Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti

Afferentli komponent 
— harakat malakasi, harakat javobini 
talab etuvchi q o ‘zg‘atuvchilardan iborat. Q o ‘zg‘atuvchi m u rak ­
kab b o ‘lganda (masalan, sport o ‘yinlarida murakkab b o ‘lib
56

---

qoladi) afferent sintez murakkablashadi. Afferent sintezda qayla 
aloqa katta ahamiyatga ega. Harakatlarni sekin bajarishda qayta 
aloqa m a ’lum h a r a k a tn i yoki u n in g b o s q ic h in i tu z a tis h
imkonini beradi. Tez amalga oshiriladigan qayta harakatlarda 
(masalan, yugurishda) tuzatish kiritish jud a murakkab, bunga 
asosiy sabab vaqtning tanqisligidir. Nihoyat, qisqa vaqtli bir 
aktli harakatlar, masalan, disk — lappakni uloqtirish qayta 
bajarilganda tuzatish kiritilishi mumkin.
Markaziy kom ponent malaka axborotlar ishlashini va baja- 
riladigan harakatni programmalashtiradi. Bajaruvchi tez qarorga 
k elm o qch i b o 'lg a n d a , bu ja ra y o n n i am alg a oshirish vaqt 
tanqisligi bilan bog‘liq.
Afferentli k o m p o n e n t p ro g ram m ala sh tirilg an h a ra k a t- 
larning bajarilishini t a ’minlaydi. Bajarish natijasi, organizm
funksional im koniyatining mavjudligi ishlab chiqilgan pro- 
grammaga bog‘liq. Agar q o ‘zg‘alish darajasi shartli ostona che- 
garasidan ortib ketsa, bu holda malakani qayta tiklash sam ara­
dorligi tezda pastlab ketadi. Bunga asosiy sabab program m a­
lashtirilgan harakat, amaliy bajarilayotgan harakat bilan keli- 
shilmasa, o ‘quvchida toliqish tez yuz beradi. Shuning uchun 
texnik jih atdan yaxshi tayyorlangan futbolchi bo'sh b o ‘lgan 
darvozaga 3—5 m dan t o ‘pni kirita olmaydi, basketbolchi 
jarim a tashlashni bajara olmaydi.
Malakaning barqarorligi va nafisligi. 
H arak at malakasi 
vujudga kelgandan so ‘ng, uning rivojlanishi tugallanm aydi. 
Agar maqsadga muvofiq, qaytalanish davom etsa, bu holda 
malakaning keyingi takomillashuvi davom etadi. A m m o davom 
etayotgan m alakan in g barqarorligi va m alakaning bukiluv- 
chanligi, o ‘zgarayotgan sharoitga ko'nikish qobiliyati o'rtasida 
qarama-qarshiliklar kuzatiladi. H ar xil sharoitda katta turg‘un- 
likka ega b o ‘lgan harakat malakasi hayotiy oqlangan hisob­
lanadi. I. P. Pavlov to m onidan harakatda fiziologik sistemalilik 
asosiy dinam ik stereotip deb ko‘rsatilgan. Pedagogik jarayonda 
bu q ara m a -q a rs h ilik la r o d diy o 'rg an ilay o lg an harakat fao- 
liyatlarn in g variativlik b ilan qaytalashi eng qulay, o ‘zaro 
m unosabat orqali amalga oshiriladi.