Jiniyaz atı

Jemis miyweler

Mayda miyweler dúzilisine kura úsh gruppaǵa buli­nadi ápiwayı, quramalı hám jalǵan mayda miyweler. Ápiwayı mayda miyweler danalardan ibarat bulib, suwlı etli, mıywesi ishinde urugi boladı (júzim, smoro­dina, krijovnik, klyukva hám boshkalar). Quramalı mayda miywelerdiń mayda -mayda mevachalari bir gulkosada tuplangan boladı (Malina, eje­vika). Jalǵan mayda miywelerdiń usib ketken gulkosasi maydanında mayda uruglari boladı (ertut, kulupnay).
Júzim. Issiksevar usimlik bulganligi ushın Ukrai­na, Moldova hám Oraylıq Aziya mámleketlerinde egiledi. Ayniksa, Respublikamızda kulay iklim sharayatı bar ekenligi ushın eń kup tarkalgan tiykarǵı mayda miywelerden biri esaplanadi. Júzim mıywesi ggustlaqdan (2— 9%), suwlı etten (85—90%) hám urugdan (0—5%) tash­kil tapqan boladı.
Júzim quramında ańsat xazm bolatuǵın kandlar (glyu­koza, fruktoza) 14—30, organikalıq kislotalar (vino, alma kislotası ) 0, 3—1, 5, mineral elementlar (kaliy, kalsiy, temir, marganes, ftor, yad) 0, 3—0, 5 protsentti quraydı. Bunnan tashkari júzim quramında anaǵurlım pektin elementları, xoshbuylik beretuǵın hám oshlovchi elementlar boladı. Júzimlerde ushraytuǵın tiykarǵı vita-minlar bolsa S, B1, v2, RR vitaminlar esaplanadi.
Júzimniń ampelografik sortları olar nege muljallanganligiga karab, vinobop hám kishmishbop (kishmish) sortlarına bolinedi.
Júzim sortları yukori dám kursatkichlariga egaligi, shıyrınlıǵı, xoshbuy, shıraylı, iri mevali, yupka pustlaqli bulishi menen ajralıp turadı.
Respublikamızda egiletuǵın hám kup tarkalgan xura­ki sortlarǵa Xusayni, Nimrang, Úlkenkurgon, Krraburun, Charos, Toyfi, Tuyetishi, Xalili, Erte piser júzim, Uzbekiston muskati, Rizamat, Xuja Axrori, Pobeda, Andijan korasi sıyaqlı sortların kirgiziw múmkin.
Júzim sapa kursatkichlari buyicha GOST 25896—83 talabına juwap beriwi kerek Bul standart talabı buyicha olar 1-shi hám 2-shi tavar sortlarına bolinedi. Birinshi sortında júzim bası pútkil, bir ampelografik sortqa tán, mıywe bandda terilgen, jaqsı rawajlanǵan, pútkil, taza, sontom, artıkcha ızǵarlıqsız (mıywe maydanında ), biygana xiddarsiz hám dámlersiz bulishi kerek Ekinshi tavar sortlarında bolsa júzim mevasining reńi xar qıylı tusda, qısıqlıǵı hám gújimlerdiń úlkenligi xam birdey bulmasligiga ruxsat etiledi.
Quritiwga muljallangan júzim sortları miyweleriniń eti tıǵız, olar quramında kand statyasınıń mikdori yukrri, kislotalıǵı bolsa júdá kem boladı. Urugsiz júzim sortları kishmishler tiykarınanquritiwgaga muljallangan boladı.
Vinobop júzim sortları miywelerinde bolsa kand hám kis­lota mikdori xamda vino ónimleriniń dám hám xid kursatkichlarini támiyinleytuǵın elementlar mikdori málim koefficientte bulishi talap etiledi.
Smorodina (xoragat). Reńi buyicha smorodina kora, kizil hám aq reńli boladı. Usılardan eń kimmatlisi hám kup tarkalgan kora smorodina esaplanadi.
Smorodina quramında kand (5—11%), organikalıq kislotalar (2—4%), pektin elementları (1, 0—2, 5%), oshlovchi elementlar (0, 3—0, 5%) hám vitaminlar boladı. Xesh bir mıywe askorbin kislotası (S vitamini) mikdori buyicha kora smorodina menen teńlesa almaydı. Kora smorodinada S vitamini 200—400 mg % ni tashkil etip, onıń shıpabaxshlik ózgeshelikin támiyinleydi.
Qizil hám aq smorodina aziqliq kolemi boyinsha smorodinadan pastraq, olardan sherbet hám vino ónimleri islep chikarishda paydalanıladı.
Shipovnik Miywelerdiń forması dumalaq, chuzinchaq, ulchami buyicha mayda, urta hám iriraq boladı. Shipovniktan murabba, marmelad, sherbet sıyaqlı ónimler tayarlawda paydalanıladı.Shipovnikmıywesi quramında 10% ge shekem kand, 0, 6—1, 6% pektin mod­dalari, 2% ge shekem organikalıq kislotalar, 20—50 mg % ge shekem S vitamini hám boshka vitaminlar bar.
Qulupnay. Miywesinin forması konussimon - chuzik, reńi tukbinafsha kizil, mıywesi ertutdan maydaraq boladı. Kulupnay yaqimli xoshbuy xidga iye ekenligi menen boshka mayda miywelerden ajralıp turadı hám odan yukori sapalı murabba tayarlaw múmkin.
Malina. Malina xanaki (bovda egiletuǵın) hám jabayı xonda usadi. Reńi buyicha Malina tiykarınan kizil, sarik hám kora reńli boladı. Bogda usadigan Malina mıywesi quramında kand (10% ge shekem ), organikalıq kislota­lar (2% ge shekem ), pektin elementları hám vitaminlar (S, B1, v2, RR, karotin) boladı. Malina xul mıywe retinde tutınıw kilinadi hám odan murabba, jele, sherbetler tayarlanadı. Malinadan tayarlanǵan murabba hám kiyomlarni samallaganda dári retinde paydalanıw múmkin.
Tap sonıń menen birge, Respublikamizning florası jabayı tárzde usadigan xilma qıylı mayda miywelerge xam boy bolıp tabıladı. Mısalı, meshinjon, chakanda (oblepi­xa), kiyizak (shipovnik) sıyaqlı shıpabaxshlik ózgeshelikine iye bulgan jabayı mayda miyweler usılar gáp sidan bolıp tabıladı.

2.