Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida raqobat va uning turlari

Innovatsion faoliyatni rivojlantirishda raqobatni tutgan urni
Reja:

1. 
   Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida raqobat va uning turlari;
   
2. 
   Tovar raqobati va uning o‘ziga xos xususiyatlari;
   
3. 
   Tovar raqobatining boshqa raqobat turlaridan farqlari va o‘xshashliklari;
   
4. 
   Tovar raqobatbardoshligining evolyutsion shakllanishi;
   

Tashqi bozorga chiqish xamisha raqobat kurashiga tortilish demakdir. Zakon tovar bozorlari g‘oyat to‘yingan, taklif talabdan ustun bo‘lgan sharoitlarda har bir tovar va uning ortida turgan tovar ishlab chiqaruvchi iste’molchining nazariga tushish uchun kurash olib borishga majbur. Xaridorning ayrim bir extiyojlari teng yoki qisman o‘zgaradigan sharoitlarda bir xil yoki har xil usullar bilan qondirishga muljallangan xilma-xil tovarlar ayni bir paytda taklif etiladi.
Bunday sharoitda iste’molchi uzining kiymat birligi buyicha raqobatchilar tovarlariga Karaganda extiyojni kuprok va yuqori darajada qondiradigan tovarni tanlaydi. Mabodo tovar sotilmagan bulsa va xaridor boshqa kompaniya maxsulotini tanlagan va mazkur tovarni rad etgan bulsa, unda bu kompaniyani past xarajatlar xam, yuksak mehnat unumdorligi ham joniga oro kirmaydi. Kasodga uchrash xavfi anik xaqiqatga aylanadi. Umuman olganda raqobat deganda biron bir sox ada ayrim shaxslar o‘rtasidagi bir maksad uchun kurashda olib boriladigan raqiblik, bellashish tushuniladi.
Raqobat kurashining bir qancha ko‘rinishlari uchraydi. Erkin yoki xalol raqobat bozorda juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar hamda iste’molchilar faoliyat olib borganda yuzaga keladi, bunda yangi raqiblarning paydo bulishi uchun tusiqlar kuyilmagan, narxlar talab va taklif ta’sirida erkin o‘zgarib turadi, Bunday sharoitlarda raqiblarning birontasi ham narxlarga yoki boshqa usullar bilan bozordagi holatga ta’sir ko‘rsatish uchun yetarli darajada kudratga ega bulmaydi. Ammo iqtisodiyotning xozirgi holati uchun bunday axvol xos emas. Uning uchun aksincha, oligopoliya — ishlab chikarish va sotishning katta qismini nazorat giladigan bir necha yirik firmalarning raqobati ko‘p uchraydi. Ularning har biri bozor siyosatini mustakil yuritadi, ammo ayni paytda ularning barchasi u zaro bir-biriga bog‘lanib ketgan va rak iplar strategiyasi bilan hisoblashishga majbur. Masalan, AKSH da 200 ta eng yirik korporatsiyalar mamlakat sanoat ishlab chiqarishining yarmiga yaqinini nazorat qiladi. Yaponiyada to‘rt eng yirik firmaning 96 sanoat kichik tarmoqlarida solishtirma xissasi 60% ni, 67 kichik tarmoqda 70% ni, 46 kichik tarmoqda — 80/ni tashqil etadi. Angliyada ikki kompaniya jami EXM larning — % qismini, Italiyada bir kompaniya avtomobillarning 90% ini, yana boshqa biri cho‘yanning 94 % ini ishlab chiqaradi. Yirik kompaniyalarning o‘z kapitalini jadal jamg‘arishi bunday tuplanishning usishiga yordam beradi. Yiriklashuvning dastlabki bosqichlarida raqobat, raqobat bilan birga mayda firmalar, korxonalarning o‘zaro singib va qo‘shilib ketishi aksariyat tarmoq ichida ro‘y berib kelgan. Shunga kura ham raqobat tarmoq ichida, ya’ni bir xil tovarlarni ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqarish va maxsulotni sotishning eng kulay sharoitlari uchun, shu tovar bozorining katta xissasi uchun uzaro kurashib kelganlar. Faqat uzluksiz takomil, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bulga kiritiladigan ustama foyda olish uchun bir tarmoqdagi korxonalararo raqobat ilmiy-texnika progressiga ergashib borish bilak cheklanmay, o‘ziga xos "moda yo‘riqchisi" tarzida xamisha oldinda, bulish intilishini paydo etar edi. Xuddi shu ichki tarmoq raqobati tufayli bozor iqtisodiyoti xukmron bo‘lgan kupgiia mamlakatlar o‘z raqiblarini moxiyat-e’tibori bilan olganda sanoat inqilobi davridayok ortda qoldirib ketdi.
Ammo keyingi jamg‘arilish extiyojlari kapitalni tarmoqlararo raqobatta yunaltira boshladi. Tarmoqlararo raqobat vujudga keldi, ya’ni turli tarmoqlardagi ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida kapitalni eng kulay hamda foydali joylashtirish soxalari uchun kurash paydo bo‘ldi. Tarmoqlararo raqobat natijasida mablaglar iqtisodiyotning past rentabelli tarmoqlaridan yukori rentabelli sektorlariga intiladi. "Tarmoqlararo raqobat" atamasi yana boshqa bir xodisani ifodalash uchun ham ishlatiladi — turli tarmoglarda, ammo o‘xshash, bir xil extiyojlarni qondirishga mo‘ljallangan maxsulotlarni ishlab chigaruvchilar va shu sababli boz orda xaridor uchun kurashuvchilar o‘rtasidagi raqobatni ham yefoda etishda kullaniladi. Masalan, turli yonilgilar, tabiiy materiallar, va ularning urnida kullaniladigan sintetik materiallar.
Diversifikatsiya raqobat qiyofasini hamda korporatsiyalarni boshqarish tizimini o‘z gartirib yubordi. Yirik sanoat firmalari va bank muassasalari monopol narxlar, patent, kredit, savdo va boshqa siyosat yullari bilan raqobatni sun’iy ravishda cheklashga o‘ta boshladi. Ishlab chiqarish, moliya kapitali, ishlab chiqaruvchi kuchlarning fan-texnika inqilobi sharoitida yanada yiriklashuvi milliy iqtisodiyot doirasidan chiqib ketdi va yalpi eksportni xom ashyo hamda yokilgi bilan umumjaxon miqyosida ta’iinlashga utishni talab etdi.
Uning oqibati tarzida tashqi iqtisodiy alokalar kengaydi, iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishda tarkibiy sil jishlar hamda samaradorlikni yuksaltirishning muxim hamda mustakil omiliga aylandi.
Monopoliyalar kapital hamda ishlab chiqarishni yiriklashtirishning xalkaro mikyosiga chikdi. Transmilliy korporatsiya va transmilliy banklar uning asosiy ko‘rinishi bo‘lib goldi. Xozirgi davrda ular eng e’tiborli kapitalistik xujalik korxonalari tarzida ma’lum, shuni ham aytish lozimki, ularning ta’siri faqat iqtisodiyot bilan chegaralanmay, siyosatga ham daxldor. Chet ellarga bunday keng mikyosdagi ekspansiyaning asosiy sababi chet el foyda normasining g‘oyat yukoriligi edi. Masalan, amerika transmilliy kompaniyalarining 80-yillar urtalarida bunday foyda normasi boshga rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda urtacha 8,9%, rivojlanayotgan mamlakatlarda — 10%, AKShning uzida 6%ni tashqil etdi. Fransiyada eng yirik unta transmilliy guruxning chet ellarda olgan foyda normasi b — 8,3%, mamlakat ichida esa 1 — 11% doirasida bo‘ldi. Transmilliy kompaniyalarning chet ellardagi investitsiyalari geo- grafik jixatdan yorik ichki bozorga yoki foydali kazilmalarning katta zaxirasi bo‘lgan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. Transmilliy kompaniyalar odatda kichik yoki resurslarga kambagal mamlakatlarning ya xiniga ham yulamaydilar. Ularni bu joylarga faqat arzon ishchi kuchi jalb etadi, xolos. Ustama foyda olish, turli tarmond va mamlakatlarga kapital solish bilan birga transmilliy kompaniyalar iqtisodiy tanglik davrlarida yordam ham beradi. Bunday tangliklar turli mamlakatlarda turli vaktlarda ro‘y beradi. Shuningdek ular milliy iqtisodiyotda ortikcha ishlab chiqarish yuz bergan sharoitlarda yangi segmentlarni uzlashtirish yuli bilan bozorlarni kengaytirishga yordam beradi.
Xozirgi davrda raqobat o‘ziga xos kiyofa kasb etmokda. Narxlar soxasida raqobat ishlab chiqarishni xarajatlar eng kam bo‘ladigan mamlakatlarda bulga kuyishni, sifat bobida esa xalkaro ishlab chiqarish ixtisoslashuvini talab etadi.
Raqobat kurashining usullari ham o‘zgardi. Tobora iste’mol kiymati — sifat asosidagi raqobat narx bilan raqobat urnini egallab bormokda.
Narx bilan raqobat utmishda erkin bozor raqobati bo‘lgan, bozorda bir xil tovarlar harxil narxlar bilak sotilgan davrlarda paydo bo‘lgandi. Ishlab chiqaruvchi narxni pasaytirish bilan o‘z tovarini ajratib ko‘rsatishga, unga e’tiborni karati shga va pirovard natijada o‘zi istagan bozor xissasini egallashga erishgan. Xozirgi zamon bozor sharoitlarida narx bilan ochag, raqobat amal kilmaydi, chunki ishlab chik aruvchilardan biri narx ni pasa ytirishi bilan uning raqibi ham shu ishni qiladi, bu esa firmaning bozordagi mavkeini o‘zgartirmaydi, aksincha, umuman tarmoqdagi foydaning pasayishiga, asosiy fondlarni yangilash va kengaytirish uchun investitsiyalarning kamayishiga olib kyoladi. Okibatda kutilgan zafar va raqiblarni surib chigarish urniga kutilmagan xonavayronlik va sinish yuz beradi. Shu sababli sanoat monopoliyalari narxlarni iloji boricha uzokrok barqaror ushlab turishga, tannarxni hamda marketing xarajatlarini tobora pasaytirib, foydani kupaytirishga intiladi. Fan-texnika tarakkiyoti yutuklari tufayli raqobatning narx bilan bog‘liq bulmagan usullaridan foydalanishning zulay sharoitlari yuzaga keldi; Narxsiz raqobatda tovarning narxi emas, balki uning yukori sifati, past "iste’mol narxi", zamonaviy dizayni, servis xizmati, ishlab chiqargan firma shuxrati raqobat kurashining asosiy omiliga aylanadi.
G‘arbdagi firmalardan biri o‘zi ishlab chik argan EXM lar narxini lasaytirdi, chunki uning narxi 4000 dollar bo‘lgani xolda uni ishlatish xarajatlari yili- ga 3250 dollarni tashqil etar ediki, bu rak iblar kom pyut yerlaridan foydalanysh xara jatlariga nisba- tan juda ko‘p edi. Shunda firma narxi 5000 dollar bugai yangi EXM ishlab chiqardi, ammo endi undan foydalanysh xarajatlari yiliga 1250 dollarni tashqil etar edi. Natijada bu oroshali firma o‘z savdo xajmini 300% oshirishga erishdi! Shunday kilib, firma umumiy xarajatlarni (iste’mol narxini) 7250 dollardan 6250 dollarga, ya’ni 14% kamaytirishga erishdi. Xuddi shunday usul bilan televizor ishlab chiqaradigan firma o‘z raqibini bozordan surib chiqardi: raqibining narxi 400, foydalanysh xarajatlari 326 dollar bo‘lgan televizori urniga u xaridorlarga narxi 450, foydalanysh xarajatlari 125 dollar bo‘lgan televizorni taklif etdi.
Shuningdek tovarni qisqa muddatlarda yetkazib berysh, xodimlarni texnik jixatdan murakkab bo‘lgan tovardan foydalanishga urgatish, sarflanadigan energiya, metall mikdorini kamaytirish, atrof muxitning ifloslanishiga yul kuymaslik va boshqalar ham narxsiz rakrbat usullariga kiradi. Narxsiz raqobatning eng muxim omillari — kudratli savdo shoxobchalari hamda servis xizmati barpo etishdir. Masalan, yer kazish mashinalari ishlab chiqarish buyicha mashxur bo‘lgan "Katerpiller" Amerika firmasining 1000 ga yaqin maxsulot sotish va servis punktlariga ega bo‘lgan 200 dan ortik agentlari bor. Agentlarning ko‘pchiligi esa 2 mln. dollar atrofida kapitalga ega. Yaponiyaning "Nissan motor" firmasi o‘z avtomashinalarini AKShda 1100 diler punktlari orqali sotadi va xokazo. Bu kabi narxsiz raqobat katta moliyaviy chikimlarni talab etadi, ammo ko‘rilgan foyda xarajatlarning xammasini ko‘p martalab koplaydi. Reklama xamisha narxsiz raqobatning eng kuchli kuroli bo‘lib kelgan. Reklama madadi bilan firmalar o‘z tovarlarining iste’mol sifatlari xakidagi axborotni xaridorlarga yetkazish bilan birga uzlarining tovar, narx, savdo siyosatiga ishonchni ham shakllantiradi, milliy bozorda ham, tashqi savdoda ham ijobiy tasavvurni yaratishga intiladi.
Firmani boshqarishning marketing tarkibiy qismlari va birinchi navbatda bozorni kompleks tadkik etish va mark yetingni rejalash tiri sh ham narxsiz raqobat usullariga kiradi. 200 ta amerika kompaniyasi o‘rtasida utkazilgan surov shuni ko‘rsatdiki, tijorat muvaffakiyati uchun muximligi jixatidan yangi tovarlarni tayyorlash, uni ishlab chiqarish hamda bozor tadkikotini o‘tkazish bir xil darajada turadi. Sanoatchilar reklama, narx, maxsulot sotish tizimi va boshi alarni axamiyati jixatidan ulardan keyin kuyadilar.
Keyingi paytlarda firmalararo raqobatning narxsiz omillariga ilmtalab maxsulotlarni chiqarishga katta e’tibor berish, kapital mablaglarni ilmtalab tarmoqlarga kuplab yunaltirish rayem tusiga kirmoqda. Agar ilmiy tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlariga xarajatlar hissasi maxsulot sotish xajmining 5 va undan ortik foizini tashqil etadigan bulsa, mashinasozlik maxsulotlarini ilmtalab soxaga kiritish lozim. Shu nuqtai nazardan olganda elektron hisoblash texnikasi, alova jixozlari, elektron va elektr nazorat-ulchov asboblari, yarimutkazgichli asboblar, avtotexnika, yadro reaktorlari va boshqalar ilm- talab ishlab chiqarish hisoblanadi. Ammo yetakchi kapitalistik mamlakatlar eksportining umumiy xajmida ilmtalab maxsulotlar xissasi taxminan 30% ga yetib, turg‘un bo‘lib koldi va firmalarning dikkat - e’tibori ximiya, metallurgiya, tukimachilik, elektroenergetika va boshqa tarmoqlar korxonalaridagi an’anaviy jixozlarning ilmiy-texnika darajasini kutarishga karatilmokda.
Narxsiz raqobatning ijobiy jixatlari bilan bir katorda uning nokonuniy, girrom usullari ham bor; sanoat josusligi, ishlab chigarish sirlaridan xabardor mutaxassislarni og‘dirib olish, sirtdan Karaganda aslidan fark kilmaydigai, ammo sifati past qalbaki tovarlar ishlab chiqarish shular jumlasiga kiradi.
G‘irrom rakbat yuz berga n xollarda bexabarlik, yanglishuv va shunta o‘xshash sabablar uni oqlaydigan vaj bo‘la olmaydi. Sobiq Sovet tashqilotlarining girrom raqobat bilan bog‘liq da’volari buyicha chet el firmalari qurgan moddiy va ma’naviy zararni o‘z yonlaridan krplagan dollar ma’lum. Fransiyada chiqadigan Moyey jurnali mamlakatlariga qaraganda bunday eng faol taqlidchi soxtakor firmalar Marokash, Gonkong, Tayvan, Turkiya, Singapur, Koreya, Yaponiya, Shveytsariya, Meksika va Braziliyada joylashgan.
1983 yildagi Sanoat mulkini mux ofaza qilish buyicha Parij Konvensiyasiga muvofiq patentlar, modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqalar uning ximoyasiga olingan. Itellektual hamda sanoat mulkini muxofaza qilish buyicha koidalar va xalk aro konvensiyalarga rioya kilmaslik sudlashuv, hukuki buzilgan jismoniy va yuridik shaxslar ko‘radigan zararni qoplash tartibida katta mablag to‘lash ko‘zda tutiladi. Turli mamlakatlarda patent xuquqining xududiy tizimlari amal qiladi, olingan muxofaza xujjati yoki patent faqat ushbu davlat doirasida utadi. X ar bir mamlakatda patent egasiga beriladigan xukuklar asosan keng-torligi, "ixtiro". tushunchasining o‘ziga xos Tallinn, amal qilish muddatlari va ximoya najmi bilan fark qiladi. Ixtiroga berilgan patentlarning amal qilish muddatlari turli mamlakatlarda 15 yildan 20 yilga kadar, sanoat namunalariniki esa 3 yildan 15 yilgacha.
Maxsulotni eksport qilish xakidagi masalani xal etishda bu xarakat boshqalarning xukuklarini buzmasligiga va tajovuzlardan muxofaza kilinganiga ishonch nosil qilish zarur. Eksport tovarlarini patent xukukiy ximoya qilish tovarni kar kanday xalakitsiz ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini beradi. Firmalar patent ximoyasidan rakrbat kurashi usuli tarzida foydalanadi. Birinchidan, patent yoki boshqa muxofaza xujjati bilan ximoyalangan tovar ximoyalanmagan tovarga nisbatan qimmat va yukori baxolanadi. Shu sababli patentlash uchun ko‘rsatma o‘ziga xos reklama orkali ta’sir ko‘rsatish vositasi hisoblanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchi patent xuquqiy himoyadan foydalanib, o‘z raqiblarini huddi shunday maxsulot taiyerlash, undan andaza olish imkoniyatidan maxrum etadi, natijada o‘z marini yukori monopol narxlarda sotadi. Texnik jixatdan murakkab turadi. Sanoatchilar reklama, narx, maxsulot sotish tizimy va boshi alarni axamiyati jixatidan ulardan keyin qo‘yadilar.
Keyingi paytlarda firmalararo raqobatning narxsiz omillariga ilmtalab maxsulotlarni chiqarishga katta e’tibor berish, kapital mablaglarni ilmtalab tarmoqlarga kuplab yunaltirish rayem tusiga kirmokda. Agar ilmiy tadgikot va tajribakonstruktorlik ishlariga xarajatlar xissasi maxsulot sotish xajmining 5 va undan ortik foizini tashqil etadigan bulsa, mashinasozlik maxsulotlarini ilmtalab soxaga kiritish lozim. Shu nuqtai nazardan olganda elektron hisoblash texnikasi, alova jixozlari, elektron va elektr nazorat-ulchov asboblari, yarimo‘tkazgichli asboblar, avtotexnika, yadro reaktorlari va boshqalar ilitalab ishlab chiqarish hisoblanadi. Ammo yetakchi kapitalistik mamlakatlar eksportining umumiy xajmida ilmtalab maxsulotlar xissasi taxminan 30% ga yetib, turgun bo‘lib koldi va firmalarning diqqat - e’tibori ximiya, metallurgiya, tuqimachilik, elektroenergetika va boshqa tarmoqlar korxonalaridagi an’anaviy jixozlarning ilmiy-texnika darajasini kutarishga karatilmokda.
Narxsiz raqobatning ijobiy jixatlari bilan bir katorda uning nokonuniy, girrom usullari ham bor: sanoat josusligi, ishlab chigarish sirlaridan xabardor mutaxassislarni ogdirib olish, sirtdan Karaganda aslidan fark kilmaydigai, ammo sifati past kalbaki tovarlar ishlab chiqarish shular jumlasiga kiradi. Fransiyada chikadigan Moyey jurnali mamlakatlariga qaraganda bunday eng faol taqlidchi soxtakor firmalar Marokash, Gonkong, Tayvan, Turkiya, Singapur, Koreya, Yaponiya, Shveytsariya, Meksika va Brailiyada joylashgan.
1983 yildagi Sanoat mulkini muxofaza qilish buyicha Parij Konvensiyasiga muvofik patentlar, modellar, sanoat namunalari, tovar belgilari, firma nomlari va boshqalar uning ximoyasiga olingan. Intellektual hamda sanoat mulkini muxrfaza gilish buyicha koidalar va xalk aro konvensiyalarga rioya kilmaslik sudlashuv, xukuki buzilgan jismoniy va yuridik shaxslar kuradigan zararni koplash tartibida katta mablag tulash kuzda tutiladi. Turli mamlakatlarda patentg xuquqining hududiy tizimlari amal qiladi, olingan muxofaza xujjati yoki patent faqat ushbu davlat doirasida utadi. Har bir mamlakatda patent egasiga beriladigan huquqlar asosan keng-torligi, "ixtiro". tushunchasining o‘ziga xos Tallinn, amal qilish muddatlari va ximoya hajmi bilan farq qiladi. Ixtiroga berilgan patentlarning amal qilish muddatlari turli mamlakatlarda 15 yildan 20 yilga kadar, sanoat namunalariniki esa 3 yildan 15 yilgacha.
Maxsulotni eksport qilish xakidagi masalani xal etishda bu xarakat boshqalarning xukuklarini buzmasligiga va tajovuzlardan muxofaza kilinganiga ishonch nosil qilish zarur. Eksport tovarlarini patent xukukiy ximoya qilish tovarni kar kanday xalakitsiz ishlab chiqarish va sotish imkoniyatlarini beradi. Firmalar patent ximoyasidan rakrbat kurashi usuli tarzida foydalanadi. Birinchidan, patent yoki boshqa muxofaza xujjati bilan ximoyalangan tovar ximoyalanmagan tovarga nisbatan kimmat va yukori baxolanadi. Shu sababli patentlash uchun ko‘rsatma o‘ziga xos reklama orkali ta’sir ko‘rsatish vositasi hisoblanadi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchi patentxukukiy ximoyadan foydalanib, o‘z raqiblarini xuddi shunday maxsulot tayyorlash, undan andaza olish imkoniyatidan maxrum etadi, natijada o‘z marini yukori monopol narxlarda sotadi. Texnik jixatdan murakkab bo‘lgan tovarlar uchun nisbatan qisqa, ammo barqaror patent ximoyasidan foydalaniladi. Ishlanma sanoat tarmoqlarida ipshab chiqarish sirlari, texnikaviy yechimlar "nou-xau" bilan muxofaza kilinadi. Keng iste’mol mollari ishlab chiqaruvchilar chet ellarda sotish oldidan o‘z tovarini sanoat namunasi guvoxnomasi bilak ximoya qiladilar. Sanoat namunasiga beriladigan guvoxnomaning amal qilish muddati uzoq emas, amalda tovarning xayetiy sikli davomiyligiga teng keladi. Tovar belgisi esa maxsulot muxofazasini sanoat namunasi guvoxnomasining amal qilish muddati tugaganidan keyin ham ta’minlaydi. Shu sababli eksporter o‘z xukuklarini kengrok ximoya qilishi mumkin. Eksport kilinadigan maxsulotni ayni bir vaktning uzida bir qancha muxofaza xujjatlari bilan ximoyalash "patent soyaboni" va "patent dastasi" deb ataladi. Ammo buning uchun tovar tegishli muxrfaza xujjatlari berishda kuyiladigan texnikaviy, estetik va boshqa talablarga javob berishi shart.
Tarmoq ichida va tarmoqlararo, narx va narxsiz rak obat usullari bilak birga marketing soxa sida raqobatning uchta turi bulishi mumkin.
Funksional raqobat — bir extiyo'jni qondirishning juda ko‘p har xil usullari mavjud bulishi bilan bog‘liq. Masalan, chankoklikni suv, sharbat, ichimlik, choy va sut qondirishi mumkin. Sport tovarlari yoki yozuv jixozlari va shunta uxshashlarning harxil turlari bir-biriga ham funksional raqobatchilar hisoblanadi. Firma vatto g‘oyat noyob tovar ishlab chika ruvchi bo‘lgan pollarda ham funksional raqobat bilan hisoblashishiga to‘g‘ri keladi.
Tur raqobati bir maksadga muljallangan turlicha, ammo g‘oyat muxim tomonlari bilan ajralib turadigan tovarlar ma vjud sharoitda paydo bo‘ladi. Maalan, bir sinfga mansub, ammo dvigateli kuvvati harxil bo‘lgan besh urinli avtomobillar.
Buyum raqobati firmalar tomonidan moxiyat e’tibbri bilan bir xil, lekin sifatli kilib tayyorlangani yoki xatto sifati ham bir xil tovarlar ishlab chiqarilishi natijasida paydo bo‘ladi. Aksariyat xollarda bunday raqobat firmalararo raqobat deb ham yuritiladi, lekin yukorida tilga olingan raqobat turlari ham firmalararo bulishini nazardan somnit kilmaslik darkor.
Raqiblar tovarlari uzaro kiyoslanib, ulardan harbirining raqobatbardopshigi darajasi anixlanadi.
Xaridorlar fe’l-atvorlarini tadjik qilish shuni ko‘rsatadiki, kiyoslash va tanlash jarayonida foydali samara (R) sotib olish va foydalanish xarajatlari (solishtirma foydali samara)ga nisbatan o‘ziga uxshash tovarlarga Karaganda eng yukori bo‘lgan tovar xaridor tomonidan yukori baxolanadi, shu sababli bir tovarning jami boshqa tovarlarga nisbatan ustunligi, afzal deb e’tirof etilishini kuyidagicha ifodalash mumkin:
Р
К = — —> мах
С
Xuddi shu yefoda umumiy ko‘rinishda tovar raqobatbardoshligining sharti hisoblanadi. Doktor P. S. Zavyalov fikricha, "Raqobatbardoshlik deganda tovarning bozordagi xaridorgirligini ta’minlaydigan iste’mol va kiymat tavsiflari majmuini, ya’ni uxshash raqobatchi tovarlarni ayirboshlashga taklif katta bo‘lgan sharoitlarda xuddi shu tovarning pulga ayirboshlanish kobiliyatini tushunmok lozim".
Dasturning eng muxim belgisi ham shundaki, u "sifat tugaraklari" yoki statistik nazorat singari usullarni bekor kilmaydi, balki uning moxiyatida yotgan goyalarni "sifatning umumiy kiymati" va "ishni boshidan to‘g‘ri xil" kabi maksadlarga urgu berib rivojlantiradi.
Yaponiyada rak obatbardosh maxsulotlar chiqarishni zamonaviy tashqil etish variantlaridan biri — "Kan- ban" ishlab chiqarish tizimi hisoblanadi. Bu tizim "Tayota" kompaniyasi zavodlarida kullaniladi. "Kanban" kartochka tizimi biran ayni paytda foydalaniladigan uskunalarni diagnostik ulchov asboblari bilan jixozlashni nazarda tutadi. Biron bir nosozlik paydo bulishi bilan asboblar mashinalarni avtomatik tarzda tuxtatadi. Ishchilar yoruglik taxtasida tuxtagan mashina nomerini kurib paydo bulgak nuksonni sozlaydi yoki bartaraf etadi. Bunday yondashuv avtomatlashtirishning kamchiliklarydan biruni — uskunalar sozdan-maganligi bilan bog‘liq bo‘lgan nuksonli detallar tayyorlashni bartaraf etadi.
G‘arbda yapon usullaridan ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirish mumkin emas degan fikrlar tobora kuprok eshitilmokda, bu usullar aksariyat usha xalk an’analari bilan bog‘li k degan karashlar ham yuk emas. Ammo yapon sanoatining yutugini sof yapon xayet tarzi va madaniyatiga bog‘liq kilib kuyishning nourinligi Angliyada raxbariyati yaponlardan bo‘lgan birinchi zavodlar ochilishi bilak isbot etildi. Bu zavodlar xuddi Yaponiyadagi singari yukori sifatli maxsulotlar ishlab chiqara boshladi. Yapon boshi aruv tizimining asosiy negizi va siri, raqobat kuvvati yukori bo‘lgan maxsulot yaratishning siri birinchi navbatda o‘z bilimlaridan xam, boshi a mamlakatlar sanoatchilari tajribalaridan ham foydalana bil ish va ularni umumlashtirish maxoratidadir.