Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti

Harakatning b o ‘g ‘inlar harakatchanligiga bog‘liqligi
Harakat faoliyatlarni o ‘zlashtirib olishlik, faqat malakani 
takomillashtirish bilan bog‘liq b o ‘libgina qolmasdan, jismoniy 
mashqlarni bajarish u ch u n zarur b o ‘lgan kuch, tezlik, c h i­
damlilik, epchillik va b o ‘g ‘inlar harakatchanligiga ham bog‘liqdir. 
0 ‘qituvchi to m o n id an tegishli qonuniyatlarni bilish jismoniy 
mashqlar texnikasi ustida t o ‘g ‘ri ishlash imkonini, yosh che- 
garalarini aniqlash, sifat sam aradorligini oshirish im konini 
beradi.
Umumiy tavsif
J is m o n iy h a r a k a t sifatlari d e g a n d a , h a r a k a t fao liy atn in g
sifat xususiyatlari: kuch, tezlik, chidamlilik, epchillik va b o ‘g ‘inlar 
harakatchanligi tushuniladi.
Ikkala term in „harakat" va „jismoniy sifatlari11 jismoniy 
tarbiya haqidagi fanda bir huquqqa ega. Chunki har xil omil- 
larda diqqatni uyg‘unlashtiradi. Harakatni boshqarish markaziy 
nerv regulatori jarayoni nuqtayi nazaridan „harakat sifatlari11 
te rm in i q o ‘llaniladi. Agar h a ra k a tn in g b io m cx an ik xarak- 
teristikasi ajratilmoqchi bo'linsa, „jismoniy sifatlar11 termini 
q o ‘llaniladi. Nihoyat, harakat faoliyatining sifat xususiyatlari 
k o ‘rib chiqilsa, fiziologik va psixologik nuqtayi n azardan, 
uchinchi term in — „psixom otor sifat" qo'llaniladi.
H a r a k a t s if a tla r n i m u s ta q il g u r u h la r g a bo* I ish q ab u l 
qilingan: tezlik sifati, kuch sifati, chidamlilik sifati va boshqalar. 
Lekin qator sifatlarda psixofiziologik mcxanizm, o'xshashliklar 
m av ju d. U m u m i y k o m p o n e n t va m e x a n i/.m n in g h a r xil 
sifatlarini qidirishlik u larn in g diffcrcnsiatsiyasiga, tarkibini 
aniqlashga olib keladi. Avval oddiy hisoblangan b a’zi sifatlar 
hozir bir-biriga bog‘liq b o llmagan eng oddiylarga b o ‘linadi. 
Hozirgi vaqtda faqat qonuniy tasnifni beribgina qolmasdan, 
aniq har xil sifat mexanizmining vujudga kelishini ham aniqlab 
b o lm a y d i. Harakat sifatlari tuzuvchi kom ponentlar o ‘rtasida
59

---

u m u m iy va maxsus komponentlarni ajratish zarur. Umumiysi 
bir qancha harakat sifatlarga tegishli (masalan, iroda sifatli, 
chidamlilik). Maxsus kom ponent biror-bir sifatning o ‘ziga xos 
shartli hisoblanadi.
Harakat sifatlarini oddiy va murakkabga ajratish maqsadga 
muvofiq. Oxirgisi masalan, epchillik va m oljalga olish murakkab 
sifatlarga kiradi. Psixik sifat komponentiga nishonga olish, k o ‘z 
o'lchovining sifati kiradi. Oddiy va murakkab harakat sifatlariga 
basketbolchi rivojlantirish bosqichlari orqali o ‘tadi. Boshlan- 
g ‘ich bosqichda bir sifatni rivojlantirish asosida boshqa bir sifat 
o ‘sishi vujudga keladi. Keyinchalik boshqa bir sifatning o ‘sishi 
ikkinchi bir sifatning (jism oniy m a sh q lar aloqadorligining 
buzilishiga) o ‘sishini torm ozlaydi. Bunday holning vujudga 
kelishida m a ’lum bir mexanizmni anaerob va aerob jarayoni 
o ‘rtasidagi a n to g o n iz m (q a ra m a -q a rs h ilik la r) b ir sifatning 
rivojlanishi ikkinchisining rivojlanishini sekinlashtiradi.
H a rak at sifatlar yoshlarga qarab geteroxronlik (h a r xil 
v aqtd alig i) bilan x ara k te rla n a d i. D e m a k , h ar xil h arak a t 
sifatlar har xil yoshlarda o ‘zining maksimal rivojlanishiga ega 
b o ‘ladi (masalan, tezlik sifatlari 13— 15 yoshda, kuch sifatlari 
25—30 yoshlarda vujudga keladi).
H arakat sifatlari har to m o n g a y o ‘nalishining o ‘zgarishi 
jinsiy organlarning yetilishi davrida ko ‘rinadi. Bu davrda kuch 
tezligi sifatning rivojlanish sur’ati tez ortadi, harakat koordi- 
natsiyasi sekinlashadi yoki vaqtincha to ‘xtaydi. Bu neyrodina- 
mikaning o ‘zgarishi bilan bog‘liq: q o lzg‘alishning ortishi, nerv 
jarayonining harakatchanligi, kuch — tezlik sifatining k o ‘rinishi 
va koordinatsiya imkoniyatini tormozlash.