Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik huquqi Xolmirzayev Jamshid Fors ingliz guruh Annotatsiya

Adabiyotlar tahlili
Jinoyatchilikka qarshi kurash jarayonida xalqaro va hukumatlararo hamkorlik va uning prinsplarini o`rganish maqsadida xalqaro shartnomalar, bir qator davlatlarning qonun hujjatlari, xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurash masalalari bo'yicha ilmiy maqolalar, jinoyatlar bo'yicha muntazam statistik materiallar va tergov organlari va Interpol faoliyati natijalari, tergov jarayonida xalqaro hamkorlik choralari qoʻllanilgan jinoyat ishi boʻyicha materiallar kabilar o`rganib chiqildi. O'quv jarayonida ilmiy tadqiqot vositalari bo'lgan umumiy ilmiy va maxsus usullardan foydalanildi [1]. Xususan, O`zbekiston va boshqa davlatlarning xalqaro va milliy qonunchiligining moddiy va protsessual huquqi normalarini, ilmiy toifalari, ta'riflari va yondashuvlarini tahlil qilish uchun qiyosiy huquqiy usuldan foydalanilgan. Tarixiy-huquqiy metod “xalqaro hamkorlik”, “xalqaro jinoyat”, “jinoyatlarni tergov qilish” tushunchalarining ma’nosini ochib berish, muayyan masalalar bo‘yicha ilmiy qarashlarning rivojlanishini yoritish imkonini berdi. Tizimli tahlil usuli xalqaro jinoiy faoliyatning xususiyatlarini kompleks umumlashtirish va uning namoyon bo'lishiga qarshi kurashda qo'llaniladi [2]. Tizimli-strukturaviy usul davlatlar va xalqaro tashkilotlarning huquqni muhofaza qiluvchi organlarining xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashishdagi vazifalarini tegishli idoralar va shaxslar faoliyatining funktsional jihatini hisobga olgan holda aniqlash imkonini beradi. Jinoyatchilikka qarshi kurashda xalqaro hamkorlik - bu jinoyatlarning oldini olish, aniqlash, tergov qilish, sud qilish va jinoyatchilarni jinoiy javobgarlikka tortish maqsadida amalga oshirilayotgan murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimi.
Jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlik tegishli yo‘nalishlar, darajalar va shakllarga muvofiq amalga oshiriladi. Qonun hujjatlarini, ilmiy maqolalarni o‘rganish ularni tushuntirishga yagona izchil yondashuv yo‘qligini ko‘rsatadi. Keling, yuqorida aytib o'tilgan muammoni aniqlash bo'yicha o'z nuqtai nazarimizni shakllantiramiz.
O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yo‘nalish tushunchasini harakat chizig‘i, rivojlanish yo‘li sifatida talqin qilish asosida xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikning quyidagi yo‘nalishlarini aniqlash mumkin [3]:
1. Davlatlar, jahon hamjamiyatining manfaatlariga tajovuz qiluvchi ijtimoiy xavfli xatti-harakatlarning xalqaro huquqbuzarligini aniqlash va davlatlarning ularning jinoiy jazolanishini milliy qonunchilikda mustahkamlab qo'yish majburiyatini yuklash;
2. Xalqaro jinoiy faoliyatga aloqador shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishda inson huquq va erkinliklariga rioya qilishning xalqaro standartlarini shakllantirish;
3. Huquqbuzarliklarning oldini olish sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish bo'yicha xalqaro shartnomalar (ko'p tomonlama va ikki tomonlama) tuzish;
4. Xalqaro jinoyatlar-xalqaro jinoyatlar, xalqaro xarakterdagi jinoyatlar va “xalqaro aloqadorlik”ga ega bo‘lgan boshqa umumiy jinoiy huquqbuzarliklarning ko‘rinishlarini tekshirish maqsadida xalqaro shartnomalarda va davlatlarning milliy qonunlarida nazarda tutilgan choralarni qo‘llash [4];
5. Xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish muammolarini birgalikda o'rganish va unga qarshi kurash choralarini shakllantirish maqsadida ilmiy-tadqiqot faoliyati.
Jinayatchilikka hamkorlikda kurashishning darajalari
“Daraja” tushunchasini anʼanaviy gorizontal chiziq yoki huquqiy munosabatlar rivojlanadigan chegara boʻlib xizmat qiluvchi so’z sifatidagi talqiniga koʻra, xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi xalqaro hamkorlik darajalariga quyidagilar kiradi [5]:
1. Davlatlar va ularning vakolatli organlari, diplomatik vakolatxonalari, konsullik muassasalari va boshqa vakolatli tuzilmalar o'rtasidagi hamkorlikdan iborat bo'lgan davlatlar o'rtasidagi ikki tomonlama hamkorlik darajasi;
2. Davlatlar hududiy asosda (Yevropa Ittifoqi, Yevropa Kengashi) yoki mintaqaviy xalqaro tashkilotlar faoliyati doirasida birlashgan holda amalga oshiriladigan mintaqaviy darajadagi hamkorlik. Gap Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti, Amerika Davlatlari Tashkiloti va boshqa mintaqaviy xalqaro tashkilotlar doirasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish haqida ketmoqda, uning vazifalari xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashda yordam berish;
3. Jahon miqyosidagi xalqaro tashkilotlarning yordami bilan xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarini qamrab oluvchi global darajadagi hamkorlik. Bular Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashgan idoralari, Xalqaro Jinoiy Politsiya Tashkiloti-Interpol va boshqalar [6].
Jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlik tegishli yo‘nalishlar, darajalar va shakllarga muvofiq amalga oshiriladi. Qonun hujjatlarini, ilmiy maqolalarni o‘rganish ularni tushuntirishga yagona izchil yondashuv yo‘qligini ko‘rsatadi. Keling, yuqorida aytib o'tilgan muammoni aniqlash bo'yicha o'z nuqtai nazarimizni shakllantiramiz.
O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yo‘nalish tushunchasini harakat chizig‘i, rivojlanish yo‘li sifatida talqin qilish asosida xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikning quyidagi yo‘nalishlarini aniqlash mumkin:

1. Davlatlar, jahon hamjamiyatining manfaatlariga tajovuz qiluvchi ijtimoiy xavfli xatti-harakatlarning xalqaro huquqbuzarligini aniqlash va davlatlarning ularning jinoiy jazolanishini milliy qonunchilikda mustahkamlab qo'yish majburiyatini yuklash;

2. Xalqaro jinoiy faoliyatga aloqador shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishda inson huquq va erkinliklariga rioya qilishning xalqaro standartlarini shakllantirish;
3. Huquqbuzarliklarning oldini olish sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish bo'yicha xalqaro shartnomalar (ko'p tomonlama va ikki tomonlama) tuzish;
4. Xalqaro jinoyatlar-xalqaro jinoyatlar, xalqaro xarakterdagi jinoyatlar va “xalqaro aloqadorlik”ga ega bo‘lgan boshqa umumiy jinoiy huquqbuzarliklarning ko‘rinishlarini tekshirish maqsadida xalqaro shartnomalarda va davlatlarning milliy qonunlarida nazarda tutilgan choralarni qo‘llash;
5. Xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish muammolarini birgalikda o'rganish va unga qarshi kurash choralarini shakllantirish maqsadida ilmiy-tadqiqot faoliyati.
“Daraja” tushunchasini anʼanaviy gorizontal chiziq yoki huquqiy munosabatlar rivojlanadigan balandlik chegarasi boʻlib xizmat qiluvchi tekislik sifatidagi talqiniga koʻra, xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashish sohasidagi xalqaro hamkorlik darajalariga quyidagilar kiradi:
1. Davlatlar va ularning vakolatli organlari, diplomatik vakolatxonalari, konsullik muassasalari va boshqa vakolatli tuzilmalar o'rtasidagi hamkorlikdan iborat bo'lgan davlatlar o'rtasidagi ikki tomonlama hamkorlik darajasi;
2. Davlatlar hududiy asosda (Yevropa Ittifoqi, Yevropa Kengashi) yoki mintaqaviy xalqaro tashkilotlar faoliyati doirasida birlashgan holda amalga oshiriladigan mintaqaviy darajadagi hamkorlik. Gap Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti, Amerika Davlatlari Tashkiloti va boshqa mintaqaviy xalqaro tashkilotlar doirasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirish haqida ketmoqda, uning vazifalari xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashda yordam berish;
3. Jahon miqyosidagi xalqaro tashkilotlarning yordami bilan xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarini qamrab oluvchi global darajadagi hamkorlik. Bular Birlashgan Millatlar Tashkiloti va uning ixtisoslashgan idoralari, Xalqaro Jinoiy Politsiya Tashkiloti-Interpol va boshqalar.
Faoliyatni tashkil etish va tashqi ifodalash usuli sifatida «shakl» tushunchasining talqiniga ko‘ra, xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurash sohasidagi xalqaro hamkorlik shakllariga quyidagilar kiradi:
1. Xalqaro huquqiy yordam, jinoyat sodir etishda gumon qilingan shaxslarni ekstraditsiya qilish, jinoyatlarni tergov qilish maqsadida amalga oshiriladigan o'tkazish tartibida jinoyat ishini yuritish;
2. Mahkumlarni jazoni keyinchalik ijro etish uchun ozodlikdan mahrum qilish jazosiga o'z fuqaroligi bo'lgan davlatlarga yoki doimiy yashash joylariga o'tkazish;
3. Xalqaro hibsga olish orderi;
4. Boshqa davlatda jinoyat ishini yuritish jarayonida davlat fuqarolarining huquq va erkinliklarini ta'minlash;
5. Davlatlarning vakolatli organlarining axborot va ish tajribasini almashish, o‘quv-uslubiy, ilmiy tadbirlarni tashkil etish, yordam ko‘rsatish, xususan, texnik-sud-ekspertiza va sud ekspertizasining ehtiyojlari uchun.