Jdpu antiplag uz (ID: 3921) Tashkilot: Hisobot "Antiplag. Uz" servisi tomonidan taqdim etilgan hujjat to'G'risidagi ma'lumotlar

1
2
1
13
1
13
17
15
10
1

---

42 
Binobarin, chinakam badiiy hodisa o‘ziga xos olam va u o‘zining 
qoidalarigagina muvofiq keladi. Shu bois, asl badiiy hodisa bir bor yaraladi, 
unda takror yo‘q. Alohida ruh, muallifning o‘zigagina xos nuqtai nazari 
takrorni taqozo etuvchi qonuniyat qoliplariga sig‘maydi.
Badiiy asar uslubi, shakliy-uslubiy izlanishlarning nazariy asoslari bilan 
bog‘liq ayrim masalalar o‘zbek adabiyotshunosligida A.Fitrat, I.Sulton, 
T.Rasulov. B.Sarimsoqov, O‘.Nosirov, H.Umurov, H.Boltaboev singari 
olimlarimizning adabiyot nazariyasidan bahs yurituvchi qo‘llanma va 
risolalarida muayyan darajada yoritilgan
3
.
Rossiyalik adabiyotshunos olimlardan E.Sidorov, M.B.Xrapchenko, 
G.N.Pospelov, 
A.N.Sokolov, 
B.Suchkov, 
YU.Borev, 
O.Larmin, 
L.Novichenko, YU.Surovsev, V.Shklovskiy, V.Dneprov, B.O.Eyxenbaum, 
P.Medvedov, 
xorijiy 
olimlardan 
Ar.Grigoryan, 
A.Genis 
kabi 
adabiyotshunoslarning qator tadqiqotlarida ijodiy individuallik masalaning u 
yoki bu jihati o‘rganilganligini alohida ta’kidlash lozim
1
.
Shu asnoda O’ktam Usmonov hikoyalarida ham o’ziga xos teranlik, 
yuksak mahorat bilan kashf etilgan jumlalar, tasvirlar, maqollar, afarizmlar 
o’rin olgan. Bundan ijodkorning uslubini yuqori pog’onalarda ekanligini bilib 
olamiz. Lekin O’ktam Usmonov hikoyalarini kamchilikdan holi deb 
bo’lmaydi. Bizningcha, muallifning hikoyalari Qozoqboy Yo’ldoshev 
aytganidek, zerikarli, zavq bilan o’qilmaydigan hikoya emas
2
! 
O’ktam Usmonovning “Maktab derazasi” hikoyasini o’qib chiqar 
ekanmiz, sarlavhaga qarab voqealar rivoji aynan maktab xotiralari bilan 
bog’liq ekanligini anglab olamiz. Hikoya qahramoni yozuvchi tomonidan 
aynan ta’riflangan bo’lmasada, lekin uning g’amxo’r, sodda, sofdil, qalbi toza, 
intizomli, og’ir-bosiq, barchani hurmat qiluvchi ekanligini qahramonning 
harakatlari, ruhiyat kechinmalari, o’y-istaklari orqali bilib olamiz. Bu ham 
yozuvchining hikoyalarida aks etgan uslublaridan biridir.
Adibning hikoyalarida asosan, urushdan keying yillari qalamga 
olinganligi uchun ham yozuvchining kelajakka nigohini, orzu-istaklarini, 
kechinmalarini, qiyinchiliklarni ortda qolishiga umid bog’layotganligini, 
3
Фитрат. Адабиётқоидалари. Адабиётмуаллимлариҳамадабиётҳаваслиларучунқўлланма. - Тошкент, 1926; 
СултоновИ. Адабиётназарияси. - Тошкент, 1981;
1
СидоровЕ. Время, писатель, стиль.–М.:Сов.писатель,1979; 
ХрапченкоМ.Б.Творческаяиндивидуальностьписателяиразвитиелитературы.М.:Сов.писатель,1975; ПоспеловГ.Н. 
Проблемылитературногостиля.-М.: МГУ, 1979; СоколовА.Н.Теориястиля.-М.:Искусство,1968; БоревЮ. 
Основныеэстетическиекатегории. - М., 1960; Теориялитературы. Т.IV (Литературныйпроцесс). - М., 2001; ЛарминО. 
Художественныйметодистиль. - М., 1964; НовиченкоЛ. Стиль - метод - жизнь // Частьобщегодела. - М., 1970; 
СуровцевЮ. Остилевыхтеченияхи «национальных» стиляхвсоветской 1981; УмуровҲ. Бадиийижодасослари. - Тошкент, 
2001; БолтабоевҲ. Насрвауслуб. - Тошкент, 1992;
2
QozoqboyYo’jdoshev. “ Yoniqso’z”. -T:.2006, 137-138-betlar. 

---

43 
atrofdagilarni xursand ko’rishni xohlayotganini obrazlarda gavdalantirganiga 
guvoh bo’lamiz.
“Maktab derazasi” hikoyasida ham o’tmishdagi qiyinchiliklar butkul 
yodidan chiqqan, urush zahmatlarini unutgan, davlat mulkini oyoq osti qilgan 
obrazlarni hamda unga ich-ichidan afsuslangan, davrlar silsilasini bir-biri bilan 
solishtirgan, kech bo’lsa-da, o’zgalar uning dilini og’ritishlaridan to’g’ri xulosa 
chiqargan bosh qahramon obrazini ko’ramiz.
Hikoya bosh qahramoni go’zallikni qurbon bo’lishiga zamin 
hozirlayotgan insonlarni to’g’ri yo’lga boshlamoqchi bo’ladi va shu asnoda 
o’tmishdagi voqealarni eslaydi. Uning dilini vayron qilgan narsa boshqalar 
uchun oddiy hol deb ko’ringan oynani sindirish, o’tmishini yodga olishga 
sabab bo’ldi. Maktab rahbariyati va o’qituvchilari tomonidan Qosimovni 
maktab derazasini sindirganligi uchun aybdor deb topilgani u uchun qattiq 
zarba edi. Esini tanibdiki, bunday to’pori ishlar qilmagan, maktabda a’lo 
baholarga o’qigan, maktab buyumlariga ziyon yetkazishni o’zidan uzoq bilgan 
Qosimov uchun bunday ayblov eshitish, uning ko’zlaridan masumlik 
yoshlarining oqishiga sabab bo’lgan. Lekin ma’na shu dashnomlar vaqti kelib 
Qosimovning bundanda yaxshi inson, o’qimishli injener, ma’suliyatli shaxs 
bo’lishida katta turtki bo’ldi. Buni u uyi ro’parasida qurilgan yangi binoning 
oynalari o’zgalar kelajagi, taqdiri uchun befarq kimsalar tomonidan sindirilish 
voqeasidan keyin anglashildi. Ehtimol, Qosimovga o’sha vaqtlarda noto’g’ri 
ayblov qo’yilmaganida, balki u ham bir kun kelib o’zgalar so’zini pisand 
qilmas, davlat mulkini oyoq osti qiluvchi insonga aylanib qolishi mumkin edi.
O’ktam Usmonov hikoyada ikki xil mavzuni o’rtaga tashlash natijasida 
bizga: inson har doim kattalar so’zidan to’g’ri xulosa chiqarishlari lozim, eng 
asosiysi uning bu ishda aybi yo’qligi qancha vaqt o’tmasin, baribir aybsiz 
odam vaqti kelib oqlanadi. Uning vijdoni oldidagi burchi bajariladi. 
Ikkinchidan, esa har bir inson kelajak avlodni o’ylashi, o’tmishidan dars olishi, 
tinchlik deb atalmish ne’matni jondek aziz bilishi, davlat mulkiga xiyonat esa 
jonga xiyonat ekanligini uqdirmoqchi bo’lgan.
O’ktam Usmonov hikoyalari ulkan ma’no ifodalashi bilan birgalikda, 
ma’naviy-axloqiy masalalarni ham hal qilib berishda ham muhim ahamiyatga 
egadir.
O’ktam Usmonov o'zi yaratgan obrazlarning ruhiyatini o'zining ruhiyatidan 
olib yaratadi desak mubolag'a bo'lmaydi. Chunki, muallif obrazning fe'l-atvoriga 
xos asosiy xususiyatlarni o'zining xarakteristikasidan oladi. O’ktam Usmonov 
barcha asarlarini hayotiy voqealar asosida yaratadi va shuning uchun ham muallif 
xarakteristikasi zamiriga qurilgan obrazlarining badiiy psixologizmi o'quvchida 
personaj haqida yaxlit tasavvur hosil qiladi. Ijodkor ongida yetilgan asarning 

---

44 
yaratilmasligi mumkin emas. Shunday ekan, O’ktam Usmonov yaratgan 
asarlarning barchasi uning ongida yetilgan ijod mahsuli va bu esa asarlardagi 
personajlarning o'quvchilarga yanada yaqinligini ta'minlaydi. Sababi inson 
ko'ngliga yo'l topishda ruhiyat birinchi vosita sanaladi. O’ktam Usmonov esa 
aynan ruhiyat masalasini asarlaridagi birinchi galdagi vazifa deb biladi.Va bunda 
esa yozuvchining mahorati yaqqol ko'zga tashlanadi.
O’ktam Usmonovning “Ota” hikoyasiga to’xtalar ekanmiz, undagi qisqa 
jumlalar, lo’nda gaplar Abdulla Qahhor ijodiga o’xshashligiga guvoh bo’lamiz.
Hikoyada tumandan o’g’lini ko’rish uchun kelgan mo’ysafid ota obrazi 
keltirilgan bo’lib, u ham yozuvchining boshqa hikoyalaridagi qariyalar singari 
oqko’ngil, mehnatkash, jonkuyar, farzandlarini sevuvchi ular uchun har narsaga 
tayyor, o’zgalar fikrini hurmat qiluvchi sifatida tasvirlangan. Yozuvchi otaning 
farzandiga bo’lgan ishonchi, mehrini uning hatti-harakatlari bilan ifodalay olgan. 
Bolaligidan otasining yonidan ketmagan, murg’akkina, samimiy, erka farzand 
bo’lishiga qaramay, qalbida insoniy fazilatlarni yashirib yurgan Abdumajidning 
vaqti kelib, o’qimishli olim inson bo’lishiga qaramay, ammo uqmagan, o’tmish 
qiyinchiliklarini unutgan, axloqiy nuqsonlarga bog’lanib qolgan, oilasi, tug’ilgan 
joyidan uzilib qolgan insonga aylanganligini yozuvchi qahramonni ta’riflash orqali 
emas, balki uning suhbati orqali namoyon qiladi. Abdumajidning sog’ligi yomon 
bo’lib, ichkilik deb atalmish illat ortidan og’ir ahvolga tushib qolgan vaqtlarda 
otasi shifoxonada uning boshidan jilmaganlarini Abdumajid bir lahzada unutgan, 
yoshligida otasining yelkasida tushmay, doim ortidan yurganlari begona bo’lib 
qolgandi. Tog’asining ayoli qazo qilib, lekin ta’ziyaga bormaganligida 
Abdumajidga xos manmanlikni ko’ramiz. Shahar va qishloq hayoti solishtirilgan 
bu hikoyada-uyi, oilasini tashlab, begonalashib ketayotgan farzandlarni ko’ramiz. 
Ulardek bo’lmaslik uchun harakat qilamiz. 
O’ktam Usmonov Zarif otaning tush ko’rishini ramziy ma’no sifatida olgan. 
Tutunlar orasidan otasini chaqirgan Abdumajid haqidagi tush hikoyada motiv 
sifatida kitobxonga voqeaning kuchliroq ta’sir etishi yo’lida qilingan mehnat edi. 
Ammo Zarif ota Abdumajid va kelini bilan ko’ngil yozib gaplasha olmagan bo’lsa 
ham, lekin o’g’lining, uning oilasining sog’-salomat ekanligidan ko’ngli huzur 
topdi.
Hikoyaning ma’noli tarzda, mazmunli xulosa orqali yakunlanishi ham adib 
uslubining o’ziga xosligini ko’rsatadi. Hikoya quyidagicha yakunlanadi: 
Zarif ota tashqaridan tushib turgan yorug’ga tikilib yotgancha: “Umr oqar suv 
deganlari shu-da,-o’yladi.-Oqib ketganini bilmay qolasan… Yaxshiyamki, 
odamzodda zurriyot bor… Umring bolalaringga, nevara-chevaralaringga o’tganini 
ko’rib, shukur qilasan…” 

---

45 
Ota chin ko’ngildan shukur qilardi, u chindan ham bahtiyor edi. 
Zarif ota shu tarzda ancha vaqtgacha xayol surib yotdi. Oxiri ko’zi ilindi… U 
nimqorong’i xonaga fayz kiritib, ma’sumgina, beozorgina uxlar edi. Mana shu 
ma’sumlik, shu beozorlik kimlargadir: “Har soniya g’animat, ko’zingni 
och…oldingdan oqqan suvning qadrini bil!’- deyayotgandek bo’lar edi… 
O’ktam Usmonov hikoyalari so’ngida yoshlarga, har bir kitobxonga xulosa 
orqali o’git-nasihat beradi. Barchamizni bu o’tkinchi dunyoda ko’zimizni ochib 
yashashga chaqiradi. Bu chaqiriqlarga e’tibor bermagan insonlar taqdirini ham 
yaqqol ochib beradi.
Yozuvchi uslubida qahramon ruhiyati asosiy muammo va mavzu qilib olinadi. 
Yozuvchi qahramonlari ruhiyati orqali hikoya syujetini, mazmunini ochib bera 
oladi.