Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish

1.1. Jismoniy sifatlar shakllanishi

Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter» stikala ri harakat vazifasiga mos bo`lsa, harakat yetarli darajada aniq bo`ladi, hara kat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir.

Hayotda va sportda duch kelishi mumkin bo`lgan barcha harakatlarni ikki guruxga ajratamiz.
1. Nisbatan stereotip harakatlar.
2. Nosteriotip harakatlar.
Engil atletika yo’lkasida, tyokiz joyda yugurishlar, uloqtirish va sakrashlar, gimnastika mashqlari, birinchi gurux harakatlarnga, sport o’yinlari, yakkama-yakka olishuv, slalom, kross va shu kabilar ikkinchi gu ruxga kiritiladi. Stereotip harakatlardagi aniqlik, kishi bu harakat larni bajarishning qanchalik uzoq mashq qilganligiga, va uni tezxnikasini o`zlashtirganligiga bog`liq. Agar inson o`zi uchun yangi harakatlarni birdaniga bajara boshlasa, bu harakatni o`zlashtirib olishiga ko`ra vaqt ni turlicha sarflannshiga qarab chaqqonlikka ham baxo beriladi.
Bu ta`rifimizdan ko`rinib turibdiki, chaqqonlik - bu baxo lash uchun yagona ulchovga (kriteriyga) ega bo`lmagan murakkab kompleksli fazilatdir. Har bir muayyan xolda, sharoitga qarab u yoki bu kriteriyni tanlab oladilar. Chakkonlik anchagina xususiy fazilatdir. Sport uyin larida chaqqon bo`lib, gimnastikada unchalik chaqqonlik ko`rsata olmaslik mumkin. Chakkonlikning hayotiy muhim harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi gavdaning nisbatan kam harakatda bo`lgani xolda, qo`llar bilan moxirona harakat qilishda kul chaqqonligini namoyon bo`lishi (ajratuvchi, slesarlik, uymakorlik, duradgorlik, stanokda ishlash, kosiblik va bosh kalarda) ko`zga tashlanadi. Har qanday harakat qanchalar yangi bo`lib tuyulmasin, doimo koordinatsiyaviy boglanishlar asosida bajariladi.
1.2.Jismoniyharakatlarga umumiy tavsif

Kishida harakatlar koordinatsiyalarining zaxirasi, harakat ko’nikmalari zamini qanchalik ko`p bo`lsa, u yapgi harakatlarni shuncha tez o`zlashtirib oladi. Unda chaqqonlik darajasi aytarli yuqori bo`ladi. Chaqqonlikning namoyonlik darajasi analizatorlar faoliyatiga, jumladan, harakat analizatorlarining faoliyatiga bog`liqdir. Individning harakatlarni aniq taxlil etish qobiliyati qanchalik rivojlangan bo`lsa, yangi harakatlarni tez egallab, ularni qayta o`zlashtirish, yangilash imkoniyatlari shunchalik yuqori bo`ladi. Sport bilan endigina shug`ullana boshlagan kishilardi harakat tuygusi (kinesteziya) ko`rsatkich lari zaxirasiga tayanib urgatish (o`qitish) jarayoni yulga qo`yiladi. Bosh kacha qilib aytsak, shug`ullanayotganlarda o`z harakatlarini aniq sezish va idrok qilish qobiliyatlari qanchalik yaxshi bo`lsa, yangi harakatlarni ular shunchalik tez o`zlashtiradilar. Chaqqonlik markaziy nerv sistemasi ning plastikligiga ham bog`liq va uning darajasi shu bilan aniqlanadi.

Chaqqonlik, psixologiya nuktai nazaridan, o`z harakatlarini va tevarak-atrofidagi harakatni ijro etish, sharoitni idrok etish qobiliyati qanchalik ekanligiga, shuningdek, shug`ullanuvchining tashabbuskor ligiga bog`liq. Bu harakat sifati murakkab harakat reaksiya larining tezligi va aniqligini namoyon qilishda juda muhim rol uynaydi.
Chaqqonlikni rivojlantirish
Chaqqonlikni rivojlantirishi metodikasi bilan tanishib chiksak: birinchidan - chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jixatdan murak kad harakatlarni bajarishni; ikkinchidan - harakat faoliyatini tusat dan o`zgargan sharoit talablariga muvofchk ravishda qayta to`za olish qobiliyatini madaniyatlashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bul gan o`z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo`lsa, sta bil harakatlar, muvozanat saqlay olish, galma-gal zur berish va muskul larni bushattirib olish yoki, aksincha, muskullarni taranglash tirish qobiliyati va shunga uxshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashti rish muhim ahamiyatga ega. Demak "chaqqonlik" deganda, harakatlar koordinaiyalarning umumiy tuplamiyigindisi tushuniladi.
Chaqqonlikni rivojlantirish va madaniyatlashning asosiy yuli yangi xilma-xil harakat malakalarini va kunikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakala rining zaxirasi ortib borishiga sabab bo`ladi va harakat analizatorlarining funksional imkoniyatlariga sama rali ta`sir ko`rsatadi. Yangi harakatlarni o`zlashtirish o`zluksiz bulga ni yaxshi. Agar uzoq vaqt oraligida yangi harakatlarni o`rganish rejalash tirilgan bo`lsa ham, o`quvchilarga vaqti-vaqti bilan o`zlariga ma`lum bo`lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki yangi hara katlar (mashqlar) o`zlashtirib turilmasa shug`ullanuvchini harakatga urgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni tula o`zlashtirib olish shart emas, chunki u shug`ullanuvchilarning qandaydir yangi harakatlarni xis qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarki biga kiritiladi. Chakkonlini rivojlantirishda yangi harakatlarni o`zlash tirib olish qobiliyati sifatida har qanday ixtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi element lari bo`lgani uchungina urganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati kamayib boradi.