan biri er. av. 350 yilda
Sin podsholigida oliy amaldor Shan Yan tomonidan o’tkaziladi. Mamlakat uyezdlarga bo’linadi,
yer sotib olishga ruxsat beriladi, o`lchov birliklari unifikatsiya qilinadi, urug` zodagonlarning
ayrim imtiyozlari bekor qilinadi.
4. Tsin, Xan davlatlari (eramizdan avvalgi III asr-eramizning III asri)
Er. avv. 246-yil Sin taxtiga o’n yoshli Chjen chiqdi. Er. avv. 238 yil yosh podsho Chjen
o’ziga qarshi fitnani fosh qiladi. Eramizdan avvalgi 230 yil asosiy raqib Xan podsholigini, er.
avv. 228-221 yillarida esa, boshqa beshta podsholiklarni bosib oladi. Eramizdan avvalgi 221
mamlakatni birlashtirish tugallanadi. 28 yoshli In Chjen «Sin sulolasining birinchi imperatori» Sin
Shixuandi unvonini qabul qiladi. U «Bizning avlodimiz vorislik tartibiga ko’ra ershi («Ikkinchi»),
san'shi («uchinchi») va toki o’n ming avlodgacha ular nihoyasiga merosxo’r bo’ladilar deb
tantanali e'lon qiladi. Ammo bu davlat bor yo’g`i 14 yil yashadi.
Mamlakat hududi 36 yirik ma'muriy okrugga bo’lingan, har bir okrug uyezdlarga,
uyezdlar volostlarga, volostlar esa bir necha jamoadan iborat edi. Okrug boshlig`i va okrug
qo’shin boshligi imperator tomonidan tayinlangan. Okrug boshlig`i esa uyezd boshlig`i va
ularning muovinlarini tayinlagan. Imperatorning ikki maslahatchisi bo’lib ular markaziy davlat
apparatini boshqarganlar.
Markazlashgan davlat apparati harbiy, moliya, sud, imperator oilasi bo’limi va inspektsiya
nazorat bo’limlaridan tashkil topgan. Qat`iy markazlashgan davlat boshqaruvi aparatida eng quyi
bo`g`inda jamoa oqsoqollari turar edi. Davlat aholi hayotini barcha jabhalarini qat`iy bir qolipga
soldi: aholidan barcha qurollar tortib olinib, qo`ng`iroqlar qo`yildi. mamlakat bo`yicha yozuv, pul,
tanga, o`lchov birliklari unifikatsiya qilindi, beqiyos, shavqatsiz ruhda bo`lgan yagona qonunchilik

79
tizimi joriy qilindi. Jinoyati uchun butun oila jazolangan, o`lim jazosi barcha ayblar uchun

qo`llanilgan. Ommaviy ravishda Katorga ishlariga surgun qilingan. Odamlar Sin davridan oldingi
davrlarni xotirasidan chiqarishi uchun Sin podsholigidan oldingi yozuvdagi asarlarni yo`q qilishga
buyruq berilgan. Qadimiyatga e`tiqod qilganlari uchun yuzlab konfutsiy ta`limoti muxlislari,
olimlar jismoniy yo`q qilingan. Butun Xitoy aholisi og`ir mehnatga duchor qilindi. Misli
ko`rilmagan qurilish: 5 ming km. uzunlikdagi buyuk devorni bunyod qilishga kirishildi. Epon
imperator saroyi va tog’ ichida o’yilgan imperator sog`onasi qurilib, sog`onaga balandligi o`rtacha
odam o`lchovida bo`lgan 6 ming jangchi haykallari joylashtirildi va Xitoyni butun hududi aholisi bu
qurilishlarga zo`rlik bilan haydab kelindi. Imperator qo`shinni shimolga xunlarga qarshi va Yanszi
daryosi va Janubiy Xitoy dengizi oralig`i havzasidagi mamlakatlarni ishg`ol qilishga yuborildi.
Er. avv. 207 yilda xalq qo’zg`oloni Sin sulolasini agdarib tashladi. Qo’zgolon
boshliqlaridan biri mayda amaldor Lyu Ban eramizdan avvalgi 202 yil «Xan vani» unvonini
qabul qilib, Xan imperiyasiga asos soladi. Bu sulola Xitoyda eramizning III asrigacha hukmronlik
qiladi. Imperator Gao-szu (Lyu-Van) (er. avv. 202-195 yillar) xalqni ahvolini yengillashtiradigan
tadbirlarni amalgam oshiradi. Qarzi uchun qul qilinganlar qullikdan ozod qilinadilar, jamoalarga
vaqtinchalik imtiyozlar berilib, soliqlar Sin davridagidan 10 marta kamaytirilib, hosilni 1/15 qismini
tashkil etdi. Keyingi imperator Syao Ven-di (er. avv. 180-165 yillar) xalqni ahvolini yana
yengillashtirdi. U saroy xarajatlarini kamaytiradi, dehqonlardan olinadigan yer solig`ini
kamaytiradi. Qarindoshining jinoyati uchun jazo berishni, imperatorni haqorat qilgani uchun jazoni
bekor qiladi. Iqtisodiy taraqqiyot er. avv. II asrda Sariq dengizdan boshlanib O`rtayer dengizigacha
borgan Buyuk ipak yo`li shakllandi.
Imperator U-di (eramizdan avvalgi 104-87 yillar) boshqaruvi yillari Xan imperiyasining
eng gullab - yashanagan davri edi. U-di markazlashtirish siyosatini olib boradi. Vanlarga meros
mulkni faqat katta o’g`li emas, balki barcha o’g`illari o’rtasida taqsimlash joriy etiladi. Natijada
merosiy mulklarning hajmi keskin qisqarib ular amalda hokimiyatdan maxrum bo’ladilar.
Markaziy davlat apparati mustahkamlanadi. Okrug amaldorlari faoliyatini nazorat qiladigan
nazorat inspektori qayta tiklanadi. Okrug boshliqlari tomonidan amaldorlik vazifasiga qobiliyatli
kishilarni muntazam tavsiya etish tizimi joriy qilinadi. Imperatorning birinchi maslahatchisining
vakolat doirasi cheklanadi. Imperator kanselyariyasi tashkil etilib, U-di joylarni boshqarish
tizimlarini faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Konfusiylik davlatning yagona mafkurasi sifatida qabul qilingan. U-di faol istilochilik
siyosatini olib boradi. U shimolda ko`chmanchi xunnlar hududini bosib olishga harakat qiladi.
Xunnlar bilan urush yillarida Xitoy hozirgi Sinszyan va O’rta Osiyo bilan birinchi aloqalarni
o`rnatadi. U-di eramizdan avvalgi 139 yilda o’z elchisi Szyan Syanni O’rta Osiyo («G`arbiy
o’lka»)ga yuborgan, elchi o’n yildan keyin Xitoyga qaytib keladi. Xitoyliklar Farg`ona, Baqtriya va
Parfiya to’g`risida bilimga ega bo’ladilar va bu mamlakatlar bilan aloqa o’rnatadilar. Ana shu
vaqtda Xitoy O’rta Osiyodan uzum, poliz ekinlari, musiqa asboblari, idish-tovoqlarni o’zlashtirib
oladi. Keyinchalik Xitoy O’rta Osiyodan budda dinini qabul qiladi.
Xitoy Hindistonga boradigan yo’lda Yuanyan va Sichuanni bosib oladi. Eramizdan
avvalgi 109 yilda Koreya yarim orolidagi Choson davlatini bosib olgan.
Imperator U–dining hukmdorlik yillari qadimgi Xitoy tarixida «oltin davr» deb
hisoblandi. Xan davrida qullarning soni oshdi. Xususiy, davlat qullari, qarz uchun qul qilingan
qullar mavjud edi. Manbalar bu davrdagi yirik quldor xo’jaliklari, qul bozorlari to’g`risida
ma'lumot beradi. Er. avv. II-I asrlarda xalqning iqtisodiy ahvoli yana og`irlashadi, yer va boshqa
boyliklar oldi-sotdisi keng tus oladi. Qarzi uchun o`zi va oila a`zolarini qul qilish yana rivojlanadi.
Yer katta yer egalari qo`lida to`plana boshlaydi, qaram dehqonlar ko`payadi. Yer ijara haqi juda
yuqorilab ketadi. Yollanma mehnat keng tarqaladi.
Eramizning I yillarida yirik amaldor Van Man imperator hokimiyatiga ega bo’lib yer
egaligi va quldorlik munosabatlarida islohot o’tkazadi. Bu vaqtda dehqonlarning yersizlanishi
kuchayib, katta-katta yer maydonlari alohida qullarda to’planib qolgan edi. Van Man barcha
yerlarni imperator mulki deb e'lon qilib, yerni sotishni ta'qiqlaydi. Qul savdosi ham ta'qiqlanadi,
ammo bu islohotlar amalga oshmaydi. Mamlakatning ijtimoiy–iqtisodiy hayoti toboro tushkunlikka

80
yuz tuta boradi. Xalq harakatlaridan so’ng, Xitoy III asr boshlarida uch mustaqil davlat Vey, Shu

va U ga bo’linib ketadi.
5. Qadimgi Xitoy madaniyati
Qadimgi Xitoy mifologiyasi to’g’risidagi manbalar asosan er. avv. XI asrga oid. Bu
afsonalar mazmuniga ko’ra ikki guruh yoki sikllarga bo’linadi.
Kosmogonik miflar ichida ilk, tartibsiz holatdan tabiat va insonning paydo bo’lishi
to’g`risidagi asosiy konsepsiya, bo’linish va aylanish berilgan. Ulardan birinchisi jonsiz va tirik
mavjudotlar tartibsizligi, ikki ilk unsur (erkak)ning boshlanishi, Yan va
qorong`ulik
(ayol)ning boshlanishi - In paydo bo’lgan. Ikkinchi konsepsiya barcha mavjudotlarning paydo
bo’lishi bu transformasiya natijasidir deb tushuntiradi. Odam Nyuy ismli ma'buda tomonidan
loydan yaratilgan.
Tabiat stixiyalari va ulardan odamlarni qutqargan qahramonlar to’g`risida afsonalar
ko’pchilikni tashkil qiladi. Toshqin va qurg`oqchilik hodisalari afsonalarda ko’p tilga olinadi.
Qadimgi qahramonlar to’g`risidagi afsonalarda qahramonlar odamlarni olovdan foydalanishga
o`rgatgan; ilk bor shox-shabba chaylani ko’rgan. Baliq ovi va ovchilik usulini kashf qilgan; ilk
dehqonchilik qurollarini yasagan, donni bug`da pishirishni o`rgatgan qahramonlar mavzusi yetakchi
o’rinni tutadi. Ko’pgina qahramonlar ilon gavdali, buqaning kallasi bilan yarim hayvon, yarim
odam qiyofasida tasvirlanganlar. Bu qadimgi totemistik tasavvurlarni aks ettirishdir.
Qadimgi xitoyliklar u dune to’g`risidagi tushunchalarida yerda mavjud bo’lgan tartib-
qoidalar aks ettiriladi. Yerda hokimiyat vanga tegishli, osmonda xamma jismlar Oliy xudo (Di)ga
buysunadi. Di qudratli, u odamlarga marxamat qiladi yeki ularni baxtsizlik bilan jazolaydi. U
odamlarga hosilni sovg`a qiladi, qurg`oqchilik yuboradi, yomg`ir va shamol Diga bogliq. Dining
yaqinlarini Vanning vafot qilgan ajdodlari tashkil qiladi. Vanning ajdodlari Dining topshiriqlarini
bajaradi va ular Vanning yerdam berish to’grisidagi iltimosini Diga yetkazadi. Vanning oliy koxin
sifatidagi vazifasi odamlar va xudolar dunesi o’rtasida vositachi bo’lgan o’z ajdodlari bilan
muloqotni amalga oshirishdir.
Konfutsiylikni paydo bo’lishi va tarqalishi ajdodlarga e'tiqod qilishni kuchaytirdi. Konfutsiy
(er. avv. 551-479 yillar)ning axloqiy-syosiy ta'limotida markaziy o’rinni «oliyjanob kishi»
(SzyanSzi) to’g`risidagi tushuncha egallaydi. Konfutsiylik gumanizm (Jen), sadoqat (Chjun),
kattalarga hurmat (Syuo), kishilar o’rtasidagi munosabatlarga rioya qilish (Li)dan iborat.
Konfutsiy ochko’zlik, zo`ravonlikga qarshi axloq va burchni qarama-qarshi quyadi.
II-III asrlarda Xitoyga budda dini kirib keldi. Afsonalarga ko’ra, birinchi budda sutralari
(matn yoki qoida) Xitoyga oq otda olib kelingan: bunga xotira sifatida Loyan shahri yonida
budda «oq ot ibodatxonasi» qurilgan va hozirgacha saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima
qilish va budda dinini tarqalishi IV-VI asrlarga tegishlidir.
Ilk Xitoy yozuvining eng qadimgi yodgorliklari er. avv. XIV-XI asrlarga oid fol ko`rish
yozuvlaridir. In yozuvlarining ko’pchilik qismi buyumlar tasviridir. In belgilari buyumlar tasviri
yeki murakkab tushunchalarni ifodalaydigan ko’pgina tasvirlar qo`shilmasi ideogramma
ko’rinishidadir.
In belgilarining hozirgi Xitoy iyerogliflaridan 3 xil farqli tomoni bor. Birinchidan, har bir
elementar belgi qandaydir buyumning konturini tasvirlagan, ikkinchidan bir belgilini yozilishida
ko’p xilma-xillik mavjud. Uchinchidan belgini qatorning nisbiy yo`nalishiga tomon harakati hali
barqaror bo’lmagan. In yozuvining er. avv. I ming yillikda Chjoular tomonidan o’zlashtirilishi,
uning taraqqiyotini uzib qo`ymadi. Er.avv. II-I ming yilliklarda iyerogliflarning mahalliy
variantlari unifikasiya qilindi, belgilarni yezishning yangi husnixati paydo bo’ldi.
Qadimgi Xitoyda odatda yupqa yog`och yoki bambuk taxtachalariga yozilgan. Tushli
mo`yqalam bilan yozuv ana shu taxtachalarga tushirilgan va yozuvlar metall pichoq bilan
tozalangan. Eramizdan avvalgi I ming yillikning o’rtalarida ipak matoga ham yozilgan. Yangi era
boshida qog`oz kashf qilinib ishlatila boshlandi va qog`oz boshqa materiallarni siqib chiqardi.

81
Eng qadimgi Xitoy she'riyati namunalari eramizdan avvalgi XI-VI asrlarda jez

ko`zalardagi yozuvlarda yetib kelgan. «Shiszin» (“qo’shiqlar kitobi”)-qadimgi Xitoy adabiyotining
haqiqiy xazinasidir. Bu yodgorlik 4 bo’limga bo’lingan («Podsholik axloqi», «Kichik odalar»,
«Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305 poetik asarlar majmuasidan iborat.
«Shiszin» an'analari eramizdan avvalgi IV asrda poetik asarlar mualliflari tomonidan
o’zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar do`mbira shaklini eslatadigan tosh uyumlarda yetib
kelgan, shu sababli ular «Tosh do`mbiralar»dagi matnlar deb ataladi. Eramizdan avvalgi IV asrda
mashhur Syu Yuan, Xan davrida Sima Syan-Ju kabi shoirlar ijod qilgan.
Musiqa, poeziya va raqs kabi san'at janrlari Xitoyda yuqori darajada shakllangan.
Musiqa asboblari uch asosiy guruhga: torli, tovush va urib chalinadigan asboblarga bo’lingan.
Ko’pgina musiqa asboblari eramizning birinchi, ikkinchi asrlarida O’rta Osiyodan o’zlashtirib
olingan.
Xitoy me'morchilik san'atida yog`och asosiy xom-ashyo edi. Xan davrining noyeb
me'morchilik yodgorligi imperiya poytaxti Chanyan shahri 12 darvozali devor bilan o’rab
olingan. Baland ko’p xonali imperator saroyi, ma'muriy binolar va ibodatxonalar shaharning kurki
edi. Ma'muriy binolar sariq rangda, imperator saroylari qizil rangda bo`yalgan. Xan davrida portret
san'ati yuksak darajada bo’lgan, saroylar portret freskalari bilan bezatilgan.
Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar ayniqsa, matematika rivojlangan. Eramizdan avvalgi
ikkinchi asrda to’qqiz kitobdan iborat «matematika» traktati tuzildi. Bunda oldingi olimlarning
bilimlari proporsiya, progress, bo’lishlar bayon etilgan. Pifagor teoremasi va boshqalar to’plangan.
Matematika bilan yonma-yon astronomiya fani ham rivojlandi. Er. avv. 104-yilda bir yil 365,25
kun hisoblab chiqildi. Shu yil qabul qilingan kalendar eramizning 85-yiligacha foydalanildi. Bu
kalendar bo’yicha yil 12 oyga bo’lnidi. Qo’shimcha oy kabisa yiliga qo’shilib 3 yilda bir marta
belgilangan. Qo’yosh–oy kalendari qishloq xo’jalik ishlariga moslashtirilgan. Qadimgi Xitoyda
tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishildi. Er. avv. III asrda Xitoy vrachlari igna bilan
davolashni kashf qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni bilganlar. 280 davolash usulini
qo’llaganlar.