Jinoyat sodir etish bosqichlari tushunchasi va uning turlari

3. Jinoyatga suiqasd qilish
Suiqasd bu – jinoyatni sodir etishning ikkinchi bosqichi bo‘lib, jinoyatni sodir etishga va ijtimoiy xavfli oqibatga erishishga qaratil-gan, jinoyatning obyektiv tomonini ifodalovchi ongli harakat bo‘lib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra tugatiladi. Suiqasdda tayyorgarlik bosqichidan farqli ravishda jinoyat sodir etish uchun sharoit yaratilmasdan, balki uni sodir etishning bevosita boshlanishi bo‘lib, jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan obyektga tajovuz qilinadi va zarar yetkazish xavfi vujudga keladi. Qonunga xilof bo‘lgan ijti-moiy xavfli qilmishni sodir etish xavfi yoki ijtimoiy xavfli oqibatning yuz berishi real bo‘lib qoladi. Ammo jinoyat shaxsga bog‘liq bo‘l-magan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 25-moddasiga muvofiq:

NOTA BENE!
Qasddan sodir etiladigan jinoyat boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga suiqasd deb topiladi.

Boshqacha qilib aytganda, suiqasd bu qasddan sodir etilgan jinoyatning tugallanmay qolishi yoki aybdor istagan oqibatning ro‘y bermasligidir.
Shunday qilib, suiqasd o‘zida bevosita jinoyat sodir etishning boshlanishini ifodalaydi. Bu bosqichda qonun himoyasida bo‘lgan obyektga bevosita tajovuz qilinadi, aniq bir jinoyatning obyektiv tomoni amalga oshiriladi. Suiqasdda shaxs qonun bilan qo‘riqlana-digan obyektni real xavf ostida qoldiradi, lekin obyektiv va subyektiv sabablar natijasida jinoiy oqibat yuz bermaydi. Masalan, qasddan odam o‘ldirish maqsadida jinoyatchi jabrlanuvchiga zahar beradi, lekin moddaning zararsizligi tufayli jinoiy oqibat yuz bermaydi. Shuning uchun ham suiqasdning ijtimoiy xavflilik darajasi tamom bo‘lgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasiga yaqin turadi.
Jinoyat huquqi nazariyasida suiqasd obyektiv va subyektiv belgilarga ega, deyiladi. Ko‘pchilik mutaxassislar suiqasdning uchta obyektiv belgisi mavjudligini ta’kidlaydilar.
Birinchi navbatda suiqasd jinoyat sodir etishga qaratilgan harakat (yoki harakatsizlik)ni ifodalaydi. Suiqasd bu bevosita jinoyat sodir etishga qaratilgan harakat (harakatsizlik)dir. Ayni shu harakat (hara-katsizlik) jinoyatni amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi. Aybdor aniq bir obyektga tajovuz qilib, uni zarar yetkazish xavfi ostida qoldiradi, ba’zi hollarda unga zarar yetkazadi ham. Bu belgining asosiy maz-muni Jinoyat kodeksi Maxsus qism moddasida ifodalangan jinoyat obyektiv tomonining qisman bajarilishi (Masalan, o‘g‘rilik jinoyatini sodir etish maqsadida shaxsnining uyga kirishi, qulfni buzishi)da ifodalanadi. O‘q otish qurolidan odam o‘ldirishga suiqasd bo‘lganligi-ni aniqlash uchun, quroldan o‘q otilgan yoki otilmaganligini aniqlash lozim bo‘ladi. Onaning o‘z chaqalog‘ini o‘ldirishga suiqasd qilganligi-ni bilish uchun chaqaloqning ovqatlantirilganligi yoki aksini aniqlash kerak bo‘ladi.
Ko‘pchilik hollarda suiqasd harakat (qasddan odam o‘ldirish maqsadida zahar berish) orqali amalga oshiriladi. Shu bilan bir qator-da ba’zi bir hollarda harakatsizlik (masalan, onani o‘z chaqalog‘ini o‘ldirish maqsadida uni emizmaganligi) ham suiqasdni amalga oshirish shakli bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari suiqasdda jinoyat oxiriga yetkazilmaydi. Suiqasd shu belgisi bilan tamom bo‘lgan jinoyatdan farq qiladi.
Tamom bo‘lgan jinoyatdan farqli ravishda suiqasdda jinoyatning obyektiv tomoni jinoyat sodir etayotgan shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra o‘zining to‘liq belgilariga ega bo‘lmaydi. Bu belgi asosan obyektiv tomondan jinoiy oqibatning yo‘qligida ifodalanadi. Masalan, shaxs o‘q otish quroli yordamida odam o‘ldirish jinoyatini sodir etmoqchi bo‘ladi, ammo qurolning otilmaganligi sababli shaxs o‘lmay qoladi. Bu o‘rinda jinoyat subyektiv jihatdan tugallangan, lekin uni faktik jihatdan tugallanmaganligi tamom bo‘lgan jinoyatdan farqlash imkonini beradi. Tamom bo‘lgan jinoyatni suiqasddan farqlashda, aybdorning jinoiy harakati boshlanishidan to jinoiy oqibat yuz bergunga qadar qancha vaqt o‘tganligi ahamiyatga egadir. Agar jinoiy oqibat muayyan vaqt o‘tgandan so‘ng yuz bersa (masalan, jabr-lanuvchini o‘ldirish maqsadida unga suiqasd qilib og‘ir tan jarohati yetkazsa va jabrlanuvchi bir necha kundan so‘ng vafot etsa), qilmish tamom bo‘lgan jinoyat deb baholanadi. Qonunga ko‘ra oqibat ayb-lanuvchining qasddan qilgan harakati tufayli yuz berganida, oradan qancha vaqt o‘tishidan qat’i nazar, jinoyat tamom bo‘lgan deb hisoblanadi.
Moddiy tarkibli jinoyatlarda suiqasd jinoyat obyektiv tomonining zaruriy belgisi bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatning yuz bermasligida ifodalanadi. Og‘ir tan jarohati yetkazish maqsadida aybdor lezviya bilan jabrlanuvchiga tajovuz qiladi, ammo lezviya jabrlanuvchi kamarining temir qismiga tegadi va natijada og‘ir tan jarohati yetkazilmaydi va jinoiy oqibat kelib chiqmaydi. Shuni nazarda tutish kerakki, suiqasd deb topish uchun har doim ham obyektga zarar yetkazilishi talab etilmaydi. Qator hollarda jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkaziladi. Masalan, katta summadagi pulni o‘g‘irlash maqsadida aybdor seyfni ochadi, ammo u yerda oz miqdordagi pul summasi bo‘ladi. Bunday hollarda qilmish tamom bo‘lgan jinoyat emas, balki ko‘p miqdordagi pulni o‘g‘irlashga suiqasd, deb kvalifikatsiya qilinadi.
Formal tarkibli jinoyatlarda suiqasd jinoyat tarkibini tashkil qiluvchi barcha harakatlarning to‘liq bajarilmasligida ifodalanadi (ma-salan, pora beruvchi mansabdor shaxsning qarshiligiga qaramasdan, pora predmetini uning stoli ustida qoldiradi).
Suiqasd jinoyat tarkibining zaruriy belgisi jinoiy oqibat ro‘y bermaganida ahamiyatga ega bo‘ladi.
Shu o‘rinda suiqasdning jinoyat sodir etishning boshqa bosqich-laridan farqlovchi quyidagi belgilarini ko‘rish mumkin. Suiqasd subyektga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra jinoiy oqibat yuz bermagan holdagina ahamiyatga ega bo‘ladi. Subyekt jinoyat sodir etish uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan barcha harakatlarni bajaradi, ammo istalgan oqibat yuz bermaydi.
Suiqasdning obyektiv tomonini ifodalovchi uchinchi belgi jinoyatning shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holda tugallanmay qolishidir. Bu belgi jinoyatga tayyorgarlik ko‘rishga ham xosdir. Bu holatlar turlicha bo‘lishi mumkin (masalan, kalitning yaroqsizligi tufayli eshikning ochilmasligi). Jinoyatning tamom bo‘lishiga to‘sqinlik qil-gan turli holatlarga: ularning har biri jinoyatchining xohishiga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra vujudga kelishi xosdir. Aynan shu belgi suiqasdning yuqorida ko‘rsatilgan obyektiv belgilarini birlashtirib, uni jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishdan farqlash imkonini beradi.
Jinoyatni sodir etishdan ixtiyoriy qaytishda shaxsda jinoyatni oxiriga yetkazish uchun barcha shart-sharoit mavjud bo‘ladi. Masalan, aybdor o‘g‘rilik jinoyatini sodir etish maqsadida avtomobil topa olmaganligi haqida xabar bergach, sherigi jinoyatni oxiriga yetkaza olmaydi. Agar aybdor o‘z xohishi bilan jinoiy faoliyatini to‘xtatsa, bunda jinoyatni sodir etishdan ixtiyoriy qaytish deb topiladi.
Subyektiv tomondan suiqasd faqat to‘g‘ri qasddan sodir etiladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish bosqichi kabi suiqasd ham jinoyatni amalga oshirishda qasdning amalga oshirishga qaratilgan bosqichi hisoblanadi. Aybdor jinoyat sodir etayotganida uni oxiriga yetkazish-ga harakat qiladi. U o‘z harakati bilan aniq bir jinoyatni sodir etayot-ganini, jinoyat obyektiv tomonining bir qismini bajarayotganini anglaydi, ijtimoiy xavfli oqibat yuz berishini biladi (moddiy tarkibli jinoyatlarda) va jinoyatni oxiriga yetkazishni istaydi. Suiqasdda shaxs-ning harakati jinoiy maqsadni amalga oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Masalan, nomusga tegish jinoyatida zo‘rlik ishlatish jinoiy maqsadga erishish vositasi bo‘ladi, agar zo‘rlik shu maqsadda ishlatil-masa, bu jinoyat sodir etishga suiqasd deb baholanmaydi.
Agar shaxs biror aniq maqsadni ko‘zlab harakat qilsa-yu, uning harakati natijasida boshqa oqibat kelib chiqsa, shaxsning maqsadi qanday oqibatga erishishga qaratilgan bo‘lsa, u o‘sha jinoyatga sui-qasd qilishda ayblanadi. Masalan, shaxs jabrlanuvchining sog‘lig‘iga og‘ir shikast yetkazish maqsadida uni ursa, lekin buning natijasida unga o‘rtacha og‘ir shikast yetkazilsa, bu og‘ir shikast yetkazishga suiqasd deb topiladi.
Jinoyat kodeksida suiqasdning turlari ko‘rsatilmagan. Jinoyat huquqi nazariyasida suiqasd tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan suiqasdga ajratilgan. Bundan tashqari, yaroqsiz obyektga tajovuz deb nomlanuvchi suiqasdning turi ham mavjud. Ammo sud amaliyotida suiqasdning bu turi ahamiyatga ega bo‘lsa-da, unga e’tibor berilmaydi.
Mutaxassislar o‘rtasida suiqasdni turlarga bo‘lish mezoni masalasida yagona fikr yo‘q. Ularning ba’zilari subyektiv¹, ba’zilari obyektiv², yana boshqa birlari esa ikkali mezonning bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lishi, ya’ni aralash mezon turlari mavjud deya ta’kidlaydilar.
Subyektiv mezon tarafdorlari, suiqasdning turi aybdorning jinoyat sodir etish bosqichini qanday baholashiga bog‘liq bo‘ladi, deydilar. Obyektiv mezon tarafdorlari esa, suiqasd Jinoyat kodeksi Maxsus qismi moddasida nazarda tutilgan qilmishning faktik jihatdan sodir etilganligiga qarab tamom bo‘lgan yoki tamom bo‘lmagan turlarga bo‘lish mumkinligini ta’kidlaydilar.
Aralash mezon tarafdorlari esa, jinoyatni faktik jihatdan sodir etilishi va uning aybdor tomonidan baholanishini qayd etadilar. Aralash mezon tarafdorlarining fikri ancha asoslidir, ammo aybdor tomonidan jinoyatni baholash va qilmishning faktik jihatdan sodir etilganligi har doim ham mos kelavermaydi. Masalan, o‘zlashtirish jinoyatini yashirish maqsadida, ombor mudiri omborxonaga o‘t qo‘yadi. Biroq olov o‘chib, omborxona yonmay qoladi. Bunday holatda aybdor jinoyatni oxiriga yetkazishi uchun qo‘shimcha harakat qilishi lozim bo‘lsa-da, lekin jinoyatni tamom bo‘lishi uchun barcha harakatlarni amalga oshirganligiga ishonadi.

,