Jinoyatchi shaxsi tushunchasi

Ushbu fanlarning qoidalariga asoslanib, «inson» va «shaxs» tushunchalarining mazmuni va farqini quyidagicha ochib berish mumkin:

• «shaxs» va «inson» tushunchalari o‘rtasida farq mavjud. «Inson» – nisbatan kengroq tushuncha, «shaxs» esa uning faqat ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydi va odamning rivojlanishi davomida asta-sekin shakllanadi. Y.G. Lizogub ta’kidlaganidek, inson tug‘ilgan paytida va hayotining dastlabki oylarida, aslida faqat instinktlarga ega bo‘lgan tirik mavjudotdir¹;

  
  

• inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki u tug‘ilganidan so‘ng shaxs sifatida shakllana boradi. Inson rivojlanish jarayonida ijtimoiy muhitga kirib boradi, uni o‘rab turgan voqelikni o‘rganib va shu jamiyatga, o‘zi mansub bo‘lgan katta va kichik guruhlarga xos bo‘lgan g‘oyalar, qarashlar, axloq normalari va ijtimoiy yashash tajribalarini o‘zlashtirib boradi. Bu ijtimoiylashish jarayoni bo‘lib, uning barcha davrida, bosqichlarida inson shaxsi taraqqiy etib va o‘zgarib boradi, muayyan ijtimoiy qiyofaga kiradi;

  
  

• ijtimoiy hayot tajribasini o‘zlashtirgan, o‘z ijtimoiy pozitsiyasini ishlab chiqqan, ijtimoiy munosabatlar tashuvchisi va bunyodkori sifatida amal qiluvchi odamnigina shaxs deb hisoblash mumkin². Shu bois, quyidagi odamlarga nisbatan shaxs tushunchasining qo‘llanilishi bahslidir: 1) har qanday ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy o‘zgarishlarga befarq bo‘lgan ruhiy kasallar; 2) yangi tug‘ilgan chaqaloqlar, go‘daklar; 3) hayvonlar galasida yashab katta bo‘lgan insonlar. Masalan, kolumbiyalik Marina Chapmanni bolaligida o‘g‘irlab, changalzorda qoldirib ketishadi. Qizaloqni kaputsin deb ataladigan kichik maymunlar asrab olishadi. Marina asta-sekin maymunlar to‘dasiga qo‘shilib, daraxtma-daraxt yura boshlaydi. Uning tanasi bunday hayot tarziga moslashadi. To‘qqiz yoshida Marinani ovchilar topib olishadi. Hozir Marina 63 yoshda Buyuk Britaniyada yashamoqda³.

  
  

Ko‘rinib turibdiki, shaxs tushunchasi inson (odam, kishi) tushunchasiga nisbatan mazmunan tor bo‘lib, o‘z ichiga har qanday insonni qamrab olmaydi. Vaholanki, jinoyat qonunida shaxs tushunchasiga ta’rif berilmagan. Shunday ekan, shaxs tushunchasining mazmunini tushunish uchun ushbu tushunchani o‘rganuvchi fanlarning qoidalariga asoslanish lozim.