Ájiniyaz atíndaǵi nókis mámleketlik pedagogikalíq institutí filologiya fakulteti ájiniyaz atındaǵı nmpi tayarlıq kursınıń «Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı»

Dástan tuwralı maǵlıwmatlar. Alpamıs dástanı-qaraqalpaq xalqınıń eń súyikli dástanlarınıń biri. Burınǵı dáwirlerde onı jas ta, ǵarrı da súyip tıńlaǵan. Alpamıstı jırlaǵan jıraw bolmaǵan.
Alpamıs dástanınıń segiz variantı jazıp alınǵan. XX ásirdiń birinshi yarımında onı Ógiz jıraw, Qurbanbay jıraw, Esemurat jıraw, Qıyas jıraw, Arzımbet jıraw, Káram jırawlar xalıq arasında jırlaǵan. Sonnan Ógiz jıraw, Qıyas jıraw, Esemurat jıraw variantları baspadan shıqtı. Bul jaǵday Alpamıs qaraqalpaq xalqınıń tolıq dástanı ekenliginen dárek beredi. Dástanda qaraqalpaq xalqınıń arzıw-ármanları, tilek-niyetleri, ruwxiy talapları, milliy ideyaları sáwlelengen. Sonıń ushın da Alpamıs haqıyqıy xalıqlıq shıǵarma bolıp tabıladı.
Sonıń menen birge Alpamıs dástanınıń basqa milliy versiyaları da bar. Ol ózbek, qazaq, tatar, bashqurt, altay sıyaqlı túrkiy xalıqlarda da keńnen belgili. Dástandı izertlewshilerdiń tastıyıqlawı boyınsha Alpamıs erte dáwirlerde kópshilik túrkiy urıwlar ele bir qáwimlik awqamda birigip jasaǵan waqıtta dóregen. Soń olar óz aldına xalıq bolıp qáliplesip bólinip milliy dástanı bolıp qalǵan. Alpamıstı jırlawshılar hár bir xalıqtıń turmısına, basınan keshirgen tariyxıy waqıyalarına, úrp-ádetlerine, geografiyalıq hám ekonomikalıq sharayatlarına, milliy ruwxiy hám kórkem-estetikalıq talaplarına baylanısıp dástannıń syujetine, personajlar quramına, kórkemlik dúzimine ózgerisler kirgizgen. Solay etip Alpamıs dástanınıń milliy versiyaları payda bolǵan.
Alpamıs dástanınıń ideyası. Dástanda feodallıq pıtırańqılıqtı saplastırıw hám bólinip ketken urıwlardı bir awqamǵa biriktiriw, ideyası baslı orındı tutadı. Dástanda bul ideya bir pútin Qońırat qáwiminiń bólinip ketiwi hám Alpamıs batırdıń kúsh-ǵayratı menen qaytadan birlesiwi mısalında beriledi. Sonday-aq dástanda xalıqlar doslıǵı ideyası qońırat Alpamıs penen qalmaqlar Qarajan, Áshim arasındaǵı sadıq doslıq mısalında sáwlelenedi. Adamgershilik hújdan, ar-namıs, ádalatlıq, xalıqqa azamatlıq qalıs xızmet etiw ideyaları Alpamıs obrazı arqalı beriledi.
Kórkem shıǵarmada hár qanday jaqsı ideya qızıqlı syujet hám kórkem obrazlar arqalı ashıladı. Sonıń ushın tómende Alpamıs dástanınıń syujetlik qurılısına, obrazlar dúzimine toqtap ótemiz.
Alpamıs dástanınıń syujeti. Burınǵı zamanda Jiydeli Baysın jerin jaylaǵan Qońırat elinde Baybóri hám Baysarı degen bay-dáwletli eki dos boladı. Qudaydan perzent tilep Baybóri ullı boladı, atın Alpamıs qoyadı, Baysarı qızlı bolıp atın Gúlparshın qoyadı (onı erkeletip Barshın dep te ataydı). Eki dos quda boladı. Biraq Baybóriniń toyında eki quda málellesip, Baysarı ózine qaraslı Qońırattıń bir bólegin ertip uzaqtaǵı Qalmaq jurtına kóship ketedi. Pútin el búlinip, ekige bólinedi.
Alpamıs erjetip batır jigit bolıp shıǵadı. Batırlıqtıń shárti boyınsha ol óziniń jılqımanı hám kewil jaqın jasúlkeni Qultay babanıń keńesi menen kóp jılqınıń ishinen kórimsizlew shubar taydı tańlaydı. Sońǵılıqta onı Bayshubar dep ataydı. Bayshubar tek jolǵa minetuǵın kólik emes, al batırdıń barlıq awır kúnlerinde birge bolatuǵın, onıń awırmanlıǵın alıp júretuǵın haqıyqıy jawınger dostı boladıyu Dástanda Bayshubar personaj dárejesinde súwretlenedi.
Urıwlıq-patriarxallıq jámiyettiń tártibi boyınsha quda bolıp, nan sındırısıp atastırılǵan qalıńlıǵı qanday da bir sebepler menen basqa jaqqa ketip qalsa, kúyew oǵan dawager bolıp izlep barıwǵa haqısı bar edi. Egerde ol qalıńlıǵın tawıp alıp qaytpasa, pútin eldiń, urıwdıń abırayın tókken bolıp esaplanadı. Usı tártipke muwapıq Alpamıs jaw-jaraǵın asınıp, Bayshubardı minip atastırılǵan qalıńlıǵı Gúlparshındı izlep qalmaqlar eline atlanadı. Bul Alpamıstıń birinshi batırlıq atlanısı edi. Bunı batırlıq dástanlarda batırdıń óz qalıńlıǵın izlew motivi dep júritedi. Alpamıs qalmaq batırı Qarajan menen dáslep jawlasıp, sońınan jarasadı, qalıń dos boladı. Qarajannıń járdeminde Alpamıs kóp tosqınlıqlardı, qıyınshılıqlardı jeńip Barshındı Baysın eline alıp qaytadı. Usınıń menen dástannıń birinshi bólimi tamam boladı.
Ekinshi bólimde Alpamıs Qalmaq elinde qalıp qorlanıp atırǵan qáyin atası menen qáyin enesin azat etiw hám Qońırat eline qosıw ushın ekinshi batırlıq atlanısqa shıǵadı. Biraq ol jolda qalmaqlardıń xanı Tayshaxan jibergen Mástan kempirdiń hiylekerlik duzaǵına túsip, jeti jıl zindanda jatıwına tuwra keledi. Tayshaxannıń qoy shopanı Áshim kál tosattan zindannıń ústinen shıǵıp, Alpamıs penen tanısadı, dos boladı. Áshim jolın tawıp Tayshaxannıń qızı Arzayım menen zindandaǵı Alpamıstı baylanıstıradı. Alpamısta kewli bar Arzayım oǵan zindannan shıǵıwǵa járdem beredi. Batırlıq dástanlardaǵı bunday syujetlerdi jat jurtlıq sulıwdıń batırǵa járdem beriw motivi dep ataydı.
Qońırattıń Alpamısqa qarsı námárt jigitleri batırdı óldi, Barshın jesir qaldı degen ósek taratadı. Urıwlıq-patriarxallıq dáwirdiń dástúri boyınsha ólgen kúyewdiń jesirin onıń aǵayinleriniń biri ózine nekelep alıwı kerek bolǵan. Usı dástúrdi paydalanǵan Alpamıstıń urıwlas aǵayinleriniń biri bolımsız, qopal, pámsiz Ultan taz aǵamnıń jesiri maǵan tiyisli dep Barshındı kúyewley baslaydı, Qońırattıń biyligin óz qolına aladı. Biraq durıslap basqara almay, eldiń bereketi ketip, aǵayin arasında ala awızlıq, jánjel, ádalatsızlıq ústemlik etedi. Ultan taz Barshındı nekelew múnásibeti menen gúlli Qońırattı jıyıp úlken etip toy beredi. Toy ústine Alpamıs boyın jasırıp jılqıman Qultay súwretine kirip keledi, jay-jaǵdaydıń bárin bilip bolıp Alpamıs ózin ashadı.
Bul syujetti ádebiyattanıw hám fol`klor iliminde batırdıń óz hayalınıń toyınıń ústinen shıǵıwı dep ataydı.
Alpamıs Ultan taz basshılıǵındaǵı gúnakarlardıń barlıǵın jazalap, Qońırat eliniń birligin tikleydi, elde tınıshlıq, bereket, ádalat ornatadı. Dástannıń syujeti usınıń menen juwmaqlanadı.

Alpamıs dástanındaǵı obrazlar

Alpamıs obrazı - dástannıń syujetine uytqı bolatuǵın, onı quraytuǵın bslı obraz. Dástannıń baslı ideyası da tiykarınan usı Alpamıs obrazı arqalı ashıladı. Batırlıq dástanlardıń ideyaları batırlıq motivler arqalı beriledi. Sonlıqtan Alpamıs obrazında batırlıq qásiyetlerdiń barlıǵı jámlengen. Ol ájayıp bolıp tuwıladı (biyperzent ata-anası áwliyelerge zıyarat etip qudaydan tilep aladı), ájayıp bolıp ósedi. Batırlıqtıń shártleriniń biri retinde ózine joldas ájayıp at Bayshubardı tańlaydı. Dástanlarda batırlıq isler tek batırlıq, palwanlıq, jawıngerlik qásiyetlerdi kul`t (essiz, kózsiz tabınatuǵın nárse) etip kórsetiw maqsetinde súwretlenbeydi, al joqarı ideyalardı beriw ushın súwretlenedi. Alpamıstıń batırlıq isleri tek Barshınǵa úyoenip úy-xojalıq bolıw ushın islenedi desek, onda dástannıń ideyalıq qunı túsip, Alpamıs batır dárejesine kóterile almaǵan bolar edi. Alpamıstıń batırlıq is-háreketleri kúndelikli turmıs-tirishilik dárejesinen álle qayda joqarı. Olar joqarı ideyalar menen, yaǵnıy tarqap ketken urıwlardı birlestirip, feodallıq pıtırańqılıqtı saplastırıw ideyaları menen baylanıslı. Barshındı Alpamıstıń alıp qaytıwı málellesken aǵayinlerdiń jarasıwına, feodallardıń (Baybóri menen Baysarınıń) menmenligi, takabbırlıǵı, el táǵdirine juwapkersizligi aqıbetinde tarqap ketken urıwlardıń birlesiwine alıp keledi. Demek, batırdıń ǵayrı jurttaǵı atastırılǵan qalıńlıǵın izlep tawıp, oǵan úyleniw syujeti joqarıda keltirilgen ullı ideyalardı sáwlelendiriwdiń tiykarǵı kórkemlik sharayatı bolıp xızmet etedi.

Alpamıstıń batırlıq sawlatın tolıqtırıp turatuǵın joqarı qásiyetlerdiń biri-bul onıń keń peyilligi, keshirimliligi, wádege opalılıǵı, dosqa sadıqlıǵı. Onıń bul qásiyetleri dástannıń eń qızıqlı syujetlerinde kórinedi.

Alpamıs dushpan Qarajan qalmaq penen jeti kún ayqasıp, onı jeńedi. Óltirer waqıtta Qarajan jalınıp, batırdan amanlıq tileydi. Batır ózin basıp, qanasına túsip Sen ólgen menen jer tolmas, bir qalmaqtan dushpan bolmas, bar keshtim qanıńdı dep bosatıp jiberedi. Aman qalǵan Qarajan Alpamıstıń qalmaqqa júrisiniń haqlıǵına túsinip, oǵan sadıq dos boladı, qıyın-qıstaw kúnlerde doslıqtı bárjay keltiredi.

Alpamıstıń joqarı adamgershilik qásiyetleri Taysha xannıń qoy shopanı jámiyettegi kishkene adam Áshim kál menen doslıǵında kórinedi. Áshim Alpamıstıń isiniń haqlıǵın túsinip, táǵdirge táwekel etip, Taysha xannıń esapsız qoyların zindanda jatırǵan Alpamısqa soyıp berip jeti jıl baǵadı. Zindannan shıqqannan soń Alpamıs qalmaqtı jeńip, Taysha xandı qulatadı, Gúlparshınnıń ata-anasın azatlıqqa shıǵaradı, maqsetine jetedi. Biraq qıyın kúnlerde járdem bergen Áshim shopandı esten shıǵarmaydı. Oǵan Taysha xannıń qızı Arzayım sulıwdı nekelep beredi. Orta ásirlik feodallıq jámiyettiń tártibi boyınsha miyrasxorı joq bosap turǵan taxıtqa kúyew otırǵızıladı. Usı nızamǵa muwapıq Alpamıs Qalmaq eliniń taxtına Arzayınıń kúyewi qaradan shıqqan Áshimdi otırǵızadı.
Alpamıstıń aq k54illigi onıń adamlarǵa isengishlik qásiyetinde de kórinedi. Qalmaqqa ekinshi márte atlanıp baratırǵanda onıń aldınan Taysha xannıń tapsırması menen hiyleker mástan kempir menen qasına qırıq qız ergen shıǵadı.Ol ózin Vayvóriniń duz aydap qalmaqqa tuwısqanıman,mınaw meniń qızlarım ,seniń tuwısqan jiyenleriń, dep tanıstıradı. Apańnıń úyine túsir,qonaq bolıp ket,dep mirat etedi. Alpamıstıń júreginde tuwıqanlıq sezimleri oynap,kewli eljirep Mástan mamanıń juwhalıq sózlerine kiredi. Alpamıstıń sadalıǵı basım kelip,biyǵamlıqqa beriledi,sharap iship más boladı, aqıbetinde zindanǵa túsedi.
Degen menen Alpamıs barlıq waqıtta sada,essiz,kózsiz batır emes. Ol tereń aqılǵa, ótkir zeyinge iye,xat sawatı bar,qolı ónerli jigit.Zindanda jatıp qoydıń jilik súyeginen jaǵımlı hawaz shıǵaratuǵın, túrli namalarǵa shertiwge bolatuǵın ájayıp sıbızǵı soǵadı. Onı ózinen sálemnama retinde Áshim arqalı Arzayımǵa jiberedi. Bul Arzayımnıń Alpamısqa degen kewil sezimlerin oyatadı.Biraq Alpamıs sadıq qostar. Nekelisi Gúlparshındı húrmet etedi. Taysha xandı qulatıp, Qalmaq jurtınıń biyligi óz qolına tiygendeAlpamıs oysızlıq etip bosap turǵan taxtqa otırmaydı, xanǵa kúyew bolıp Arzayımǵa úylenbeydi. Qostarı Gúlparshınǵa sadıq bolıp qaladı. Qalmaq elin baǵınıshlı qılmay óz ekin ózine qaldıradı, xalıqlar, mámleketler arasında doslıq ornatadı. Ol óziń jeke sezimlerine berilip ketpeydi, olardı irkedi, xalıq, mámleket táǵdirin óz máplerinen joqarı qoyadı. Bul Alpamıstıń mámleketlik dárejede oy júritp, pikirley alatuǵın, is-háreket etetuǵın, tereń aqılǵa iye kóregen siyasatshı ekeninen guwalıq beredi.
Batırlıq dástanlardıń dástúrine muwapıq Alpamıs xalıq árman etken teńi-tayı joq kúshke iye, el dep eńiregen batır, xalıq mápi ushın xızmet etetuǵın azamat, ata-anasına ǵamxor perzent, sadıq qostar,ǵamxor áke,opalı dos. Bul joqarı qásiyetler Alpamıstı ideal obrazlar dárejesine kóteredi.