Neft na gazning kajik xujaligida tutgan urni. Uzbekiston neftgaz sanoati va geologiyasining tarakkiyoti

NEFT NA GAZNING KAJIK XUJALIGIDA TUTGAN URNI. UZBEKISTON NEFTGAZ SANOATI VA GEOLOGIYASINING TARAKKIYOTI
Neft Ye;a gaz insoniyatga juda kadimdan ma’lum bulib, ulardan olinadigan max,sulotlarning x,alk xujali- gida tutgan urni, xamda ularga bulgan talabning ortishi yil sayin usib bormokda. Neft va gazning xozirgi zamon tarakkiyotidagi xal k, xujaligida tutgan urnini kuyida- gicha tasavvur kilish mumkin: dunyodagi neft va gaz berayotgan , kuduklar faoliyati bir sutkaga barchasi barovariga tuxtagan takdirda yer yuzida kanday vokea sodir bulishi mumkin? Neft tub ma’noda sanoat tomirida okdyotgan kon misoli uni xdrakatga keltirib turibdi. Yok,ilgi turlarining barcha manbalari ichida neft va gazning ulushi ayniksa Uzbekiston uchun salmoklidir. Kuyida buni anik rakdmlar misolida kurib chikamiz.
1.1. Neft va gazning xalk xujaligida tutggan Urni
1860 yilda Dunyo mikyosida ishlatilgan energiyaning 74% utin va surragatlar (yokilganing sun’iy turlari: gshsta kumir, torf, yonuvchi slanes, tezak va x,- k.)dan, 24,7% - kumirdan va 1% - neftdan (tabiiy gaz bilan birga) olingan. Kurinib turibdiki, usha vakgda neftning salmogi umumiy energiya mikdoridan juda kam, gazniki esa dsyarlik bulmagap. 1900 yilga kelib utip va surragatlar salmogi 57,6 % ni, kumir - 39 % ni tashkil etdi, neft esa - 2,3% ga yetdi, yonuvchi gaz esa - 0,9% ni tashkil etdi. Shundan sung energiya manbai sifatida. kumirning salmogi tez usa boshladi va 1910 yilda butun
energiyaning 65 % i kumirga gugri keldi, utin - 16 % ni, usimlik va x,ayvonot chikindilari - surragaglar - 16% ni, neft - 3% ni tashkil etdi (tabiiy gazdan usha davrda foydalanilmagan).
1930 yillarga kelib birlamchi energiya ishlab chikaruvchi manbapar strukturasi uzgara boshladi, kumirning energiya manbai sifatidagi salVIOFH 50% ga tushdi, neftning salmogi esa 15% ga yetdi, gaz x.am ishlatila boshlandi va u 3% ni tashkil kildi. K,olgan 32% ni esa gidroenergiya, utin va surragatlar tashkil etli.
1970 yillarga kelib butun Dunyo energiya balansida neft 34 %, gaz 18 % ni tashkil etdi, kumir 32 %, utin 10 %, energiyaning boshka manbalari 6 % ni gashkil etdi.
1998 yilda Dunyo buyicha energiyaning manbalari K>yidagicha taksimlangan: neft - 39 %, gaz - 22 %, kumir
- 26%, gidroelektrostansiya ar - 7%, atom elektrostan- siyalari - 6%. Kurinib turibdiki, neft va gaz jamiki energiya manbalarining 61% ini tashkil kilmokda.
Uzbekistonda esa birlamchi energiya ishlab chikarishda neft va tabiiy gazning ulushi nix,oyatda yukori: tabiiy gaz - 83%; neft - 13%, kumir - 3%, gidroenergiya - 1%.
Demak, Uzbekistonda neft va tabiiy gazni birlamchi energiya manbai sifatida ishlatish Dune amaliyotiga nisbatan 157 % dan kupini tashkil kilar ekan
Bunday x,olat bugungi kunda energetika sox,asida yok,ilgi energiya ishlab chikaruvchi manbalar strukturasini jax,on amaliyotiga mos keladigan x,olatda rivojlantirish- ni talab etadi. Chunki, neft va tabiiy gaz >rni k,aytadan 1'ulib boraveradigan manbaa emas.
Neft pa gaz birlamchi energiya ishlab chikaruvchi yonilki sifatida ishlatilishi bilan bir katorda ular tarkibidan etai, etilen, polietilen, etil spirti, atsigelen, propan, propilen, polipropilen, plastik massalar, butan, butilen, izobutan, butadien, sintetik kauchuk, benzol, aseton, turli eritmalar, sun’iy tolalar, oltingugurt, korakuya va yana kuplab shu kabi maxsulotlar olinadi. Xozirgi kunda tabiiy gazlardan olinayotgan max,suloglarning turlari kundan-kunga ortib bormokda. 1
tonna sintetik kauchuk olish uchun 2 tonna etil spirti yoki 9 tonna don, yo bulmasa 22 tonna kartoshka yoki 30 tonna kand lavlagi kerak buladi. Ushbu max,sulotlarni 5 tonna suyultirilgan gazdan x,am olish mumkin, uning tannarxi esa, boshka max,sulotlardan olinganiga nisbatan ancha fark kiladi. Bunday kulaylik boshka moddalar olishda x,am kuzatiladi.
1. 2. Uzbekiston neftgaz sapoati va geologiyasining tarakkiyoti
Uzbekiston neftgaz sanoati tarixi kator asar- larda aks ettirilgan: "Neftyanaya i gazovaya promыshlen¬nost Uzbekistana" (F.P.Leksashev, A.M.Xutorov), "Razvitie neftyanoy promыshlennosti v Uzbekistane" (Z.S.Livitin), "Kudratli energiya manbai" (A.J.Jura- kulov), "Toplivno-energeticheskiy kompleks Sredne¬aziatskogo ekonomicheskogo rayona" (P.K.Savchenko,
A.R.Xujaev), "Buxoro-Ural" (O.M.Akromxujaev) va eoshkalar. Bu manbalar chukur tadk,ikot va taxlil asosida yaratilgan bulib, kuplab tarixiy dalil va ^akdmlarga boydir Ammo, ular 120 yillik tarixga ega Uzbekiston neft va gaz sanoati uchun yetarli emas. Ayniksa, Uzbekistonning mustakdllik yillarida bu sox,ada erishgan jisщiy yutukdari ^ak,ida fikr yuritish mak,sadga muvofik,.
Mustak,illik yillarida Uzbekistonda neft va gabiiy gaz kazib chikarish keskin ortdi. Tabiiy gaz eksporta yil sayin ortib bormokda. Mustakilligimiz tufami k,ulga kiritgan muvoffakiyatlarimiz, k,olaver- sa, mamlakatimiz olimlari, neftgaz konlarini kidi- ]euvchilari va konchilarining, kuruvchilarning, umuman sox,aning fidokorona ishchi va xizmatchilarining 14agonatli mex,natlari evaziga ochilgan yangi konlar, ishga gushirilgan yangi inshootlar, magistral gaz kuvurlari, kompressor stansiyalarda uz timsolini topgan.
Agar mustakillik yillarigacha Uzbekistonda 35-40 mlrd. m3 tabiiy gaz va 1,5-2,0 mln. tonna suyuk, uglevodorod kazib olingan bulsa, mustakillik yillarida tabiiy gaz kazib chikarish 59 mlrd. m3 (2004), suyuk, uglevodorodlar esa 7- 8 mln. tonnani tashkil etdi.
Tabiiy gaz fakatgina yonilgi sifatida ishlatilgan bulsa, xrzirda ulkan x,isoblangan «Shurtonggaz» kimyo majmuasi ishga tushirilib tabiiy gaz tarkibidan etan ajratilib etilen, sung polietilen x,amda propan-butan l,isobiga suyultirnlgip gaz ishlab chik,arilmokda.
XXI asr talablariga tula javob bera oladigan, zamonaviy Buxoro neftni kdyta ishlash zavodi, noyob Kukdumalok, kompressor stansiyasi, X>jaobod yerosti gaz ombori kurib ishga tushirildi
K,ator magistral gaz kuvurlari kurilib gaz uzagish tarmogi mukammallashtirildi. Bular jumlasiga Gazli- Nukus, Gazli-Kogon, Yangier-Toshkent, Muborak-Yangier- Rallaorol kabi umumiy uzunligi 1000 km dan ziyod bulgan magistral gaz kuvurlarini kiritish mumkin.
K,ator neftgaz ob’ektaari kaytadan ta’mirlanib ishlab chikarish zamonaviy talablar asosida tashkil etildi. Masalan, Fargona neftni kayta ishlash zavodi ta’mirlanib tarkibida oltingu1'urg voderodi bulgan neftni kayta ishlab dizel yokilgisini jaxon standarti darajasida ishlab chikaruvchi gidrodesulfirin kurilma- si kurilib ishga tushirildi. Muborak gazni k,ayta ishlash zavodida yangi kuvvatlar - gazni tozalovchi bloklar, propan-muzlatgich kurilmasi bunyod etildi. Yangier va Muborak kompressor stansiyalarida kator yangi agregatlar kurilib, gaz tarmogidagi bu muxim ob’ektlar kaytadan ta’mirlandi. Shurtong gazkoldensat konida yer katlamidan olinadigan tabiiy gazni kayta ishlashni tula ta’minlab berish maksadida gazni sikib beruvchi kompressor stan¬siyasi Shurtong konida kurilib ishga tushirildi.
K,ator muxim neftgaz loyix,alari bugungi kunda amaliyogga tatbik etilib yangidan-yangi inshootlar kad kutarmokda.
Mustakillik yillarida Uzbekistonda unlab yangi neftgaz konlari anik^aandi. Ayniksa, bu borada Ustyurt ulkasida olib borilayotgan geologiya kidiruv ishlari dik,k,atga sazovordir. Bu yerda mustakdllik yillarida bir kancha konlar anikdanib ishga tushirildi.
Mustakillik yillarigacha kam istikbolli xisob- lingan bu ulkaga xorijiy neftgaz kompaniyalarining kizikishi ortdi. Uzbekiston neftgaz sanoatining mustak,illik yillarida erishgan yutuklari respublikada ya ratilgan kulay investitsion mux,it asosida amalga oshirilib, kator chet el - Yaponiya, Rossiya, Fransiya, AKD1, Izroil, Germaniya, Italiya, Kanada kabi davlatlar- dagi yirik kompaniyalar ishtirokila kulga kiritilli.
Bugungi kundagi neftgaz sanoatining strukturasi, kuvvati, boshkaruv uslubi jax,onning bu sox,adagi yirik kompaniyalari singari tula bozor ik,tisodi talablariga javob berib oktyabr inkilobi yoki sobik Ittifok tuzumidagidan tubdan fark kiladi.
Oktyabr inkilobiga kadar Uzbekiston xududida neft konlarini izlash, kidirish va ishlatish bilan sanokdi shaxsiy korxona va artellar shugullangan. Ular kzn kidirish ishlarini rus olimlarining tadkikotlari, taxmin va taxdillari asosida olib borishgan. Neftga boy x,ududlarni kursatuvchi kartalar xam tuzilgan. Rus tvdbirkorlaridan D.P.Petrov va A.D.Germanlar ana shu manbalarga ishongan xolda Fargona vodiysidagi ba’zi maydonlarni arzon-garovga sotib olishgan.
1880-1883 yillari Fargona vodiysidagi Kamish- boshi nomli maydonda chukurligi 20-30 metrli 4 ta kuduk Kazilgan. Bu kudukdar zarbali usul bilan kavlangan. Ularning devorlari taxta bilan k,oplanib, neft maxsus uRus tadbirkori D.P.Petrov 1885 yilda Shursuv maydonida ikkita kuduk (aslida shaxtasimon chukurlik) kazdirishga muvoffak buldi. Kazdirilgan inshootlardan bir kunda 400 - 500 kg nefg tortib (kazib) chikarilib, undan maxsus kozonda kerosin va kora moy ajratib olina boshlangan. Aynan shuning uchun x,am manbalarda Uzbekis- tonda neft sanoatining boshlanishi 1885 yildan deb kursatilgan.
1898 yilda muxdndis S.A.Kovalevskiy boshchiligi- dagi bir gurux, tadbirkorlar mashxur geolog-paleontolog G.D.Romanovskiy tavsiyalariga tayanib Chimyon, Yorkutan (Fargona vodiysi) kishloklari atrofida neft koni kidirishga kirishishdi, 1901 yilda mexanizatsiyalashti- rilgan dastgox, yordamida (zarbalash usulida) birinchi 6ypF kudugini parmalashga kirishildi. Undan 1904 yilda k.udz'k, chukurligi 278 metrga yetganda neft katlami ochilib, unds.n sutkasiga kariyb 130 t dan neft otilib chik,a boshladi. Mazkur kon asosida 1904 yilda "Chimyon neft jamiyati" tuzildi. Shu yili S.A.Kovalevskiy tomonidan Vannov neftni kayta ishlash zavodi kurildi. U asosan neftds.n kerosin olishga moslashtirilgandi. Kerosin va koldik kora moy Urta Osiyo, Afgoniston, Xitoy bozorlarida sotilgan. Keyinchalik Chimyondan Vannov zavodigacha neft uzatish kuvuri x,am kurilgan. 1907 yilda Chimyon koni va Vannov neftni kayta ishlash zavodini "Nobel" firmasi sotib oladi. 1907 yilda Chimyon yonidagi Yorkutg.n maydonida xam neft koni ochilib, u 1910 yilda ishga tushirilgan. 1901 yilda Maylisoy maydonida 168 metr chukurlikdan neft otilib chikkan. Kuduk sutkasiga 25 gonnagacha max,sulot bera boshladi. 1903 yilga kelib bu kon negizida x,am korxona tashkil etilgan.
1909 yilda Selroxo neft kazib chikarish korxon*- si tashkil etilib, 1912 yilga kelib uni "SANTO" (Sred¬neaziatskoe neftyanoe torgovoe obщestvo) jamiyati sotib oladi. 1914 yilda "SANTO" konida neftni kayta ishlash zavodi kuriladi. Mazkur zavodda asosan kerosin va kora moy (mazut) ishlab chikarilib, u 1950 yillargacha x,am ishlab turgan. 1930 yilda "SANTO" jamiyati tugatiliZ, "KIM" (Kommunisticheskaya internatsionalnaya molodyoj) nomli neft koni korxonasi (neftepromыsel) tuzildi va konchilarning shax,archasi xam shu nom bilan ataldi. 1917 yilga kelib bir yilda "Chimyon neft jamiyati" 12 ming tonna, "SANTO" jamiyati 27 ming t neft kazib olgan.
1926 yilda Shursuv maydonida neft k,atlamlarn! :n
kidirish ishlari kayta boshlanadi. 1927 yilda bu izlanishlar ijobiy natija berib, kuduk neft katlamiga yetadi va undan katta bosimda neft otilib chikadi.
Chukurligi 200-300 metr bulgan kuduklar 1,5-2 yil davomida kovlangan. Kuduk, devorlarini kulashdan saklash uchun u taxtalar bilan masgax,kamlangan. Neft va suv kdtlamlari bir-biridan ajratilmagan. Neftni chikdrib olish uchun uzun chelaklar ishlatilgan. Ular ot yoki eshak yordamida yer satx,iga tortib chikarilgan. Keyinchalik neftni yer ostidan surib chikaruvchi nasoslar paydo buldi, lekin ularning gebratkichlari x,am yogochdan yasalgan. Bunday tebratknchlar utgan asrning 50-yillarigacha ishla- tilib kelingan. Bir nechga kuduk, tebratkichini bir joydan x,arakatga keltiruvchi jix,ozlar x,am bulgan. Ular guruxli yuritgich deb atalgan. AKD1ning "Simpliks" firmasi yasagan guruxli yuritkich Chimyon va Yorkutan konlarida 1946 yillarda x,am ishlab turgan. Ularning ish unumi, ishlab chikarish x,ajmi past bulgan. M'asalan, kuduklarni parmalash \ajmi 1913 yilda 1800 m ni, 1927 yilda 2500 m ni, 1929 yili 3200 m ni tashkil etgan. Ikki yil mobaynida 10 ta kuduk parmalangan. Xozir bunday aslaxa - asbob-uskunalarni, texnologik jarayonlar maketini muzeylarda kurib, kitoblarda ukish mumkin.
1933 yilda Moskva neft geologiyasi va razvedkasi ilmiy-tekshirish institutining tavsiyasiga binoan Xono- bod maydonida 547 m chukurlikda kavlangan razvedka kudugidan neft favvorasi otilib chikkan. Keyinchalik bu maydonga "Neftobod" degan nom beriladi. •
Yukoridagilardan kurinib turibdiki, Uzbekiston- da dastlabki neftgaz konlari Fargona botikligida topilgan va ishga tushirilgan.
Neftgaz geologiyasining rivoji x,am avvalom bor Fargona toglararo botikligining geologiyasini, bu xududning neftgazga istikbolligini urganish va yangi neftgaz tuplamlarini kdsirib topish ishlari yunali- shini belgilash bilan boglik bulgan.
Bu boradagi tadkikoglar uz samarasini berib Fargona botikligida kdtor yangi neftgaz konlari XX asrning ikkinchi yarmida kidirib topildi va ishga
tushirildi: Janubiy Olamushuk, Garbiy Polvomtosh,
Xujaobod, Andijon, Sharixon, Buston va shu kabilar.
Darx,akik,at Fargona irovinsiyasini chin ma’noda Uzbekiston neftgaz sanoatini beshigi deb atasak kech
mubolaga bulmaydi. Chunki nafakat neftdan. balki gazdan birinchi marta foydalanish xam respublikada shu provinsiyadan boshlangan.
1944 yilda Fargona vodiysidagi Andijon konidan Andijon shaxrigacha gaz kuvuri kurilib ilga tushirildi. Sung 1951 yili Polvontosh konidan gaz kazib chikarila Ooshlandi.
Uzbekistan Respublikasida Fargona botikligidan sung ikkinchi urinda nefggazgeologiyasining rivoji Surxondaryo megasinklinalini tadkik, etish bilan boglik buldi.
Surxondaryo vodiysidagi Xovdog maydonida 1933 yshshing noyabr oyida geolog N.P.Tuaev tavsiyasiga binoan birinchi chukur razvedka kudugini parmalashga kirishildi.
1934 yil 6 fevralda bu kuduk 158 m ga yetganda neft favvorasi otilib chikadi. Neft katlami naj-yeogen davri yotkizikdari oxaktosh va g’ps TOF jinslaridan iborat bulgan. Undan bir kecha-kunduzda kariyb 100 t neft otilib chikkan. Bunday muvoffakiyatdan ragbatlangan razvedkachilar usha yili yana 4 ta- kuduk parmalaydilar va ularning xar biridan sutkasiga 75 - 100 t dan neft chika boshlaydi. Xatto, bitga k}Dukdan (187 m chukurlikdan) sutkasiga 650 t neft otilib chikadi.
Bundan xabar topgan nefg geologiyasi dargalaridan biri - akademik I.M.Gubkin Surxondaryoga yetib keladi. Mashxur olimning Xovdog koniga kelishi katta tarixiy vokea bulgan edi.
Xovdog konidan sung 1936 yilda Termiz shaxri- ning shimol tomonida Uchkizil koni ochildi. B> ikkita kon negizida 1936 yilda "Termizneft" tresti tashkil etildi. Trestning asosiy vazifasi mavjud konlarni ishlatish va janubi-garbiy Uzbekistonda neft konlarini kidirishdan iborat bulgan. "Termizneft" tresti Surxon¬daryo viloyatidan tashkari Kdshkadaryo, Buxooo viloyatlari xududlarida \am neft kdadirish ishlarini olib bordi. Shu davr ichida, anikrogi 1939 yilda Kukavdi neft komi ochilib, 1940 yilda ishga tushirildi.
Surxondaryo voxasidagi geologiya kidiruv ishlari natijasida Lalmikor, Amudaryo, Kushtor. Mirshodi, Gajak neft va gaz tuplamlari kidirib topildi.
Fargona va Surxondaryo ulkalaridan sung geologiya k.idiruv ishlari Yearbiy Uzbekistonning Buxoro tektonik g egonasida olib borildi.
1953 yilga kelib Buxoro tektonik pogonasida birinchi gaz koni Setalantepa maydonida ochildi. Bu esa u’ navbatida bu ulkada geologiya-kvdiruv ishlarining rivojlanishiga sabab buldi. Natijada 1956 yilda ulkan G'azli koni topildi. Uning zaxirasi 500 mlrd. m3 ga yakin bulib, tabiiy gaz tarkibi oltingugurt-vodorodidan xoli edi. Bu esa konni tez orada ishga tushirish imkonini berar edi. Gazli konida jadal burgalash ishlari bilan bir katorda utgan asrning 60 yillarida Rossiya ning kator ulkalaridagi sanoat ob’ektlariga, jumladan, Uralga tabiiy gaz yetkazib berish maksadida «Buxoro-Ural» transkontinengal gaz kuvuri kurilib ishga tushirildi.
XX asrning ikkinchi yarmida murakkab tuzilishga zga bulgan, yura davrining tuz katlamlari ostida yotuvchi karbonat TOF jinslari tarkalgan Chorjuy tektonik pogonasi uzlashtirila boshlandi. Natijada, bu tektonik pogonada nixoyatda ulkan bulgan gazkondensat, neft konlari kidirib topildi va ishga tushirildi. Bular jumlasiga Shurtong, Zevardi, Pomuk, Olon, Kukdumalok, Shimoliy Urtabulok, Kuruk konlari kiradi.
Chorjuy tektonik pogonasidan sung 1960 yillarda neftchi geologlar dikkat e’tibori Ustyurt tekisligiga k;aratildi.
Geologiya kidiruv ishlari bu ulkada mustakillik yillarida, ayniksa, Uzbekistan Respublikasi Yazirlar ^xkamasining 2000 yil may, dekabr oylarida kabul k.ilingan maxsus karorlari asosida jadal rivoj topdi.
Ustyurt ulkasiga Farogona vodiysidan, K,ashkadaryo Yeoxasidan burgilash kurilmalari, burgichilar, geologlar, geofiziklar jalb etildi.
XX asrnin! 90-yillari boshida bu ulkada atigi 2 ta burf-stanogi ishlagan bulsa, bosh^a ■ --- lardan
jalb etilgandan sung ularning soni 12 taga yetkazildi.
Ustyurt ulkasida mustakillik, yillarida Urga, Sharkiy Berdax, Uchsoy, Surgil kabi kator gazokondensat konlari topilib, ulardan ayrimlari ishga tushirildi.
Uzbekiston neftgaz geologiyasining rivojlanishida kdtor olim va mugaxassislarning xizmati cheskiz. B u borada I.M.Gubkin, A.X.Xodjimatov, G.EpifanoE, A.X.Rashidov, T.IUbayxujaev, N.X.AlimuxamedoE;,
A. A.Bakirov, A.G.Boboev, O.M.Akromxujaev, Ye.M.Abeto,
N.B.Vassoevich, G.)S.Dikenshteyn, Sh.G.Saidxujaev,
B. A.Kudryakov, M.E Egamberdiev, O.A. Rыjkov, S.T.To- lipov, R.N.Xaimov va nomlari sanab utilmagan, lekin xizmatlari fan va ishlab chikarish oldida cheksiz bulgan neftgaz geologiyasining kdtor dargalarini eslash ularning xogiralarini tiklash neftgaz geologiyasi soxasida yetishib chik.ayotgan yosh avlodning vazifasidir.